Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 14

[Mr. Jacob Hendrik Onderdewijngaart Canzius]

ONDERDEWIJNGAART Canzius (Mr. Jacob Hendrik) werd 13 van louwmaand 1771 te Delft geboren, bezocht in 1787 de Hoogeschool te Leyden, en werd reeds in 1790 tot doctor in de beide regten bevorderd, na de verdediging eener dissertatio de jurisprudentia cum Philosophia connutio. Thans de maatschappij ingetreden, hield hij zich nog eenigen tijd met de voortzetting zijner studien bezig en werd eerst tegen het einde van 1793 bij het Hof van Holland, als advocaat en notaris beëedigd. De omwenteling in den aanvang van 1795, deed niet slechts zijn vader, die burgemeester, lid der staten van Holland en aan het Hoofd der Hollandsche Magazijnen was, maar ook Canzius alle zijne openbare betrekkingen verliezen. Nu had hij zich een andere loopbaan te kiezen en deels zijne neiging tot beoefening der wis- en natuurkundige wetenschappen, waarin hij zich tot een boogen trap, zoo van theoretische als praktische, kundigheden verheven had, deels het uitzigt, 't welk de gestremde invoer van voortbrengselen der Engelsche nijverheid op een goeden uitslag scheen aan te bieden, bepaalde zijne keuze tot de oprigting eener fabriek van wis- en natuurkundige werktuigen. Deze kwam, met het begin van 1797 werkelijk tot stand, en werd sedert door hem nog grootelijks uitgebreid, en op een geheel

[p. 108]

systematischen voet ingerigt. In datzelfde jaar werd hij met eenigen anderen, de stichter van het godsdienstig genootschap onder den naam van Christo Sacrum bekend, en tevens, uit loutere godsdienstijver, een der beide leeraren van dat genootschap, in welke betrekking hij tot aan zijn verhuizing uit Delft met gemoedelijke getrouwheid, en tot groote stichting van velen, zoo in als buiten het genootschap volhardde Het werkzaam deel echter 't welk hij aan deze instelling had, haalde hem van de zijde van het Waalsche kerkgenootschap, bij 't welk hij vroeger den post van diaken en later van ouderling bekleed had, eene ontzetting van den laatstgemelden post op den hals.

Intusschen arbeidde hij onverdroten aan de volmaking zijner fabriek, en had ook de voldoening, dat de daarop vervaardigde werktuigen den lof van alle kundigen wegdroeg, en zijne inrigting als een sieraad des vaderlands door hen geroemd werd. De raadpensionaris Schimmelpennick vereerde hem, gedurende zijn kortstondig bestuur, met een bezoek, en koning Lodewijk schonk hem de orde der Unie en het brevet van Manufacturier des Rijks. Het laatste aanvaardde, hij doch het eerste wees hij van de hand, uithoofde van de hem reeds knellende omstandigheden, waarna hij, ten gevolge van gebrek aan vertier, met opzigt tot zijn fabriek verkeerde. Wel had hij het genoegen van bij eene tentoonstelling van nationale Kunstvlijt in 1820 zich, wegens de daarop door hem geleverde voortbrengselen zijner fabriek, met een gouden eerepenning beloond te zien, doch dit bragt weinig of niets toe tot de verbetering van haren ongunstigen staat, die zoo verergerde, dat hij zich genoodzaakt vond eene inrigting geheel op te geven, die hij met opoffering van een goed deel van zijn vermogen had tot stand gebragt. In de lente van 1811 besloot hij met de zijnen zijn verblijf te Emmerik te vestigen, van plan zich voortaan aan de voortgezette beoefening van drie zijner meest geliefde vakken van studie, de wis- en natuurkunde namelijk, wijsbegeerte en nijverheid toe te wijden, en die beoefening met het onderwijs te verbinden. Hij verkreeg hiertoe, binnen kort, althans ten deele, gewenschte gelegenheid, door zijne benoeming tot professor bij het Gymnasium Philosophicum in het gesticht Sophia, welke leerstoel hij, ofschoon de eenige Protestantsche onderwijzer aan het gymnasium, tot genoegen van Roomschen en On-roomschen bekleedde tot aan de geheele opheffing er van door het Fransche bestuur. Dit bestuur benoemde hem tot Maire der stad Emmerik, welke betrekking in het volgende jaar (1812) toen de Pruissische regering de Fransche had vervangen in die van Burgemeester veranderd werd. Na gevraagd en bekomen ontslag van deze waardigheid, aanvaarde hij in Februarij 1816 de post van eerste commies bij het se-

[p. 109]

cretariaat van het departement voor het onderwijs, der kunsten en wetenschappen, aan welks hoofd toen, met den titel van commissaris-generaal Repelaer van Driel stond. Twee jaren later, werd dit departement met dat van Nationale Nijverheid en kolonien onder één ministerie vereenigd, aan welks hoofd Falck geplaatst werd. Door de onder de hand bewerkte benoeming van van Ewijck tot vervanging van de Geer, die zijnen vorigen post van secretarts bij het dep rtement van onderwijs met dien van griffier der Staten-Generaal verwisselde, in zijne, op vroeger stellig gedane verzekering gebouwde verwachting van dien heer, bij het verlaten van zijnen post, te zullen opvolgen, teleurgesteld, werd Cansius thans als eerste commies bij de divisie van Nationale Nijverheid geplaatst; eene plaatsing, die, wegens mindere overeenstemming met den man, die aan het hoofd der divisie stond, en over wiens gedrag hij billijke redenen van beklag meende te hebben, hem, op den duur, minder aangenaam viel. In 1820 was hij, boven anderen, werkzaam tot regeling van de toen te Gent gehoudene Tentoonstelling van voortbrengselen der Nationale Nijverheid, werd als lid der daartoe ingestelde commissie met het uitbrengen van het rapport belast en opende de plegtigheid der openbare uitdeeling van de toegewezene eereprijzen met eene toepasselijke redevoering. Dezelfde taak volbragt hij in 1825 te Haarlem, bij gelegenheid dat aldaar eene dergelijke tenloonstelling plaats had. Met genoegen had hij zich, een jaar vroeger, weder in zijne vorige betrekking tot het departement van onderwijs overgebragt gezien, en met nog grooter genoegen ontving hij in 1825 zijne benoeming tot referendaris, vergezeld van het geschenk van een gouden snuifdoos, ten blijke der tevredenheid van den koning over zijne werkzaamheden. In 1826 werd hij tot directeur van een te Brussel op te rigten Museum van Kunst en Volksvlijl aangesteld. Na de omwenteling van 1830 bleef hij te Brussel doch weigerde elke aanbieding hem door het Belgisch gouvernement gedaan, daar hij zich door den gevordenden eed niet aan hetzelve wilde verbinden. Eindelijk keerde hij in 1837, op herhaald en dringend verzoek der zijnen, naar Holland terug, waar hij den 10 van Louwmaand 1838 overleed Als mensch en christen was Canzius zeer eerbiedwaardig. Zijne wezentlijke braafheid verwierf hem evenzoo de algemeene achting, als zijne wetenschappelijke kennis. De Maatsch. van Nederlandsche Letterkunde te Leyden benoemde hem tot lid.

Dat hij ook de poëzy beoefende, blijkt uit de Poetische Mengelstoffen van het Haagsche dichtlievende genootschap Kunstliefde spaart geen vlijt.

Hij gaf in het licht:

Bericht aangaande zijne Fabricq van kunstwerktuigen te Delft 20 Oct. 1800.

[p. 110]

Het genootschap Christo-Sacrum binnen Delft. Delft 1801.

Catalogus van mathematische, physische, anatomische, chirurgische en andere Instrumenten, te bekomen in de Fabrieq van O.C. Ald. 1804 2 st. 8^o.

Aan A. Ypey over eenige aanmerkingen in het verslag van het kerkgenootschap Christo Sacrum te Delft, Leid. 1801.

Eeredienst bij gelegenheid van de vijf en twintigste vergadering der oprigting van het Genootschap Christo Sacrum 's Hage 1822 8^o.

Redevoering bij de plegtige uitreiking der eere penningen aan de bekroonde Tentoonstellers van voortbrengselen der Nationale Nijverheid op d. 10 Aug. 1825 benevens V. Loosjes, Dichtst. op den lof der Nijverheid, Haarl. 1825 8^o.

De Maats. v. Ned. Létterk. te Leyden bezit van hem in hands.

Drie nagelatene verhandelingen of voorlezingen 4^o.

1. Ten betooge, dat de kennis der Nederlandsche taal, in derzelver omvang, gelijk die der Latijnsche, eene bron is van uitgebreide geleerdheid 1806.

2. Over de kracht der Nederduitsche taal, met opzigt tot de uitdrukking van het schoone in al deszelfs betrekkingen 1808.

3. Over den steendruk 1808.

Ook wordt hem toegeschreven:

Over de beteekenis van het woord godsdienst, zijnde eene redevoering, gedaan in een gezelschap van lieden, die geene bijzondere secte van godsdienst belijden. Delft 1799.

Zij bezit ook zijn portret in steendruk z. pl. of j. van uitgave of naam van bewerker fol. Hij voert er de titel op van A.L.M. Phil. et Jur. Utr. Doct. die hem in 1812 door een der vaderlandsche Hoogescholen eenshalven werd geschonken. Ook komt zijn portret voor bij Rogge, Jacob Hendrik, Onder de Wijngaart cansius en het Christo Sacrum te Delft in kalender voor de Protestanten in Nederland 1862 bl. 195 volgg.

Zie Ypey Gesch. d. Chr. Kerk in de 18e eeuw, D. X bl. 90 verv.; Ypey en Dermout, Gesch. d. Ned. Herv. Kerk D IV bl. 248; Glazius, Nederl. Kerkgesch. na de Herv D. III bl. 376 verv.; Dez. Godgel. Nederl o.h.w.; Siegenbeek in Handb. d. Jaarl. Vergad. v.d. Maats. v. Nederl. Letterk. te Leid. 1839; van der Aa N.B.A.C. Woordenb. o.h.w.; Poëtische Mengelstoffen van Kunstl. spaart geen Flijt D VIII bl. 156; L J.F. Janssen, Rapport over hands. documenten door mevrouw Onder de Wijngaart. Cansius aan de Maats. v. Ned. Letterk. Geschonken in Letterk. Handel. 1844 bl. 85; Cat. d Maats. v Nedl. Letterk. D II bl. 94, 125, 235, D. III bl. 30; Muller Cat. v. portr.