Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 17. Eerste stuk

[Nikolaas Scheltius]

SCHELTIUS (Nikolaas). Toen de Amsterdamsche Wethouders het getal der Onroomsche burgers in 1566 hand over hand zagen toenemen, meenden zij eenige toegeeflijkheid te moeten gebruiken door het vergunnen van meerdere vrijheid van openbare godsdienstoefening. De hoofden dier gezindheid besloten thans naar een bekwaam leeraar om te zien. Hierop begaven zich Reinier Kant en Laurens Jakobszoon Reael naar St. Maarten bij de Zijpe, tot Nicolaas Scheltius, die aldaar bij de Roomschgezinden het pastoorsambt bekleedde. Deze was bekend met Jan Arendszoon, die de eerste openbare preek voor de Hervormden buiten Amsterdam gedaan had ‘als iemand, welken het hart over de meer gezuiverde leerbegrippen hing, en die niet ongenegen zijn zou zich tot de onroomschen te begeven, indien zekere hinderpalen, welke dien overgang beletten, uit den weg konden worden geruimd.’ De gezanten vonden Scheltius in de pastorij in geestelijk gewaad, ofschoon hij getrouwd was, en bij zijne echtgenoot zes levende kinderen had. Zij gaven hem te kennen ‘hoe Jan Arendszoon, hun leeraar, van hem getuigd had, hoe hij, hebbende volkomen kennis van de waarheid, menigmaal met hem in beraad geleid had, om het pausdom te verlaten; doch dat hij hierin werd terug gehouden, alzoo hij met den last eener huisvrouw en van verscheiden kinderen was bezwaard.’ Zij voegden er bij: ‘dat deze hindernis thans geweerd was, nadien God een middel verschafte, om hem en zijn huisgezin van het noodige te verzorgen door de Hervormde gemeente te Amsterdam.’ - ‘De tijd was nu gekomen, om meerder dienst te kunnen doen. Hij behoorde het licht dat in hem was niet uit te blusschen, maar in dezen veegen tijd aan de gemeente mede te deelen. Deed hij 't niet,

[p. 283]

aan God den Heer zou hij van dit verzuim rekenschap moeten geven.’ Op deze rede antwoordde Scheltius, ‘met beweeglijke aandoeningen van weemoedigheid, dat hij dus lang om de belemmeringen van tijdelijke omstandigheden, zijn geweten geweld had moeten aandoen, doch nu hem deze gelegenheid voorkwam en de Heer hem uit den gruwel van het pausdom scheen te willen trekken, 't geen hij ook zelf gevoelde, zoo wilde hij naar Embden reizen en zich met zijn ouden vriend Kornelis Kooltuin beraden.’ Kort daarna begaf Scheltius zich derwaarts, na alvorens aan Reael en Kant, bij handtasting beloofd te hebben, in geval hij openlijk tot de Hervormden over ging, zijnen dienst aan geen andere kerk dan die van Amsterdam te zullen toezeggen. Kooltuin raadde hem aan de beroeping te aanvaarden en welhaast hield hij zijne eerste leerrede over de gelijkenis van het mostaardzaad, buiten de St. Anthonis poort, in het zieken of leproozen kerkje, waar, volgens het verdrag met de wethouderschap van 27 Aug. 1566, de onroomschen, bij regenachtig weer, hare openbare godsdienstoefening verrigtten. Niet lang mogt de Amsterdamsche gemeente zijn dienst genieten, daar de hervatte vervolgingen hem en zijne beide ambtgenooten Jan Arendszoon en Peter Gabriel en een menigte welgestelde burgers noodzaakten buiten 's lands een schuilplaats te zoeken.

Hij begaf zich naar Embden, waar hij door de Amsterdamsche broeders werd onderhouden, onder belofte van, zoo zulks veilig kon geschieden, zich op nieuw aan de gemeente te Amsterdam te verbinden. Met toestemming der Amsterdamsche, diende hij intusschen de gemeente van Embden, bij wijze van leening. Hij overleed in 1568 aan de pest, die toen Oostfriesland ontvolkte. Scheltius te Warmenhuizen in Noordholland geboren, was een man van groote geleerdheid, bekend met de Hebreeuwsche, Grieksche en vooral met de Latijnsche talen. De laatste sprak en schreef hij zuiver. Behalven de beste oude ongewijde schrijvers, had hij ook de schriften der kerkvaders vlijtig gelezen. Tot prediken bezat hij, zelfs volgens zijne vijanden, de monniken, ongemeene begaafdheden, overigens was hij bescheiden en verdraagzaam.

Zie Brandt, Historie der Reformatie, D. I. bl. 378, 459; Brief achter het werk van Saskerides van de zeven tijden, door van Til uitgegeven bl. 42; Meiners, Oostfr. Kerk. Gesch., D. I. bl. 418-420; Wagenaar, Amsterd. D. III. bl. 186, 204, 260; Kok; Paauw en Veeris, Naaml. van Predik., bl. 181.