Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 9

[Jan]

JAN, graaf van Nassau- Katzenelnbogen, de Oude, was de tweede zoon van Willem de Rijke, graaf van Nassau-Katzenelnbogen, Vianden, Dietz, Dillenburg, Siegen en Hadamar, en van diens tweede vrouw Juliana, gravin van Stolberg. Hij werd te Dillenburg den 21^sten November 1535 geboren, twee jaren later dan zijn oudste broeder Willem, de bekende grondlegger der Nederlandsche onafhankelijkheid. Omtrent zijne jeugd en jongelingsjaren is niets bekend. Door voortreffelijke ouders opgevoed, is het te veronderstellen, dat hij zijne wetenschappelijke opleiding aan de hoogescholen te Straatsburg en te Wittenberg zal ontvangen hebben, ofschoon daaromtrent niets met zekerheid te bepalen is.

Door den dood van zijnen vader, in 1559, kwam hij in bezit van deszelfs Duitsche goederen, en bragt alzoo dan eens op het kasteel Dillenburg, dan eens op dat van Siegen de eerste helft van zijn leven door.

De gebeurtenissen in de Nederlanden, die wij hier niet uiteen kunnen zetten, riepen Jan van Nassau tot een meer bedrijvig leven. Voorstander als hij was van de hervorming, die reeds bij zijns vaders leven in zijne staten hare koesterende stralen deed schijnen, kon hij geen werkeloos aanschouwer blijven in den grooten kampstrijd, waarin zijn broeder, aan het hoofd van een handvol Nederlanders, tegen den magtigsten vorst der wereld gewikkeld was. Van den aanvang der beroerten in de Nederlanden af, zien wij hem met rusteloozen ijver zich geheel en al wijden aan de zaak der vrijheid, en werken voor de belangen der verbondene edelen. Wij zien hem op eigene kosten krijgsvolk aanwerven voor zijnen broeder en bekwame predikanten voor de nieuwe gemeenten; toevlugtsplaatsen openen voor de vervolgde Protestanten; ontwerpen beramen om af breuk te doen aan den vijand; onderhandelingen aanknoopen ten behoeve der Nederlanders, met Frankrijk, met Polen, en met de Rijksvorsten; de eendragt herstellen of bevestigen, waar die gevallen was of wankelde;

[p. 89]

de twijfelmoedigen opbeuren; de dwalenden teregt brengen; overal en voor alles waken; eindelijk de Utrechtsche vereeniging tot stand brengen en één van de belangrijkste Nederlandsche gewesten van Spanjaarden en Spaanschen invloed zuiveren.

In deze regels, die wij van een geacht schrijver onzer dagen overnamen, is in korte bewoordingen, maar naar waarheid, geschetst hetgeen Jan van Nassau toebragt tot het bereiken van het groote doel, dat zijn broeder, Willem van Oranje, zich had voorgesteld. Ons bestek laat niet toe over zijne handelingen, die zoo zeer in verband staan met de geschiedenis des lands, breeder uit te wijden. Elders is dit reeds door eene bevoegde hand geschied. Alleen voegen wij er naar aanleiding van dien zelfden schrijver nog bij, dat hij in Mei 1577 berekende, dat het bedrag der schulden, tot welke hij zich ten behoeve der Nederlanden verbonden had, tot zesmaalhonderd duizend gulden geklommen was, en dat zijn nood daardoor zoo hoog was geklommen, dat hij, om de kosten te ontgaan, zijnen zoon niet naar de hoogeschool te Genève kon zenden, en dat hij niet alleen zijn land en zijne inkomsten, maar ook zijn zilverwerk, ja ook de halssieraden en kleinooden zijner moeder, vrouw en kinderen had moeten verpanden.

De Staten van Gelderland droegen Jan van Nassau het stadhouderschap van hun gewest op, en hij aanvaardde zulks in Junij 1578. Wat hij als zoodanig in die verwarde dagen, goeds en nuttigs gedaan heeft kunnen wij ook hier niet opsommen, maar het wordt zamengevat door de woorden van den meergenoemden schrijver, ‘Gelderland ware voor de Unie verloren, ja de Unie zelve ligt een herschenschim geweest, bij aldien hier niet in dit tijdstip een schrander hoofd, die, gelijk Willem van Oranje in Holland en Zeeland, met moed en beleid den tijdgeest wist te leiden, met vaste hand het roer had gegrepen.’

Plotseling zien wij Jan van Nassau in den zomer des jaars 1580 zijn stadhouderschap en de Nederlanden verlaten, en terugkeeren naar zijne Duitsche bezittingen. Daargelaten het meer of minder waarschijnlijke van sommige gissingen over deze zijne handelwijze, komt het ons voor, dat het berigt van 's vorsten vertrouweling, den geschiedschrijver van Reyd, als zou hij de noodlottige gevolgen der Staten onderhandelingen met den hertog van Anjou reeds toen voorzien hebben, en daardoor te meer gedrongen zijn geworden afstand te doen zijner waardigheid, veel waarschijnlijks heeft.

Ook in zijne eigen staten ging hij voort, door een wijs bestuur, overal rust en welvaart te verspreiden. Hij stichtte de hoogeschool te Herborn, en verleende zijnen raad en bijstand tot het stichten der stad Hanau en de daar tot heden gevestigde hervormde gemeente. Niet te ontkennen is het

[p. 90]

evenwel, dat hem, bij alle zijne voortreffelijke eigenschappen, ééne loffelijke zijde ontbrak; namenlijk zijn ijver voor het hervormd geloof was mateloos, ging tot onbillijkheid, hardheid, en oogenschijnlijke onregtvaardigheid over.

Jan van Nassau overleed te Dillenburg den 8^sten October 1606 en werd aldaar begraven. Zijne af beelding ziet op verschillende wijzen het licht, ofschoon er ook portretten met zijnen naam voorkomen, die evenwel zijne beeldtenis niet dragen. Hij was gehuwd 1 met Elisabeth, dochter van George Landgraaf van Leuchtenberg, die in 1579 overleed; 2 met Cunigonda Jacoba, dochter van den keurvorst Frederik III of de Vrome, die hij in 1586 verloor; 3 met Johanna, dochter van Lodewijk, graaf van Witgenstein. Hij verwekte, behalve andere kinderen jong overleden, zeven zonen en vijf dochters; namenlijk, bij zijne eerste vrouw, 1 Willem Lodewijk, die later volgt; 2 Johan, die zijn vader in de regering opvolgde en wiens zonen later volgen; 3 Filips, wiens leven in het 6de deel (bl. 93, 94) beschreven is; 4 Ernst Casimir, die in het 5de deel (bl. 204-207) voorkomt; 5 Lodewijk Gunther, die later volgt; 6 George, graaf van Dillenburg; 7 Isabella, gehuwd aan Filips, graaf van Nassau-Sarbruck; 8 Juliana, gehuwd met den Rijngraaf Adolph; 9 Maria, gehuwd met Jan Lodewijk, graaf van Nassau-Wiesbaden en Idstein; 10 Machtildis, gehuwd met Willem graaf van Mansfeld; bij zijne tweede vrouw, 11 Aemilia, gehuwd aan Willem graaf van Solms; bij zijne derde vrouw, 12 Jan Lodewijk, afgevaardigde op den vredehandel te Munster.

Zie Bor, Ned. Oorl. B. XIII. bl. 37 (92); Orlers, Geslachtsboom der graven van Nassau, bl. 40, 41 met gelijkend portret; (de Beaufort) Lev. van Willem I. D. III. bl. 201, 210, 219, 252, 253, 753, 757; Wagenaar, Vaderl. Hist. en van Wijn; Beschrijv. en Aanm. de Registers op Jan; van Leeuwen, Bat. Illustr. bl. 813; Hoogstraten, Woordenb. op Nassau; van de Spiegel, Vertoog over de betrekking van Johan Graaf van Nassau tot de Unie van Utrecht, vóór het 2de deel van den Bundel van onuitgegevene stukk.; Scheltema, Staatk. Nederl. D. I. bl. 532, 533; van Kampen, Vaderl. Karakterk. D. I. bl. 329-331; Collot d'Escury, Holl. roem, D. I. bl. 33 Aant. bl 83, 84; Aanhangs. op het Woordenb. van Nieuwenhuis op Jan; Groen van Prinsterer, Archiv. Table des Matières etc. op Jean; Nijhoff, Bijdrag. D. I. bl. 140-144, D. II. bl. 49-69, 161-191; Wiersbitzky, de tachtigj. oorl. het Regist. op Jan; Bosscha, Nêerl. held. te Land, D. I. bl. 148, 149, 193; Mr. J.T. Bodel Nijenhuis, Een standbeeld, voor Graaf Jan van Nassau I, in den Algem. Konst- en Letterb. 1849. D. II. bl. 100-105; Visscher, Voorlez. over de geschied. der R.C. Kerk, 4de Voorlez. bl. 15, 16; Borgnet, de Nederl. onder Filips II, vert. door Dr. van Vloten, bl. 153; Geldersche Volks-Alman. voor 1850, bl. 1-32 met onecht portret en facsimilé; Arend, Algem. Geschied. des Vaderl. D. I. St. V. bl. 24, St. VI bl. 276 287, 289, 295, 325, 400 met onecht portret; Muller, Cat. van Portr. bl. 19.