Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 12. Eerste stuk

[Joannes Florentius Martinet]

MARTINET (Joannes Florentius), werd den 12 van Hooimaand 1729 te Deurne in de Meijerij van 's Hertogenbosch geboren. Zijn vader, Johannes Anthonius Martinet, afstammeling van een der refugies in 1685, was predikant aldaar. Zijne moeder heette Petronella van der Horst. Op negenjarigen leeftijd bezocht hij reeds de latijnsche school te Eindhoven, en toen zijne moeder zich, na den dood van haar man (April 1739) te 's Bosch ter woon begeven had, voltooide hij aldaar zijn voorbereidende studien en genoot ook het onderwijs van den hoogleeraar Clemens in de godgeleerdheid en van Joncourt in de wijsbegeerte.

Aan de Leidsche hoogeschool liet hij zich grondig in de wiskunde onderrigten, en oefende hij zich onder den vermaarden Musschenbroek in de wijsbegeerte, sedert zijn geliefdkoosde studien. Ook legde hij zich verder op de kennis der oude talen toe. In de godgeleerdheid gaf hij de voorkeur aan de lessen van den geleerden en gematigden Johannes Alberti. In 1752 werd hij proponent bij de klasse van Peel en Kempeland en in het volgende jaar verdedigde hij eene Dissertatio philosophica inanguralis de respiratione insectorum (L.B. 1753), die algemeen toegejuicht en in Duitschland herdrukt werd. Eindelijk kreeg hij in Mei 1756 zijne eerste leeraarsplaats te Gellekum en Rhenoy. Van hier vertrok hij in Oct. 1759 naar Edam en in 1775 naar Zutphen. Terwijl hij te Rhenoy het predikambt waarnam, gaf hij onderwijs aan eenige jongelieden en onder deze aan zijn neef Johannes Martinet Kuypers zoon van zijne zuster, uit haar huwelijk met Henricus Engelbertus Kuypers predikant te Akoy, en aan Dr. Florentius Verster. Zijn antwoord op de vraag van de Hollandsche maatschappij van wetenschappen te Haarlem in 1767 uitgeschreven: Wat of tot dien tijd over de natuurlijke history van ons vaderland geschreven, wat er nog aan ontbrak, en welke de beste wijze was, waarop de geschiedenissen dienen geschreven te worden, met de zilveren medaille bekroond,

[p. 316]

was de eerste opentlijke proeve zijner lust tot de beoefening der Natuurlijke Historie, die hij van zijn jeugd af aan had gehad en later vooral door Joncourt te 's Bosch werd aangekweekt. Sedert 1779 was hij een der werkzaamste leden dier maatschappij. Hij vervaardigde o.a. het uitvoerig register op de 18 eerste deelen harer verhandelingen ‘verrijkte deze met twee verhandelingen over het opdoemen van zee en land en andere verschijnselen van dergelijken aard en over het wier der Zuiderzee. In de werken van het Zeeuwsch genootschap der wetenschappen, waarvan hij sedert 1780 lid was, komt eene verhandeling van hem over het Grondijs voor, doch het blijkt niet dat hij iets voor die van het Bataafsch genootschap van proefondervindelijke natuurkunde te Rotterdam, dat hem in 1787 onder het getal zijner leden opnam, heeft opgesteld Zeer aanzienlijk is het aantal zoo oorspronkelijke als vertaalde geschriften, grootere en kleinere opstellen, die met of zonder zijn naam het licht zien, en getuigenis geven van Martinets bekwaamheden in meer dan een vak. Zijn voornaamste vak was echter de natuurkunde. Begeerig om sommige zijner leerlingen te Edam, ook door eenige kundigheden van de natuur tot de kennis en de dienst van God op te leiden, ontbrak hem daartoe een leerboek, dat hij te Zutphen voltooide, en waarvan in 1777 het eerste deel onder den titel van Katechismus der Natuur in het licht kwam. Zeldzaam werd een werk in ons vaderland zoo gunstig ontvangen, en de uitkomst ging zelfs de stoutste verwachtingen van zijnen schrijver te boven. Alomme werd het met eene graagte zonder voorbeeld gelezen. De ouders schonken het aan hunne verder in jaren gevorderde kinderen, en het Kort begrip er van aan hen die jonger waren. Men achtte het schande het niet gelezen te hebben Schriftelijke en mondelinge dankzeggingen ontving de schrijver van alle kanten, ook van de aanzienlijkste familien, en zelfs van vorstelijke geslachten buiten 's lands. Elk sprak nu van de natuur en van hare gewrochten, en zij, die er te voren nooit over gedacht hadden, werden op hare verschijnselen opmerkzaam. Het werk werd in 1779 door professor Ebert te Wittenburg in het Hoogduitsch, vervolgens in Noord-Amerika in het Engelsch overgezet. Ook vertolkte het Sammon Sammé, landheer van Tan Tamba in het Japaneesch. In Engeland bestaan er niet minder dan 21 uitgaven van. De vervolgingen der Waldensen (1765) gaven hem aanleiding tot het schrijven hunner kerkelijke historie, het uitbreken van den Engelschen oorlog van een Zeemans handboek. Te gelijker tijd ondernam hij een werk van langer adem, de Historie der wereld, die hij in 9 boekdeelen voltooide. Hetwekt den leeslust op door zijn onderhoudenden stijl en bevat veel (in evenredigheid zijner groote) dat in andere werken van dien aard niet voorkomt. Het is doorzaaid met leerzame aan-

[p. 317]

merkingen en gelijk hij overal in den Catechismus der natuur op God wijst als op de eerste magtige en wijze oorzaak, zoo wijst hij gedurig op denzelfden God, die zich luisterrijk openbaart in zijn bestier over de menschelijke zaken. Onder alle zijne werken is er geen, waarin onze Martinet zich in een beminnelijker licht vertoonde als in zijn Vaderlanasch huisboek en het laatste werk van zijn hand was het verzamelen en rangschikken van alle zijne Verhandelingen en waarnemingen over de natuurlijke historie van het Vaderland, die hij in de werken der Hollandsche en Zeeuwsche maatschappijen had laten plaatsen. Hij beleefde er de uitgaaf niet van. Op Zondag den 13 van Hooimaand 1792 werd hij door een beroerte getroffen. Hij herstelde in zooverre dat hij weder gaan en staan en kleine wandelingen ondernemen kon, doch de beroerte herhaalde zich telkens en nam hem den 4 van Oogstmaand 1795 weg.

Alle die over Martinet schreven, stellen hem voor als een toonbeeld van christelijke, maatschappelijke, herderlijke en huisselijke deugden, blakende van liefde voor zijnen Heer, zijn vaderland en al wat groot, goed, nuttig en edel was. Zijn levensschets door zijn vriend van den Berg is een lofrede op hem.

Hij huwde in 1763 Maria Margareta van Ossenberch, die hem overleefde, doch geen kinderen schonk.

Martinets portret vindt men voor de levensschets van van den Berg, ook naar en door R. Vinkeles, voor het eerste deel van den Katech. d. Nat.

Hij schreef:

Over het opdoemen der Zuiderzee in Vaderl. Letteroef. VII^e D. II^e St. bl. 305. Ook afzonderlijk

In 1752 gaf hij met zijn vriend P. van Boekholt in het licht Anonymi observationes in passionem Jesu Christi. Waarschijnlijk is Joh. Christiaan Kirchmeier, hoogleeraar, eerst te Herborn, vervolgens te Heidelberg, eindelijk te Marburg, de schrijver er van. In 1767 en 1768 gaf hij, na den dood van vertaler en drukker, de beide laatste deelen van Bower's Historie der Pausen uit. De aanteekening aangaande den beroemden Cornelius Janssenius D. VII. bl. 667, 668 is van hem. Zijn eerste standplaats Gellekum en Rhenoy ligt in de buurt van Akoy, Janssenius' geboorteplaats. In 1792 gaf hij te 's Bosch in het licht de Leerredenen over den Heidelb. Catechismus door Johan Carel Palier, professor in de godgeleerdheid en predikant te 's Hertogenbosch, enz.

Tien predikatien, over de uitgekipte onderwerpen, gedaan op onderscheidene tijden en gelegenheden voor Synoden en bijzondere gemeentens door Philip Doddridge, professor in de godgeleerdheid en predikant te Northampton, uit het Engelsch vertaald door J.F.M. Leiden 1758. 8^o.

Den aard. karakter en plichten van eenen Euangelydienaar, in eene leerrede gepredikt door William Leeckman, hoogleeraar

[p. 318]

in de H. Godgeleerdheid op de Akademie te Glasgou, na den vijfden druk uit het Engelsch. Leiden 1759 8^o.

Over de kunst van het branden van houtskool in Volled. beschrijv. van alle kunst., handwerk. enz.

Kerkelyke history der Waldensen tot op dezen tijd. Amsterd. 1765. 8^o. 1718 8^o. vermeerderd met verscheiden belangrijke berichten, die nooit te voren waren gedrukt geweest. Geschiedenis der Waldensen in de vallijen van Piemont, tot het jaar 1775, vermeerderd tot dezen tijd door H. Rietvelt, 3^o dr. met eene kaart en plaat. Amst. 1826 gr. 8^o.

Katechismus der Natuur 1777-1779. Amst. 1778. 2^e dr. 4 dl 8^o. m. pl. Zesde druk Zalt-Bommel m. pl.

Katechismus der Natuur, nieuwe uitg. Zalt-Bommel 1829. 4 d.m. pl. - Vervolg op de Katechismus der Natuur door P.N. Muyt. Zalt-Bommel 1821. 2 d.m. pl - Natuurkundige en ophelderende aanmerkingen op J.F. Martinet's Katech. der Natuur door J. de Vries. Amst. 1779. 4 d. 8^o.

Kleine Catech. der Natuur voor kinderen. Amst. 1779. 8^o.

Verh over het goud van den Rhijn en over het wier der Zuiderzee. Haarl. 1778. 8^o.

Verbeterd door J.A. Uilkens. Gron. 1817. 8^o. Zalt Bommel 1820. 2 dr. gr. 8^o. The Catechism. of nature for the use of Children, translated by J. Hall. Arnh. 1804. 8^o. Ook in het Fransch vertaald door B. Bernard. Amst. 1779.

Geloofsbelydenis van Jacob Abas. 1782.

Zeemans handboek. Amst. 1781. 2 dr. 8^o.

Historie der Waereld. Amst. 1780-1788. 9 d. 8^o. m. pl.

De Godvruchtige Landman. m. pl. gr. 8^o.

Het Vaderland. Amst. 1791.

Het vereenigd Nederland. 2 dr. Amst. 1790. m. pl. Verkort m. pl.

Het Vaderland en Het vereenigd Nederland. 3 dr. 6 dn. met kaart en plaat. Zalt-Bommel 1830-1833. gr. 8^o.

Verkorting van het 8^e D.d. Hist. der Wereld. Zalt Bommel 1790. m. pl. in het Fransch Amst. 1790. 8^o. 2^e ed. La Have 1810 avec pl.

De vaderlievende matroos, gedrukt ten voordeele van een behoeftig huisgezin bij Allart 1782. 8^o. Verscheidene voorbeelden van dezelfde soort heeft hij geplaatst in het Geschenk voor de jeugd, D. I. bl. 193, 212, 213. D. II. bl. 226, D. III. bl. 165, D. IV. bl. 114, D. V. bl. 191, D. VI. bl. 261; in Nieuw Gesch. D. I. bl. 103; D. III. bl. 149.

Kort begrip van de historie der wereld. 1789.

Kort begrip der wereldhistorie voor de jeugd, 2 dr. vervolgd door J. van Wijk Rz. met gekleurde kaarten. Amst. 1810 8^o.

Huisboek voor Vaderl. huisgezinnen, Zalt-Bommel 1783. gr. 8^o. ook in het Hgd. Handbuch für Vaterl. familien, met aanmerkingen. Zutphen 1796.

Verhandelingen en waarnemingen over de Natuurlijke Historie m. pl. Zalt-Bommel 1796. gr. 8^o.

[p. 319]

Verzameling van Vaderlandsche spreekwoorden. Leyden 1796. 8^o.

Logarithmen of verzamel van Vaderl. spreekwoorden. opgehelderd door J.F.M. in beeldtenis, muziek enz voorgesteld. m. pl. Gron. 1814. 8^o. Leyd. 1831 8^o.

Kort onderwijs in de aardrijkskunde, uitgebreid door A. van den Berg, met kaartjes. Amst. 1801. 8^o.

J.F. Martinet en A. van den Berg, Geschenk voor de jeugd, m. pl. Amst. 8^o. 12 stukjes.

Nieuw geschenk voor de jeugd met pl. en kaart. Amst. 1802. 6 stukjes. 12^o.

Tot de literatuur zijner Historie der wereld behooren de Vaderlandsche brieven, behelzende een vrijmoedig en waarheidlievend onderzoek der denkwijze van den WelEerw. Heer J F. Martinet in zijne history der wereld, aangaande de synode van Dordrecht, in 1618, 1619; het karakter der Fransche natie en de staatkundige inzichten der Prinsen van Oranje, door Frederik Justus van Oldenburg, Junior.

Zie Levensberichten van J.F.M. door A. van den Berg, Amst. 1726; J.M.E. Derksen, Levensschets van J.F.M. in Geldersche Volksalmanak voor 1850, p. 36-54; M.C. van Oosterzee, in Evangelie-spiegel, 1850; Dr. E. Troosting, Veertien dagen in Engeland in 1849; Siegenbeek, Bekn. gesch. d. Nederl. Letterk. bl. 309; van Kampen, Gesch d. Lett. en Wetensch II. bl 143; Collot d'Escury Hollandsroem, A. III, 240: de Wind, Bibl. van Nederl. Geschieds. (Naaml.) bl. 25; Koenen, Gesch. der Joden, bl. 269; Hermans, Conspect. Onom. lit. p. 7; Kok, Nieuwenhuis, Kobus en de Rivecourt, Glasius, Godgel. Nederl. o.h.w.: Boekz. der Gel. wereld, 1765 b. bl. 123-147; 1781a, bl. 13; Konst- en letterb. 1792 N^o. IV. bl. 49, X. bl. 28; Verv. op Wagen. III. 339, XXXIII. 279; Gal. d. Contemp. i.v.; Arrenberg, Brinkman, Muller, Cat. v. portr.