Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 17. Tweede stuk

[Joannes Swammerdam]

SWAMMERDAM (Joannes), in 1637 te Amsterdam geboren. Zijn vader was aldaar apotheker en een groot liefhebber van allerlei zeldzaamheden van natuur en kunst. Hij oefende zich eerst in de ontleedkunde onder Tulp en Blasius en in 1661 te Leiden onder van Horne en Sylvius en werd een bijzonder vriend van den later beroemden N. Steno. Tegen het einde van 1663 bevorderd tot candidaat in de geneeskunde, reisde hij naar Frankrijk en deelde met Steno in de bijzondere achting en toegenegenheid van M. Thevenot, een aanzienlijk begunstiger van natuurkundige wetenschappen te Parijs. In 1665 keerde hij naar Amsterdam terug en werd een zeer werkzaam medelid van het daar bestaande geneeskundig gezelschap ter bevordering van ontleedkundige kennis. Tegen het einde van 1666 ging hij weder naar Leiden en werd in 1667 bevorderd tot med. doctor, na het verdedigen van stellingen over de ademhaling. Kort daarna heeft hij dit onderwerp meer breedvoerig behandeld in zijn Traotatus physico-anatomico-medicus de respiratione usuque palmonum. Lugd. Bat. 1667. Hij noemde dit primitiae sui in medicinae doctoratus, en droeg het aan Thevenot op. Later is het zonder eenige verandering aldaar herdrukt in 1679. Hij vond veel tegenspraak. Zijn leermeester Sylvius verklaarde zich bij de tweede uitgaaf zijner Dissertationes, schoon onder bedekte termen, vrij stellig tegen hem. Ook Diemerbroek bestreed zijne denkbeelden over de beweging van het diaphragma, en Lamsweerde schreef eene uitgebreide, evenwel onvoldoende, scholastieke wederlegging. Met van Horne werd hij bijzonder vertrouwd. Gezamentlijk deden zij ontleedkundige onderzoekingen, zooals over de gal-scheiding, eene zonderlinge weinig wetenschappelijke proef, doch bijzonder om de geslachtsdeelen bij beide seksen. Na den dood van van Horne, gaf hij in 't licht: Miraculum naturae, sive uteri muliebris fabrica, notis in J. van Horne prodromum illustratum. Leid. 1670 4^o. opgenomen in de Bibl. Anat. van J. Mangetus.

Zijn voornaamste bezigheid evenwel was en bleef het onderzoek van het maaksel en de huishouding der bloedelooze diertjes, waaraan hij 16 jaren lang met ongeloofelijke vlijt en geduld, met inspanning van alle krachten en opoffering van

[p. 1096]

zijn geldelijk vermogen, dag en nacht gearbeid heeft tot in het jaar 1673. Hij had ongeveer 3000 voorwerpen onderzocht, doorzocht, de meesten ontleed en tot in de kleinste deelen naauwkeurig beschreven en afgeteekend, en daarvan in 1669 en 1672 de bewijzen gegeven door de uitgave van twee kleine verhandelingen in het nederduitsch. Zijne gezondheid en krachten waren geknakt. Door aanhoudende koortsen gekweld, verviel de vroeger eerzuchtige en werkzame man tot zwaarmoedigheid, waartoe veel bijdroeg het lezen der schriften van Antoinette Bourignon. Hij kreeg een walg van de wereld en van zijne vroegere onderzoekingen, die hij als ijdelheid en voedsel van zijnen hoogmoed beschouwde. Hij wilde van dien last bevrijd zijn. Daarom trachtte hij zijne keurige verzameling van handschriften te verkoopen doch vond geen koopers. Kort voor zijn dood maakte hij bij uiterste wilsbeschikking zijne handschriften aan Thevenot. Alles scheen later verloren, doch eene halve eeuw later ontdekte Boerhaave dezelve, kocht ze, schikte alles in orde en heeft ze onder den titel van Bijbel der natuur of historie der insekten uitgegeven met een zeer uitvoerige levensbeschrijving van 's mans wetenschappelijk leven. (Biblia naturae, sive historia insectorum in varias classes redacta. Leyden 1737 en 38 2 t. 3 vol. fol, in 't Duitsch, Leipzig 1752 m. pl., in 't Engelsch, Londen 1758 in fol.: in 't Fransch, Dyon 1758 in 8^o. Het werk werd voltooid door Thevenot en door Boerhaave die bij den hollandsche tekst een Latijnsche vertaling van Ginlum voegde, uitgegeven.) Hij overleed te Amsterdam den 15 Febr. 1680. Behalve de genoemde werken heeft men van hem:

Algemeene verhandeling van bloeddelooze diertjes, Utrecht 1669 4^o., in 't Fransch ald. 1682 in 4^o., in 't Lat. aldaar 1685, 1733 4^o.

Afbeelding van 's menschen leven, vertoont in de haft. Amst. 1675 8^o., in 't Engelsch 1681 4^o.

Ook vindt men stukken van zijn hand in verschillende verzamelingen o.a. in die van het Collegium Amstelodamense 1663-73 2 t,

Zie, behalve de levensbeschrijving van Boerhaave; Banga, Geschied. d. Geneeskunde, D. II. bl. 445, 447, 518, 546, 561, 577, 599; Bartholinus, Ep IV. p. 197, 392; Haller, Ad Mith., p. 747; J. Schraderi, Decades quatuor observationum anatomicomedicarum, Amst. 1674; Morhoff, Polyhist., T.II. p. 438: Kestner, Medicin gelehr. Lexicon., Schelhorn, Anmoenitates liter., D. XIV; Bibl. Hulthem. 1836; T. II.; Cuvier, Hist. des Sciences natur., T. II. p. 427-433; Nouv. Biogr. univ.; Biogr. Univ.; Jöcher.