De wereld is een wonder

Op reis in Nederland, Marokko, Frankrijk, Japan en Italië

[p. 176]

Afscheid van een paus

Rome, 13 oktober

Heden, op dertien oktober, om twaalf uur des middags, zijn de bronzen deuren van de Sint Pieter gesloten.

De paus zal om vier uur ter aarde worden besteld.

De profane wereld wordt niet meer toegelaten. Alleen de hoogste kerkelijke en wereldlijke hoogwaardigheidsbekleders zullen aanwezig zijn. De kardinalen, de kanunniken van de Sint Pieter... De diplomaten... De zangers van de Sixtijnse kapel... En de journalisten uit al 's Heren landen... Tezamen drieduizend mensen. In het heelal van de Sint Pieter is dat een bijna verloren groep.

Klokslag drie uur haasten wij ons, Charles Eyck en ik, naar het Vaticaan. Wij buigen om langs het zuilenwoud van Bernini. Kinderen drinken, op de grens van Vaticaanstad, aan een juweel van een fonteintje, dat uit niets anders bestaat dan uit drie stenen pauselijke tiara's. Zij drinken uitgelaten, maken levend deel uit van de pauselijke fontein.

Wij spoeden ons door de Porta Santa Anna en langs de met hellebaarden gewapende Zwitsers Vaticaanstad binnen en zoeken dan onze weg naar een der zij-ingangen van de Sint Pieter.

Overal rijzen de Vaticaanse gebouwen op, enorme strakke paleizen, okerkleurig of travertijns bleek, aangesmeten tegen een strakblauwe hemel. Erboven uit zweeft hoog de versteende waterbel van de Sint Pieterskoepel.

Wij passeren een eindeloos gewelf, een soort tunnel - waarheen? Dan staan wij voor de zij-ingang, gecompliceerd en geheimzinnig als een kinkhoorn. Wij tonen onze papieren aan de pauselijke carabinieri, zoeken dan onze weg verder. En dringen ineens, klein en verloren, 's werelds grootste basiliek binnen. Wij zijn ademloos.

Want dit is niet meer van deze tijd. Dit zijn verzonken eeuwen die herleven. In de tijd van één seconde maakt men een ruimtevaartvlucht naar het verleden. Blinkende, geharnaste ridders marcheren voorbij en de rode pluimen op hun gotische helmen

[p. 177]

bewegen bevend als bloedrode vlammen. Het is... het is alsof zij heenmarcheren naar de kindermoord van Bethlehem. Maar neen, zij halen een kardinaal af van de sacristie. Hij treedt reeds eigener beweging naar buiten, gemoedelijk als hij is, het is de Amerikaan onder de kardinalen. Het is Spellman. Twee secretarissen flankeren hem, groot en gespierd. Lijfwachten in super-pluie.

De hellebaarden kletteren neer op het marmeren plaveisel, de gepantserde Zwitsers verstrammen, draaien een kwartslag om en met Spellman in hun midden marcheren zij naar het hart van de basiliek, reusachtige rechtoplopende mieren, perfect maar mechanisch bewegend in hun lichtschitterende pantserstukken.

Op zulk een moment dringt het tot u door hoe universeel de kerk van Rome wel is.

Maar reeds dwaalt uw blik naar elders, zoekend tussen purper-glanzende wambuizen, witte Spaanse kragen, fluweel-donkere baretten, roodgepluimde helmen, hermelijnen schoudermantels - kortom, doorheen een klederengewemel dat is van alle tijden uit de kerkgeschiedenis - naar die ene figuur voor wie gij gekomen zijt.

En dan ontwaart gij hem, liggende zo maar op een baar, op de vloer van de basiliek: Eugenio Pacelli, moe geworden van het gedrang der ontelbaren, onvermoeibaar in het leven, maar vermoeid in de dood. Als versteend ligt hij daar in pauselijk gewaad, met de witte mijter op het hoofd, het voor kort nog zo levendige gelaat er onder, oud en uitgeput, de ogen donkere strepen, de mond strak en streng en zwart en als gekloven door een sabelhouw, de witte adelaarsneus uitgedund tot op het been.

Hij lijkt verschrompeld in het vuur van het ceremonieel.

Ingeklemd ligt hij tussen een haag van lakrode uniformen, waaronder witte broeken, zwartglanzende laarzen - een haag van Hectorachtige helmboswuivende edelgardeofficieren.

En weer gaat het oog dwalen. En dan ontdekt ge iets, waarvan ge onwillekeurig verstijft. Het is de stellage, opgericht vlak voor het altaar, uit vers blank hout, een stellage die er uitziet als een schavot, waarop een galg staat opgericht. En er is geen sterve-

[p. 178]

ling in de Sint Pieter die niet een ogenblik denkt wat ook gij denkt. Dit lijkt een terechtstelling.

De rode tribunes rond Petrus' graf vullen zich met gouden galons en gouden tressen, het worden pentekeningen van de vreemdsoortigste nonnenkappen, aquarels van de veelkleurigste priestertogen.

Een Spaanse met mantilla brengt een kijker aan de ogen, trekt het Danteske profiel van de paus naar zich toe, bet zich dan het gelaat met batist.

De hellebaarden kletteren, de purperen prinsen der kerk, de kardinalen schuifelen aan. Pauselijke kamerdienaren in wijnrode mantels gehuld, bukken zich en grijpen de lussen van de baar. Het is nu doodstil in de basiliek. Dan rust Pius XII op hun schouders. En een weergaloze stoet zet zich in beweging.

De zangers van de Sixtijnse kapel vullen plotseling de Sint Pietersruimte met pauweveren van geluid. Het is een vuurwerk van meerstemmige muziek, maar de ruimte erboven is zo hoog dat de klankfiguren in de koepel verdunnen en wegwaaieren om uiteen te vallen in vurige droppelen geluid - die vergeefs aarzelen vurige jubel te worden of vurige klacht.

Miserere mei deus
secumdam magnam misericordiam tuam.

Ontferm u over mij, o God,
in Uwe grote barmhartigheid.

De stoet verdwijnt naar de absis - gepantserde Zwitsers, ongepantserde Zwitsers, zwart en geel gestreept als wespen, met aan zich, open en bloot, de blinkende angels van hun hellebaarden; de paus, zwevend door de ruimte, stil en klein, nu bijna niets meer - ver de dood voorbij, symbool geworden. Daarachter de kardinalen, een verloren purperen kudde achter een dode herder.

De absoute wordt verricht.

Langs de hoge gewelven klimt als een guiralnde het:

In paradisum deducant te angeli;
Mogen de engelen u ten hemel dragen.

Dan gaat de dode in de eerste kist, die van cypressenhout. Te klein is de kist, men buigt de pauselijke mijter om.

[p. 179]

Dan gaat hij in de tweede kist van lood.

Dan in de derde kist van glanzend olmenhout.

Hamerslagen klinken sinister.

Het is als had de Sint Pieter zelf hartkloppingen.

Maar op de rode tribunes wuift men zich koelte toe met kant of batist. De diplomaten praten achter de geschoeide hand. Men zal een oude paus kiezen, zeggen zij. Een paus die niet zolang regeert. Deze, zeggen zij, regeerde te lang... Was een te groot solist... Trok alles te veel aan zich... Benoemde zelfs geen staatssecretaris... Beter een kort pausschap hierna, zeggen zij. Dan kan men even op verhaal komen...

Nonnenkappen buigen zich naar nonnenkappen. Fluisteren: wie wordt de nieuwe paus?

En dan valt de grote stilte. Dezelfde stoet rolt terug uit de absis, wijnrood, paars, purper. Maar het is niet de stoet zelf die allen de adem beneemt. Dat doet het ratelend geluid van de kar, aan het hoofd van de stoet.

De kist met de paus erin ratelt aan, geduwd door zwarte mannen die onwillekeurig denken doen aan zwartgefrakte beulsknechten. Steeds nadrukkelijker ratelende rolt de kar naar het withouten, met rode lappen omwonden schavot, wordt er dan opgetrokken en opgeduwd.

Twee kabeltouwen met monsterachtige haken eraan worden gevierd. De haken slaan in de kist. De sombere, nietszeggende mannen trekken de kabels aan, langzaam zweeft de kist omhoog. Haastig trekken andere sombere mannen de planken uit de vloer van het schavot. En dan langzaam, heel langzaam, worden de touwen gevierd, centimeter voor centimeter zakt de kist, hij verdwijnt met een lichte rilling door het gat van het schavot, zakt dieper door de opengebroken vloer van de Sint Pieter, verdwijnt dan naar de onderaardse grot. Paus Pius XII is afgedaald in zijn graf. Hij heeft geleefd, hij heeft geleden, hij is gestorven.

De menigte stroomt uiteen. Kardinalen wandelen, door Zwitsers geëscorteerd of zo maar alleen, terug naar de sarcristie. Gelovigen knielen, grijpen hun hand, kussen deze. Een van deze handen kan de hand zijn van de nieuwe paus van Rome.

[p. 180]

Hoeveel tranen zijn er gelaten? denkt ge als ge tussen de geweldige schaduwen van de Vaticaanse paleizen de basiliek verlaat. Maar tegelijkertijd beseft ge dat juist dit de grootheid en kracht van Rome is. De paus is dood. Maar de gedachten gaan reeds uit naar een nieuwe paus.

Een der eerste zinsneden die straks een der ceremoniarii de nieuwgekozen paus zal toevoegen, wijzend op een aangestoken kluwen vlas, die door vlammen wordt verteerd, zal luiden: Pater sancte, sic transit gloria mundi. Zó, heilige vader, vergaat 's werelds glorie.

Buiten de zuilen van Bernini spuit in het duister het fonteintje met de drie tiara's. Drie Romeinse kinderen lessen zich gulzig de dorst.

Spelend lopen zij verder.

De verlichte koepel van Michelangelo staat tegen het duister van de nacht als een geestverschijning van de schoonheid zelf.