Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 11

[Jan Adriaansz. Leeghwater]

LEEGHWATER (Jan Adriaansz.) zoon van Adriaan Symonsz., timmerman in de Rijp, die aldaar het opzigt over het leggen der eerste houten sluis had; kleinzoon van Symon Ruys, brouwer aldaar, wiens vrouw Griet Maartensz., in 1604 in den ouderdom van 90 jaren stierf, werd in 1575 in de Rijp geboren. Hij komt, in een octrooi van 1605, nog alleen onder den naam van Jan Adriaansz. voor. Eerst in later tijd nam hij den naam aan van Leeghwater, mogelijk door dezen of genen hem toegevoegd, om de veelvuldige wateren, die hij in Noord-Holland en elders had helpen ledigen.

Van zijne eerste jeugd en opvoeding is niets bekend. Op de titels zijner werken noemt hij zich Molenmaker en Ingenieur in de Rijp, doch hij bezat in vele andere vakken eene groote ervarenheid. Toen er in Holland nog geen ‘achtkante oliemolen met stanpers’ bestond, vervaardigde hij er een voor eigen gebruik. Hij schijnt dus ook olieslager te zijn geweest. In 1630 vervaardigde hij het bestek en de daartoe behoorende teekeningen voor het raadhuis in de Rijp; doch hij muntte vooral als molenmaker uit, en werd zoo wel buiten als binnenlands, in het vervaardigen en stellen van molens beroemd, en bij het droogmaken onzer binnenlandsche plassen, was hij met raad en daad behulpzaam. Vooral was hij werkzaam bij het bedijken van de Beemster, en bij het droogmaken van de Purmer, de Wormer, de Bijlmer, de Waard, de Schermer en meer andere rivieren, moerassen en polders. De roem zijner bekwaamheid in het leegmalen van plassen was zóó groot, dat de stadhouder, Frederik Hendrik, hem in 1629 in het leger voor 's Hertogenbosch ontbood om ‘het water uit het leger te malen en de watermolens bij Engelen weder gangbaar te ma-

[p. 240]

ken,’ waarin hij naar wensch slaagde, en waardoor hij niet weinig tot het bemagtigen dier belangrijke stad toebragt.

Ook buiten 's lands stelde men zijne bekwaamheden op prijs. Zoo werd hij in 1628 naar Bordeaux geroepen, om raad te geven tot het droogmaken van een moeras, 4500 morgen groot, aan den hertog van Epernon toebehoorende, en niet verre van die stad gelegen. Hij voldeed hierin naar wensch, en vervaardigde eene kaart, die hij den hertog, welke toen met het leger van den koning van Frankrijk voor Rochelle lag, aanbood. Twee jaren later werd hij naar Metz ontboden, om raad te geven tot het droogmaken van een aldaar gelegen moeras, ook werd hij in het gebied van den hertog van Holstein, in Emderland, Friesland en elders geroepen, om behulpzaam in het droogmaken van moerassen en meeren, te ordineren dijken, dammen, sluizen, kaaijen, heulen, molens, molen-togten, kolken, wateringen enz. Van zijne ervarenheid in andere vakken, gewaagt hij zelf in zijn Kleine Chronykje dus: ‘Ik heb in mijnen tijd gemaakt verscheidene soorten van molens, ook huizen en sluizen en verscheidene notabele stukken van kassen en schrijnwerken, alsmede vele uurwerken in dorpen en steden. Ook mede twee groote notabele speelwerken te Amsterdam, staande op de Wester- en Zuiderkerks toren. Ik heb ook mede gemetseld aan het nieuwe stadhuis te Amsterdam en mede aan den toren van de Nieuwe kerk, alsmede aan de brug bij Jan-Roodepoorts-toorn. Behalve dien heb ik nog verscheidene notabele handwerken gedaan in hout en steen, in koper, in ivoor en metaal, hetwelk te lang zou zijn om te verhalen.

‘Ook somtijds met de pen te speelen,
Te teekenen kerken en kasteelen,
Daarbij te schrijven grof en fijn,
Dit kan God lof, nog heel wel zijn.

Dus schreef hij toen hij 74 jaren oud was.

Hij verstond daarenboven eene kunst, die sedert schijnt verloren te zijn geraakt, die namelijk van onder water te duiken, aldaar een geruimen tijd te vertoeven en verschillende verrigtingen ten uitvoer te brengen. Hij was ook ervaren in de Fransche en Duitsche talen, en niet geheel onbekend met het Latijn. Hij bezocht, behalve al de toenmalige Vereenigde Provinciën, Brabant, Vlaanderen, Henegouwen, Duitschland en, gelijk hij het noemde, Oostland, waartoe Riga, Elzeneur, enz. behoorde. Ook reisde hij in Westphalen, Lotharingen, Frankrijk en Engeland. Het jaar van zijn overlijden is onbekend. In 1639 was hij nog in leven, doch reeds in 1644 overleden. Hij behoorde tot het kerkgenootschap der Doopsgezinden, en was een godvruchtig man. Hij had drie zonen, Simon, Adriaan en Jan. Nog heden bestaan er afstammelingen van hem, bij wie zijne gedachtenis nog in

[p. 241]

eere is, en die nog eenige aan hem toebehoord hebbende voorwerpen bezitten. Zijn portret, naar eene teekening van J. de Keyser, door J. Lamsveld gegraveerd, vindt men met een zesregelig vers er onder van J.J. Schepper, voor zijn Haarlemmermeerboek.

Hij schreef:

Een kleyne Cronyke en voorbereiding van de afkomst en het vergroten van de dorpen Graft en de Ryp, en van meer verscheidene notabele oude stukken en gebeurtenissen, waarschijnlijk in 1649 voor het eerst uitgegeven. Later verscheen het Amst. 1654. 1714. 1727. 4^o. en achter het Haarlemmermeerboek. Sedert 1654. b.v. achter de 7de uitg. Saerd. 1669, en achter (ook de 7de druk) Amst. bij Jan Graal, Jan van Heekeren en Pieter Visser, Boek-verkoopers, 1710. 4^o.

Haarlemmer-meer-boeck, dienende tot eene Remonstrantie, verklaring ende voorbereydinge, om de Haarlemmer- ende de Leytse-meer te bedyken: Als ook van de diepten, gronden, ende nuttigheyt derzelver. Mitsgaders: Van meest alle de Meeren, die in Noort-Hollant tegen den Huigen-dyk en Saandam bedykt, in het land gemaekt zyn, sedert het jaar 1608, gedurende tot het jaar 1641. Beschreven door Jan Adriaansz. Leegh-Water, Ingenieur en Molen-maker van de Ryp in Noort-Hollant. Den zevenden Druk, wederom met verscheiden notable Artykelen een zeste part vermeerdert: Ende ook mede eenige Tegenspraak van Colevelt Boeksken, T' Amst. bij Jan Graal, Jan van Heekeren en Pieter Visser, Boek-verkoopers, 1710. 4^o. Met zijn portret, een afbeelding van het Haarlemmermeer, onder den titel en eene caerte ende Voorbereydinge tot het bedyke van de Haarlemmer-meer, alhier provisioneel gestelt ende in cavelinghen gebracht, waer van yder viercante parck bedraecht hondert morghen. Oock mede met de Wegen, Vaerten ende Slooten. Gedaan door J.A.L.W. van de Ryp. Het is onzeker of de eerste druk in 1641 is verschenen, de derde druk zag in 1642, de vierde in 1643, de vijfde 1654, de zevende in 1669 en in 1670 het licht. Vervolgens zijn er drukken van 1714. 1724. 1727. 1736. 1749. 1764., allen in 4^o.

Eindelijk bezorgde Mr. W.J.C. van Hasselt den veertienden druk, met aanteekeningen van en voorafgegaan door eenige levensbijzonderheden van den Schrijver, en een historisch overzigt der plannen tot en de werken over het droogmaken van het Haarlemmermeer. Met portr, kaarten en fac similé, enz. Amst. 1838. 8^o.

Zie, behalve de levenschets van van Hasselt (de voornaamste bron) en zijn Is Asz. Leeghwater schrijver van de Korte Beschr. en het Kleine Kron. van Haarlem? Mr. S. de Wind, Bijdr. over J.A.L. in Vad. Letteroef. voor Dec. 1837; Konst- en Letterb.

[p. 242]

1807. bl. 277; Dooregeest, Rijper Zee-Post. bl. 339; Holl. Merc. 1669. bl. 84, 85; Lev. van Fred. Hendr. D. II. bl. 259; Mr. J.T. Bodel Nijenhuis, Opg. van Beschr. der Gew. Sted. en Plaats. in het Kon. der Ned. in Vriend des Vad. D. IV. No. 4; Bar. van Lijnden, Verh. over het Haarl. Meer, Aanh. op het Alg. Woord. van G. Nieuwenhuis; Avondb 19 Jan. 1838. No. 53; Bosscha, Ned. Held. te Land, D. I. bl. 449; Astrea, 4^o afl. Julij 1854. bl. 121; Meerman op de Groot, Parab. Rerump. D. II. bl. 441; Naamr. van J. van Abkoude, D. I. bl. 209; R. Arrenberg, Naamr. bl. 243; Cat. J. Koning, D. II. bl. 214; Bibl. Meerman, T. III. p. 180; Nav. D. I. bl. 62, D. II. bl. 23, 363, Bijbl. 1853. XXVI. D. IV. bl 167, D. V. bl. 102, Bijbl. 1855. bl. XL; Muller, Cat. van Portr. bl. 150.