Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 17. Tweede stuk

[Jan Smits]

SMITS (Jan), zoon van Jan Smits en Petronella van Emmerick, werd den 18 Februarij 1775 te Dordrecht geboren. Hij begon zijn loopbaan als bediende op het kantoor van den graanhandelaar Matthys Balen, werd vervolgens klerk bij m^r. Johan Jacob van den Brandeler Yzn. Baljuw der Beyerlanden en hoofdschout der stad Dordrecht en de Merwede, en was dezen in de administratie van de gelden en goederen van het stedelijk armhuis behulpzaam, vervolgens werd hij commies of substituut controleur van den grafelijkheids of zoogenoemden Geervlietschen tol, welke post hij bekleedde tot de gratelijkheidstollen, bij decreet van het volk van Holland (5 Maart 1795) werden opgeheven. Hij was toen zonder betrekking en, als bekend aanhanger van het stadhouderlijk huis, zonder hoop van tot eenige openbare bediening te geraken. Toen hem, na Nederlands verlossing van de Fransche heerschappij, als oud ambtenaar, de weg werd geopend tot het verkrijgen van openbare ambten, sloeg hij alle aanbiedingen van de hand en verkoos een onafhankelijk bestaan door den handel boven alle eervolle doch afhankelijke betrekkingen. Sedert 1804 bekleedde Smits ook den gewigtigen post van

[p. 790]

rentmeester van het stads krankzinnig- en beterhuis (later [in] het geneeskundig gesticht voor krankziunigen) als ook van de goederen en effecten van het gewezen leprozenhuis. Belangrijk zijn de diensten door hem als zoodanig bewezen. Toen toch, na de tiercering of vermindering der rente van de publieke schald op een derde, in Oct. 1812 al de regenten van dit huis hunne betrekking hadden neêrgelegd, bleef hij alleen tot 2 Januarij 1817 met zware opofferingen, de zaken besturen. Onder zijn bestuur werden vele misbruiken afgeschaft, en groote verbeteringen ingevoerd, zoodat het gesticht, wegens zijne doelmatige behandeling der krankzinnigen en uitmuntend bestuur een welverdienden roem verwierf. Met verontwaardiging greep hij naar de pen, toen een recensent, in een verslag van J. Guistain's Traité sur l'aliénation mentale et sur les hospices des aliénés zich had uitgelaten, dat de minvermogenden in de krankzinnighuizen meestal op eene ruwe wijze behandeld werden, en toonde, in een welgeschreven stukje (Iets over de krankzinnigen en de behandeling van dezelte) onwederlegbaar aan dat zulks noch te Dordrecht, noch voor zoo ver hem bewust was, ergens in de Nederlanden plaats greep; ja dat zoodanige behandeling niet in het karakter eener natie lag, die te veel voor ongelukkigen had gedaan, en nog dagelijks deed, om zich op die wijze een vlek te zien aangewreven. Veertien jaren later (1841) liet hij, bij gelegenheid dat de regering, bij de staten-generaal een ontwerp van wet, inhoudende nieuwe bepalingen omtrent die gestichten inleverde, dit stukje met een Naschrift over de verpleging der krankzinnigen te Gheel, en een paar bedenkingen over de ontwerp-wet, herdrukken, en toen in 1843 het plan werd gevormd om een provinciaal-geneeskundig gesticht voor krankzinnigen in Zuid-Holland te bouwen, en eene prijsvraag ter bekoming van ontwerpen voor zoodanig gesticht was uitgeschreven, zond hij (April 1844) ook een plan met daartoe behoorende memorie in, echter niet ter mededinging, maar ter inlichting voor de commissie ter beoordeeling. De gouverneur van Zuid-Holland bedankte hem bij missive van 18 Mei 1844 namens gedeputeerde staten hartelijk voor deze belanglooze inzending van dat uitvoerig stuk. Behalve het rentmeesterschap bekleedde Smits nog vele andere betrekkingen, zoo als die van zetter der directe belastingen, lid en viee-precident van de kamer van koophandel en fabrieken, mede-bestaurder van de afdeeling Dordrecht van het genootschap tot zedelijke verbetering der gevangenen; die van lid van de maatschappij tot Nut van 't Algemeen en van 't bestuur der door hem gestichte school, van het bestuur der maatschappij van Dordrechtsche scheepsreederij en van de reederij van vischsloepen te Middelburg, die hij beide hielp oprigten enz. Waar en wanneer hij kon bevorderde hij de belangen zijner geboorteplaats. Zoo leverde hij

[p. 791]

in 1836, toen er sprake was ter verplaatsing der zeevaartkundige school te Medemblik, een memorie bij den raad in. In weerwil van zoo vele en verschillende bezigheden, had Smits nog tijd zich in verschillende kunsten en wetenschappen te oefenen. Reeds als jongeling legde hij zich op de bouwkunde toe, en behaalde (26 April 1800) bij de bouwkundige afdeeling van Pictura den hoogsten eereprijs. Hij bleef dit vak ook gedurende zijn geheele leven beoefenen en schreef twee verhandelingen Over den Bouwstijl en de Bouwstoffen in vorige eeuwen en de Groote Kerk te Dordrecht. Hij hield van plannen te maken tot het bouwen van huizen en het aanleggen van tuinen, ontwierp (1826) mede die voor de stedelijke begraafplaats, en toen in 1831 de Cholera Asiatica in ons vaderland heerschte, beraamde hij er voor een hospitaal, en diende ze, vergezeld van opstand- en grondteekening, bij de regering der stad in. Een paar dagen voor zijn dood was hij nog bezig aan een plan tot het maken van een park en publieke wandelplaats voor zijn geboortestad. Verder beoefende hij de physica, wiskunde, werktuigkunde, waterweegkunde en aanverwante wetenschappen, en stichtte een physisch gezelschap, waarin hij vele belangrijke verhandelingen voordroeg, gelijk later bij de afdeeling Physica van het letterkundig gezelschap Diversa sed una, en gaf (1823) een staat van vergelijking tusschen de drie schalen der meest in gebruik zijnde thermometers in het licht. Bij het invoeren van het nieuwe stelsel van maten en gewigten, schreef hij een populair stukje in de Dordrechtsche Almanak en in 1846 in het Jaarboekje van Dordrecht een Algemeen overzigt van het nieuwe herdeelig maten en gewigten stelsel; de namen der nieuwe maten en gewigten en van derzelver veelvouden en onderdeelen: een herleidings tafel van de oude Zuid-Hollandsche en nieuwe Nederlandsche landmunt en van de nieuwe Nederlandsche tot eenige buitenlandsche munten.

Gedurende de laatste helft van zijn leven, beoefende Smits bij voorkeur de vaderlandsche geschiedenis en inzonderheid die zijner geboortestad, waarvan zijne belangrijke Aanteekeningen op de beide eerste deelen van Bilderdijk's Geschiedenis des Vaderlands; zijne Verhandeling over den alouden staat, de eerste bevolking en vroegste geschiedenis van Zuid-Holland, en van de stad Dordrecht in het bijzonder (Dordr. 1824) en die Over den inbraak en overstrooming van den grooten Zuid-Hollandschen Waard, op den 18 Nov. 1421 (Dordr. 1822) en de vijf eerste door hem met zijn vriend Dr. Schotel bewerkte afleveringen van eene Beschrijving van Dordrecht (1842-1845) ten bewijze strekken. Behalve deze afzonderlijk uitgegeven geschriften, plaatste hij een menigte geschied-, letter- en oudheidkundige opstellen, zoo in verschillende periodieke geschriften als in de Dordrechtsche courant en nog in 1856

[p. 792]

gaf de tachtigjarige grijsaard, bij gelegenheid van het Kostersfeest te Haarlem, een in 1823 door hem opgesteld Iets over de uitvinding der Boekdrukkunst in het licht. De meeste zijner opstellen hadden niet slechts de verdiensten van het à propos, maar zijn meest alle belangrijke bijdragen voor de geschied- en oudheidkunde. Zulks zijn ook zijne Verhandelingen over de zeden en gewoonten onzer vaderen in de middeleeuwen; Over de geschiedenis der vroegere en tegenwaordige belastingen en Over het goedkoop; zijne Historische aanteekeningen op den belangrijken brief door Willem I, Prins van Oranje den 16 Mei 1572 uit Dillenburg geschreven aan zijne vrienden in Dordrecht en het Toevoegsel tot het geschiedkundig gedeelte van de voorlezing door wijlen den Heer Mr. N. Carbasius, Cz.; over Jan van Heelu en zijn gedicht [...]de slag bij Woeringen, beide in de Werken der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde opgenomen; zijn Vijfde eeuwgetijde van de bedijking van den Zwijndrechtschen Waard, en zijn bundel Aanteekeningen op de levensbeschrijving van Rutger Jan Schimmelpenninck, door zijn zoon graaf Schimmelpenninck in 1845 in het licht gegeven. Groot waren zijne verdiensten als aardrijkskundige. Hij begon de rij zijner voorlezingen in Diversa sed una met eene over de oude aardrijkskunde en de verbeteringen, welke tot 1819 in die wetenschap hebben plaats gehad. Veel was van der Aa bij het zamenstellen zijner werken over die wetenschap aan hem verpligt. Hoog was de achting die Smits in zijn vaderstad genoot en aan eerbewijzen ontbrak het hem niet. Zoo was hij lid van de meeste letterkundige genootschappen en ook van de Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde. Tweemaal is hij gehuwd geweest, den S September 1805 met Sophia van der Poll en den 30 April 1812 met Krijntje Maria Roest. Hij overleed den 28 Maart 1857. Zijne tweede vrouw overleefde hem en stierf in 1871. Zijn eerste vrouw schonk hem eene dochter, Sophia Petronella, zijne tweede, 5 kinderen, van welke Jan Anthony en m^r. Willem Pieter nog in leven zijn. Zijn portret door George Adam Schmidt geschilderd, is door H.F. Hanselaar op steen gebragt. Zijn leven is door Dr. G.D.J. Schotel geschetst voor de levensberigten door de Maatschappij van Nederl. Letterk. uitgegeven.

Zie verder Kunst- en Letterbode 1856; Schotel, Dordrccht in den aanvang der 17 en 19 eeuw; Kobus en de Rivecourt; Mr. Bodel Nyenhuis, Topogr. lijst, bl. 89, 116, 117, 119; Muller, Cat. van portr.; Cat. d. Maats. v. Ned. Letterk.. D. bl.