Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 9

[Zacharias Janse]

JANSE (Zacharias) werd te Middelburg omstreeks 1580 geboren en was nog knaap zijnde, in 1590, de toevallige uitvinder van den verrekijker. Dat hij op tienjarigen leeftijd reeds brillenmaker in zijne geboorteplaats zou geweest zijn, kunnen wij niet aannemen, wel dat hij als leerling bij zijn vader, Hans genaamd en ‘maker van zigtglazen,’ werkzaam was. Hoe dit zij, zijne nieuwsgierigheid, om door twee in eene buis gevatte glazen, waarvan het eene eene bolle en het andere eene holle gedaante had, te zien, hoe toch wel de voorwerpen zich aan zijn oog zouden vertoonen, maakte hem tot de uitvinder der verrekijkers.

Even als men aan Laurens Coster de eer van de uitvinding der boekdrukkunst betwist heeft, even zoo heeft men zulks aan Zacharias Janse ten aanzien zijner uitvinding gedaan. Was het echter bij den een een vreemdeling, bij den laatsten waren het vooral landgenooten die, ten koste van den waren uitvinder, zich eenen roem toeëigenden, welken hen niet toekwam. Bekend toch is het, dat én Jacobus Metius én Hans Lipperhey, van Wezel, die echter te Middelburg woonde en aldaar in 1619 overleed, zich de eer van de uitvinding der verrekijkers toeeigenden. Doch beiden ten onregte; en wat er tot dus verre over deze zaak geschreven is, de eer der uitvinding van den verrekijker is nog niet op goeden grond aan Zacharias Janse betwist.

Het is hier de plaats niet om alles wat over zijne uitvinding, hetzij ter zijner of ter anderer eer, werd medegedeeld in het breede over te nemen of te bespreken, en wij vergenoegen ons alzoo slechts met de opsomming der bronnen, die daarover licht verspreiden. Vatten wij echter alles te zamen wat ons die bronnen leeren, dan blijft Zacharias Janse voor als nog uitvinder der verrekijkers, dan is Jacobus Metius de

[p. 96]

vervaardiger van den eersten langeren, Hans Lipperhey die van den eersten korteren kijker, en dan is Zacharias Janse met zijn zoon, Jan Zachariasz, door Galilaei's verbeteringen daartoe in staat gesteld, in 1618 de eerste vervaardiger der zoogenaamde sterrekundige kijkers. Het blijkt hier alzoo uit, dat men, bij de beoordeeling van het verschil, letten moet op den aard der uitvinding, dat men bij het erkennen van den eersten uitvinder, ook eere geeft aan hen die die uitvinding verbeterden, en de waarheid alzoo betrachtende, aan allen geeft wat hun toekomt.

In 1846 werd door heeren kerkvoogden der Nederduitsche Hervormde gemeente te Middelburg, bij gelegenheid eener herstelling van de zoogenaamde nieuwe kerk, de toestemming van de regering verzocht tot afbraak van het huisje dat door Zacharias Janse in 1590 werd bewoond. Deze toestemming is niet verleend dan onder voorwaarde, dat op eenen blaauwen steen of zark, aldaar in den noord-oostelijken zijgevel der kerk te plaatsen, de gedachtenis zoude worden bewaard van dit huisje en zijnen bewoner. Dien ten gevolge is op genoemde plaats een escausijnsche steen geplaatst, met het volgende opschrift:

TEGEN DEZEN MUUR STOND HET HUIS

van

ZACHARIAS JANSE,

uitvinder der verrekijkers

in den jare MDXC.

Zie P. Borrellus, de vero Telescopii inventore, cum brevi omnium conspiciliorum etc. (Hag. com. 1655) p 25-37, met af beeldsels van Janse en Lipperhey; de la Rue, Geletterd Zeel. (2de druk) bl. 483-489; van Wijn, Bijv. en Aanm. D. X. bl. 35, 36; van Zutphen, Nederl. uitvind. en ontdekk. bl. 38-40; van Kampen, Geschied. der Ned. letter. en wetensch. D. I. bl. 322, 323; Moll, Geschiedk. onderz. naar de eerste uitvinders der Verrekijkers, uit de Aanteek. van wijlen den Hoogl. van Swinden, (Amst. 1831); de Kanter en Ab. Utrecht Dresselhuis, de provincie Zeeland, bl. 79-98 van de Bijlagen, en de door die schrijvers later uitgegevene Oorspronkelijke stukken betreffende de uitoinding der verrekijkers binnen de stad Middelburg, als eene latere bydrage tot het werk de provincie Zeeland in 1828 uitgegeven, (Middelb. 1835); Cohen, Oude- en Middel. geschied. van de Geneesk. bl. 408; Collot d'Escury, Holl. Roem., D. VI. St, I. bl. 76-80; de Navorscker, D. II. bl. 293, 294, D. III. bl. 31, Bijbl. bl. XII. XXXVII. CXLIII. D. VI. Bijbl. bl. XLII. XC-XCII; Kron. van het Hist. Gen. te Utr. D. VII. bl. 194-198; Prof. Harting, de twee gewigtigste Ned. uitv. op natuurk. gebied, in het Album der Natuur 1859, bl. 355-369, met de portretten van Janse en Lipperhey.