Gedichten. Deel 3b. Apparaat

[884] Ballade van de gasfitter XI

Overlevering

M^1	Derde manuscript D^1, H-65.
M^2	Tweede typoscript D^1, H-66.
M^3	Derde typoscript D^1, H-67.
T	Maatstaf 1 (oktober 1953), p. 449.
M^4	Typoscript, uit correspondentie H. de Vries, ongedateerd (alleen r. 1-8).
M^5	Typoscript, bij brief aan B. Bakker, 12 oktober 1953.
M^6	Kopij D^1, oorspronkelijk collectie B. Bakker, H-79.
D^1	Ballade van de gasfitter, p. 17.
M^7	Kopij D^2, H-112.
D^2	Cryptogamen 4, p. 145
M^8	Kopij D^3, H-122.
D^3	Verzamelde gedichten, p. 844.

[p. 848]

Datering

Vóór 7 juni 1952

Leestekst

M²

Ontwikkelingsgang

Dit gedicht werd, evenals het voorgaande, geschreven ter vervanging van [880] ‘Ballade van de gasfitter x’. Het sextet van dat gedicht nam Achterberg - in eerste instantie vrijwel ongewijzgd (vgl. M¹, fase a) - over in dit gedicht. Het nieuwe octaaf kwam vrij moeizaam tot stand en zou ook in de latere bronnen nog een aantal keren worden gewijzigd. In de synopsis worden eerst de verschillende versies van het octaaf gepresenteerd. Daarna volgt de gecombineerde synopsis van M¹-T, M⁶-D³, r. 9-14.

In de grondlaag van M¹ (fase a) schreef Achterberg een eerste versie van dit gedicht. Hiervan worden - zoals gezegd - eerst M¹ I, r. (1)-(8) gepresenteerd. In deze versie bracht Achterberg verschillende veranderingen aan, waarvan de onderlinge chronologie niet met zekerheid is vast te stellen. Vermoedelijk verving Achterberg eerst r. (1) door twee nieuwe regels, waardoor r. (2)-(5) een plaats opschoven; r. (6) werd doorgehaald, r. (7)-(8) behielden dus hun plaats. Deze tweede versie van het octaaf (M¹ II) werd - met een aantal nieuwe wijzigingen - overgenomen in M²-T. Dit tekstgedeelte wordt gezamenlijk gepresenteerd als M¹ II-T, r. 1-8.

Op 9 oktober 1953 stuurde Achterberg een nieuwe versie van het octaaf in typoscript (M⁴) aan Hendrik de Vries, die een artikel over de Ballade van degasfitter zou schrijven naar aanleiding van de publicatie in Maatstaf. De Vries vond deze versie een ‘grote vooruitgang’. Nog andere alternatieven voor r. 6-7, door Achterberg onderaan M⁴ getypt, ried De Vries hem of (zie noot 2). Achterberg volgde zijn advies op: hij typte de goedgekeurde versie van het octaaf over en stuurde deze aan Bert Bakker in verband met de voorbereidingen van de bundelpublicatie. De versie werd door Daisy Wolthers in de kopij van de bundel (M⁶) aangebracht (zie verder noot 3) en bleef ook in de latere bronnen gehandhaafd (M⁴-D³, r. 1-8).

Varianten en correcties

M¹ a-b potlood

M² a typemachine, b potlood

M⁴ a-b typemachine

M⁷ a gedrukt, b potlood (in de hand van D. Wolthers)

Reekstitel

M^1-D^3

Ballade van de gasfitter

Nummer	M^1-D^3		xi
			M^1 I, r. (1)-(8):

(1)	M^1 I	a	De		wereld,	lezer,		draait	weer om zijn as.
		a	[				]	[draai]de	[	]
		a	[	]	cyclus[,]	[				]

(2)

M^1 I

a

Te denken, dat zoëven, pas voor pas,

[p. 849]

(3)

M^1 I

a

van deur tot deur, spitsroeden heeft gelopen,

(4)

M^1 I

a

zijn ziel voor zilveringen moest verkopen,

(4/5)

M^1 I

a

[strofewit]

(5)

M^1 I

a

als een geslagen hond is afgedropen

(6)

M^1 I

a

en ook zijn laatste krachten voelde slopen,

(7)

M^1 I

a

die uit de flitsen in uw ogen las,

(8)	M^1 I	a	wat de verwachting van een fitter was.
			M^1 II-T, r. 1-8:

1	M^1 II	b	De gasfabrieken draaien op hun as.
	M^2-T		|	|

2	M^1 II	b	Er moet een		vacuüm	zijn ingeslopen.
	M^2-T		|	|	vacuum	|	|

3	M^1 II	b	[Te denken]◦		lezer,		[dat] hij[,]	[pas voor pas,]^+
		c	[	],	[				]
		c	D[enk], [lezer, dat]				[zoëven,]	[	]
	M^2-T		|			|	een bladzij vroeger pas

4	M^1 II	b	[van		deur tot deur	,	spitsroeden heeft gelopen,]^+
		c	[			]◦	[	]
	M^2	a	zijn		oogmerk in het honderd zag verlopen,
		b	[	]	eigen [oogmerk] zag[in] '[t][honderd][lopen,]
	M^3-T		|						|

4/5	M^1 II	b	[strofewit?]
	M^2-T		[strofewit]

5	M^1 II	b	[zijn] oogmerk [voor] een wissel [moest verkopen]◦^+
		c	[	],
	M^2-T		zonder ook maar op iets te mogen hopen

6	M^1 II	b	[als een geslagen	hond is afgedropen]^+
		c	en [als een] bange	[	]
		c	[als een] [geslagen]	[	],
	M^2-T		en als een bange	|	|

7	M^1 II	b	[die uit de flitsen in uw		ogen	las,]^+
		c	[	]	blikken	[	]
		c	[	]	[ogen]	[	]
	M^2-T		|				|

8	M^1 II	b	[wat de verwachting van een fitter was.]^+
	M^2-T		|	|

+ [= M¹ I, (2)]

+ [= M¹ I, (3)]

+ [= M¹ I, (4)]

+ [= M¹ I, (5)]

+ [= M¹ I, (7)]

+ [= M¹ I, (8)]

[p. 850]

[884] ‘Ballade van de gasfitter xi’, M¹ (collectie nlmd)

[p. 851]

M^4-D^3, r. 1-8:

1	M^4-D^3		De gasfabrieken draaien op hun as.
2	M^4-D^3		Toen ik mijn oogmerk zag in 't honderd lopen
3	M^4-D^3		en zonder ook maar iets te mogen hopen
4	M^4-D^3		als een geslagen bond ben afgedropen,

4/5	M^4		[geen strofewit]
	M^5-D^3		[strofewit]

5	M^4-D^1		moet er een		vacuum	zijn ingeslopen.
	M^7	a	|				|
		b	[	]	[vacu]ü[m]	[	]
	D^2-D^3		|				|

6	M^4 I	a	Daar komt geen enkel ambacht aan te pas.
	II	b	{waar geen enkele sleutel meer op past}^+
	M^5-D^3		Daar komt geen enkel ambacht aan te pas.

7	M^4 I	a	De kinderen spelen al weer in de kring
	II	b	{De kinderen spelen ‘fittertje in de kring’}^+
	M^5-6		De kinderen spelen		al weer	in de kring
	D^1-D^3		|	|	alweer	|	|

8	M^4-D^3		en draaien mee als in herinnering.
			M^1-T, M^6-D^3, r. 9-14:

8/9

M^1-D^3

[strofewit]

9

M^1-D^3

Ik neem de kortste weg naar het kantoor.^+

10	M^1	a	De directeur		persoonlijk laat mij	binnen^+
		b	[	]	[laat] [m]e oogluikend	[	]
		c	[	]	[persoonlijk] [laat me]	[	]
	M^2-D^3		|				|

11	M^1	a	en onderwerpt		me	aan een mild verhoor.^+
		c	[	]	[m]ij	[	]
	M^2-D^3		|				|

12

M^1-D^3

Ik hoef verder geen leugens te verzinnen.^+

13

M^1

a

Diep in zijn

ogen

is het

of hij huilt.^+

b

[

]

bril

[

]

als[of] [hij huilt.]

c

[

]

beweegt [her] [of] [hij huilt.]^+

d

Achter

zijn bril wemelt het

,

of hij huilt.

d

Diep in

[

]◦

[

]

d

[

],

[

]

M^2-D^3

|

|

+ [? na de regel]

+ [? na de regel]

+ [← [880], 9]

+ [← [880], 10]

+ [← [880], 11]

+ [← [880], 12]

+ [← [880], 13]

+ [? door beweegt]

[p. 852]

14

M^1-D^3

Hij drukt mijn hand, vermant zich en meesmuilt.^+

+ [← [880], 14]

Commentaar

^1	Zie [871] ‘Ballade van de gasfitter i’, noot 2 tot en met 5.
^2	In reactie op de door Achterberg gestuurde nieuwe versie van het octaaf (M^4, zie ook de Ontwikkelingsgang) schreef Hendrik de Vries - die de cyclus in het Haagsch dagblad zou bespreken - op 11 oktober 1953: ‘Zeer zeker is deze wijziging eon grote vooruitgang! De daarná nog voorgestelde wijzigingen beslist niet. Deze doen wat opzettelijk aan. “Daar komt geen enkel ambacht aan te pas” houdt veel meer voeling met de algemene situatie dan “waar geen enkele sleutel meer op past”, en het “fittertje spelen” is bepaald een te-veel.’ Zie verder § 40.9.
^3	Op 12 oktober 1953 stuurde Achterberg de door Hendrik de Vries goedgekeurde versie van het octaaf in typoscript (M^5) aan Bert Bakker: ‘hoe vind je bijgaande wijziging? Hendrik de Vries acht haar eon grote vooruitgang [...]. Ik hoop er nog op tijd mee te zijn voor de drukproeven.’ De nieuwe versie werd door Daisy Wolthers overgeschreven op het desbetreffende blad in de kopij voor de bundel (M^6, één van de twee bladen die van de kopij bewaard zijn gebleven). Omdat het in dit geval gaat om het ‘bijwerken’ van een inmiddels verouderde versie, wordt in de synopsis alleen de gecorrigeerde versie van de kopij opgenomen. Achterbergs brief, M^5 en M^6 (in áán afbeelding gemonteerd) zijn gereproduceerd in Achterberg in kaart, p. [98-99]. Zie verder § 40.9.
^4	Literatuur over (het gewijzigde octaaf van) dit gedicht: Heynders, O., De verbeelding van betekenis, p. 151-154. Middeldorp, A., ‘De consequentie van een keuze.’