Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Hendrik Nikolaas]

HENDRIK NIKOLAAS, een ijlhoofdig en dolzinnig dweeper in de XVIde eeuw te Munster, in Westphalen, geboren, doch die een aanmerkelijk gedeelte zijns levens te Amsterdam heeft doorgebragt. Ook vertoefde hij geruimen tijd te Embden, daar hij vader was van 't Huis der Liefde, 't welk, meldt Brandt, ‘wegens liefde, die te ligchamelijk, en geestdrijverij die te vleeschelijk was,’ verdacht werd gehouden. Hij kwam het eerst omtrent 1540 met zijne dweeperij ter baan, verhief zich boven het menschelijke en noemde zich den vergoden mensch. Hij was, meende hij, meer dan Mozes en Christus, omdat, zoo als hij voorwendde, Mozes den menschen de Hoop had geleerd, Christus het Geloof, maar hij zelve de Liefde leerde, die meer was dan die beide, en hij zelve diensvolgens grooter leeraar dan de even genoemden. Mozes zeide hij, was in het voorhof des heiligdoms geweest, Christus had de bedieninge des Geloofs in 't heilige gehad, hij daarentegen, schreef hij in zijnen Spiegel der Geregtigheid, had zijne bediening der Liefde in 't allerheiligste. Daarenboven sprak hij van zijne menschheid en 't wezen zijner godheid, ook van 't koningrijk Israëls, dat, onder zijne dienst, opgerigt of bevestigd zou worden. Een opstanding der dooden zoude er nimmer zijn. De oordeelsdag was reeds gekomen en Hendrik was regter. Sommigen zijner kinderen (zoo noemde hij zijne leerlingen) waardeerden zijne schriften boven die der Heilige Schrift; doch lieden van kunde en oordeel, o.a. de vermaarde Dirk Volkertz. Coornhert, getuigden nimmer iets te hebben gelezen, waarin men minder blijken van gezond verstand, duchtige bewijzen en wettige besluiten vond. De zoo even genoemde Coornhert raakte met hem in ken-

[p. 572]

nis bij gelegenheid als deze op een reis van Embden naar Brabant zijnen weg over Amsterdam nemende, eenigen tijd bij hem huisvestte. In dien tusschentijd gaf hij zijnen vriend te lezen zijnen Spiegel der Geregtigheid, toen nog niet gedrukt. Meer dan eens bragt Coornhert hem tot zwijgen, door kracht van redenen. Om in zulk een geval zich uit verlegenheid te redden, gaf hij voor, dat de Geest hem het zwijgen opleidde. Ook plagt hij te zeggen, ‘dat de wijsheid van hare kinderen moest geoordeeld worden.’

Zijne leerlingen, die zijne stelsels nog overdreven, beweerden dat zij alleen uitverkoorenen en alle anderen verworpelingen waren. Eenigen onder hen sloegen voort tot de uitzinnigheid van te beweren dat zij God waren.

Zoo van hem als van zijne leerlingen zijn verscheidene schriften uitgegeven, zoo als:

Revelatio Dei, of God in zijne groote voorzegging; eene blijde boodschap van het rijk van God en Christus; Eene afbeelding van den waaren en geestlyken Tabernakel; Eerste vermaaning aan zijne kinderen en de familie der Liefde; en eene Geloofsbelijdenis van de Waare en Christelijke Religie, opgedragen aan den Engelschen koning Jacobus en gevonden wordt in een werk getiteld:

Kort verhael van het geloof der goedwilligen in Engelland, genoemd de Familie der Liefde, uitgegeven 1604.

Comoedia. Ein gedicht des spels van Sinnen, dorch H. N(iclaes) am dach gegeuen, unde van em uppet nye öuerseen unde vorbetert, z. pl. van druk (Embden?) 1575, m. houtsn., langw. kl. 8^o.

De Lieder edder Gesangen H. N(claes); For goede Leve unde stichtinge, dem Hüsgesinne der Lieften, unde en allen dia sick daer-thoe wenden.

Refereinen unde Rondelen edder rymische Spröken. Dorch H.N. am dach gegeuen unde van em uppet nye överseen unde vorbetert.

Dre gründige Refereinen, die H.N. wedder syne Vyanden am dach gegeuen heft.

Alle drie z. pl. van druk, doch ter zelfder plaatse als het voorgaande, 1575, Duitsche letter met houtsn., langw. 12^o.

De drie laatsten bevinden zich in de bibliotheek der Maatschappij van Ned. Letterkunde te Leyden, benevens de volgende handschriften:

Chronika des Hüsgesinnes der Lieften: daer inne betuget wert de Wunderwercken Godes tot lester tydt: unde idt iene dat H.N. under dem Hüsgesinne der Lieften wederfaren is. Dorch Daniel, ein Mede-Older mit H.N. in dem Hüsgesinne der Lieften, am-dach gegeuen. 160 bladz.

[p. 573]

Ordo Sacerdotis, de Ordeningen des Priesterlicken States, in dem Hüsgesinne der Lieften, also H.N. desulve, uth dem Munde unde Worde des Heren, nae idt waeraftige Wesen, sulvert geschreven, under den Olderen ende Ministeren in dem Hüsgesinne der Lieften over antwortet heft. 78 bladz.

Acta H.N. De Gescheften H.N. unde etlicke hemmelsche Werckinge des Heren und Godes, die H.N. van syner Jöget ann, wedderfaren synt. Dorch Zacharias, ein Mede-Older in dem Hüsgesinne der Lieften, am dach gegeuen. 70 bladen.

Te zamen 308 kl. octavo bladen in 2 dln. h.b.

Institutio puerorum. De gantze Boeckstauen der A.B.C. De Thien vornömpste Geboden Godes. De twelf Höuet artyckelen des Christen Geloues Mit noch etlike goede Leringen unde gebeden. Dorch H.N. op Rym verordenet unde am dach gegeuen: und uppet Nye ouerseen und vorbetert ..... 1573, kl. 8^o.

- -? Bibelsche Figuren Verzameling van 83 Bijbelplaten, gegraveerd door P.E. van Borcht, 1582, met tekst onder iedere plaat.

- - a. Zeugnusse ausz der Heyl. Schrifft; Vom rechten Weinstock; Zeugnusse von Sion; Abbildung der zweierley Wege etc.; Von der waren Frucht der Gerechten; Heulest oder Weinet.

6 Zinnebeeldige prenten met tekst rondom in plat Duitsch, alle onderteekend Charitas extorsit. Gedruckt in Colln, dorch Niclas Bohmbargen.

- - b. Nu geit idt Gerichte over de Werlt etc. Apocalyptische prent als de voorgaande met tekst in zoogenaamd Neder-Saksisch. Onder aan:

Vtt Lieften an dach gegeuen dorch H.N.

Zie Mosheim, Kerk. Geschied., D. VII. bl. 291-293; Walch, Bibl. Theol. Select. T. II. p. 47, 48; Stockmann, Elucid. Haeresium, p. 145, 148; Jo. Hornbeckii, Summa Controversiar, Lib. VI. p. 393; Godfr. Arnold, Historie der kerken en ketters, D. I. B. XVI. H. XX. § 36; Anton. Wilh. Böhm, Englische Ref. Historie, IV. B. V. St. bl. 541; Hend. Morus, Grand explication of the Mystery of Godliness, B. VI. C. XII-XVIII; William Sewel, Historie der Quakers, B. III; Brandt, Historie der Ref., D. I. bl. 187, 188; Leven en wercken van D. V. Coornhert, passim; Ypey, Geschied. der System. Godgeleerdheid, D. III. bl. 17; Kist en Royaards. Kerk. Archief, inzonderheid voor Nederland, D. V. bl. 358, 388, Cat. der Maatsch. van Ned. Letterk., D. I. bl. 39, 216; (eerste) Catal. (van Jac. Koning) Amst. Sept. 1828. bl. 48, N. 54, bl. 55, N. 171, 2; Kok, Vad. Woordenb., o.h.w.; G.D.J. Schotel, Kerk. Dordrecht, D. I. bl. 165; Catal. eener uitmuntende verzameling van Uitheemsche Bijbels enz., verzameld door en verkrijgbaar bij F. Muller, 1857, bl. 97; Dr. F. Nippold van Emmerik heeft laatstelijk (1861) over hem geschreven in een Duitsch letterkund. Tijdschrift.