Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 7

[Johannes de Gorter]

GORTER (Johannes de) werd te Enkhuizen den 19^den Februarij 1689 geboren. Reeds vroeg was de beoefening der heelkunde eene zijner meest geliefkoosde bezigheden, en die zucht nam toe, naarmate hij in zijne geboortestad hare eerste beginselen geleerd had en vervolgens het onderwijs daarin mogt ontvangen van Tjalling van der Hout, destijds zeer geacht heelmeester te Haarlem. Dat onderwijs maakte hij zich zoozeer ten nutte, dat hij, op negentienjarigen leeftijd, toegelaten werd zich in zijne geboorteplaats als heelmeester neder te zetten.

Boerhave's beroemde naam aan Leidens's Hoogeschool lokte den jeugdigen heelmeester uit zich der geneeeskunde verder toe te wijden. Maar vooraf moest hij zich daartoe op de Grieksche en Latijnsche taal toeleggen. Hij kwam die moeijelijkheid spoedig te boven, werd in October 1709 te Leiden

[p. 301]

als student ingeschreven, en besloot zijne driejarige studie op den 30^sten Junij 1712 door eene eervolle promotie op zijne Dissertatio de Obstructione (Lugd. Bat. 1712).

Hij zette zich vervolgens als geneesheer in zijne geboortestad neder, en oefende daar niet alleen gedurende dertien achtereenvolgende jaren de geneeskunde met roem uit, maar bleef ook ijverig voortgaan om dieper in te dringen in de geheimen dier wetenschap. Ook de wis- en natuur-, werktuigen waterbouwkunde vonden in hem een loffelijk beoefenaar. Hij vond onder anderen een middel uit, om de zandplaten weg te maken welke voor de poorten der stad in de Zuiderzee waren, vervaardigde eene schaal, waardoor hij in staat was het menschelijk ligchaam, onder verschillende omstandigheden, te wegen, en maakte in 1725 de daarmede genomene proeven openlijk bekend, ofschoon het genoemde middel thans niet bekend is.

Op aanbeveling van zijnen leermeester Boerhave werd hij den 13^den Junij van laatstgenoemd jaar te Harderwijk als gewoon hoogleeraar in de geneeskunde benoemd, en hem tevens het onderwijs in de kruid- en scheikunde opgedragen. Na eenige weifeling nam hij deze beroeping aan, en, verbond zich, op den dag dat zijne aanstelling verjaarde, met eene plegtige rede aan de Hoogeschool, die hem den 15^den October 1726 het Doctoraat in de wijsbegeerte opdroeg.

Spoedig na zijne komst te Harderwijk ook tot Archiater benoemd, bleef de Gorter gedurende 29 jaren in zijne veelvuldige bedieningen werkzaam. Hij was voorwaar een sieraad der Hoogeschool, die in zijnen tijd eenen trap van bloei bereikte, welke zij nimmer te voren gekend had. Curatoren dezer instelling, 's mans verdiensten op hoogen prijs stellende, benoemden in 1743 zijnen zoon, van wien nader, tot verligting van des vaders taak, tot buitengewoon Hoogleeraar in de kruidkunde, terwijl deze later, nevens zijn vader, ook gewoon Hoogleeraar in de genees- en kruidkunde werd.

Algemeen geacht en gezien, door geheel Europa beroemd, en briefwisseling houdende met de voornaamste geleerden van zijnen tijd, scheen het of de Gorter zijne dagen te Harderwijk zou eindigen. De Voorzienigheid had het evenwel anders bepaald. De roem zijner kunde was zelfs bij Elisabeth, Keizerin van Rusland, bekend geworden, en toen diens getrouwe lijfarts, Hermanus Kaau Boerhave, overleden was, werd zij te rade om de Gorter en zijn zoon in diens plaats te benoemen. Op de meest aanlokkelijke voorwaarden werd hun die benoeming aangeboden, en de zoon aanvaardde terstond de hem opgedragene waardigheid; maar de vader, nu bijna 65 jaren oud, aarzelde haar, wegens zijne klimmende jaren en wankelende gezondheid, aan te nemen. Het was hem zwaar het vaderland, dat hij lief had, en de Hoogeschool, die hij zoo lang met eere had gediend, te verlaten. Maar

[p. 302]

dringender werden de aanbiedingen der vorstin en voordeeliger de voorwaarden, die men hem aanbood. Eindelijk liet de Gorter zich overhalen, en welke pogingen Curatoren der Akademie ook mogten aanwenden, niets kon meer baten, en met droefheid zag men den geliefden leermeester, stadgenoot en vriend den 15^den Augustus 1754 met de zijnen, uitgenomen een zoon en eene dochter, de reis naar Petersburg aannemen.

Ofschoon met hevige stormen geworsteld te hebben, kwam de Gorter met de zijnen aldaar den 12^den September aan, waar hem eene vereerende ontvangst te wachten stond. Hij deelde met de zijnen rijkelijk in de gunst zijner magtige meesteres, aan wier welzijn hij en zijn zoon met zorg werkzaam waren. De toenemende zwakheid van de Gorter, het verlies zijner dierbare gade, Susanna van Bassen, en de wensch om zijne laatste levensdagen in het vaderland gerust en ambteloos door te brengen, deden hem, na een verblijf van vier jaren te Petersburg, zijn ontslag verzoeken. Dit werd hem eervol geschonken, en den laatsten September 1758 zette hij weder den voet op Nederlandschen bodem. Nog bijna vier jaren mogt hij zich in eene eervolle rust verheugen, beurtelings zich ophoudende, in de nabijheid zijner kinderen te Amsterdam, te Enkhuizen en te Wijk bij Duurstede, tot dat hij in laatstgenoemde plaats, den 11^den September 1762, in de armen van zijnen onlangs uit Rusland wedergekeerden zoon David ontsliep, nadat hij, zegt de Hoogleeraar Bouman, steeds als edelaardig mensch, als geleerd en menschlievend arts, als innig gemoedelijk en geloovig Christen, een voorbeeld gegeven had, hetwelk nog sprak, toen hij reeds gestorven was.

Johannes de Gorter was lid der Keizerlijke Leopoldinisch-Carolonische Academie der Natuuronderzoekers, van de Petersburgsche Academie van Wetenschappen en lid van de Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem. Wij achten het geheel onnoodig hier in het breede uit te wijden over de verdiensten van de Gorter ten opzigte der geneeskundige wetenschappen. 's Mans zoon heeft, in een belangrijk levensberigt, vóór een van zijn's vaders werken geplaatst, hulde gedaan aan die verdiensten, en aangetoond wat zijn vader voor de Hoogeschool, de menschheid en de wetenschappen geweest is. Daarnaar verwijzende, laten wij hier eene opgave volgen van de Gorter's geschriften, waaromtrent in het levensberigt van den zoon breeder berigten te vinden zijn:

De Secretione humorum e Sanguine, cum fig. Amst. 1727. 4^o.

Oratio inauguralis de dirigendo studio in Medicinae praxi, sive de tabb. pro discipl. med. concinnandis, Leid. 1727. Patav. 1751.

Gezuiverde Heelkonst ter onderwijzing van den leervenden en kunstoefenenden Heelmeester, Leid. 1731. 8^o.

[p. 303]

Oratio de praxis med. repurgatae certitudine, Lugd. Bat. 1731. Patav. 1751.

Oratio de animi et corporis consensione mirabili, tam in secunda, quam adversa valetudine, Lugd. Bat. 1731.

Beschrijving van de algemeene doorgaande ziekte, Amst. 1733. 4^o.

Morbi epidemici brevis descriptio et curatio, Hard. 1733. Patav. 1751.

De Perspiratione insensibili Sanctoriana Batava, Lugd. Bat. 1725. 4^o; herdrukt vermeerderd ald. 1736. 4^o.

Compendium medicinae in usum exercitat. domest. digestum, Lugd. Bat. 1731-1737. 4^o 2 vol.

Exercitationes medicae quatuor, Amst. 1737. 4^o.

Medicina Hippocratica exponens aphorismos Hippocratis, Amst. 1739-1742. 4^o 7 vol.; Pad. 1747. 4^o, 1753. 4^o. Amst. 1754. 4^o.

Medicinae Dogmatica, de Delirio, Vertigine ac Tussi, Harderov. 1741. 4^o, Patav. 1751. 4^o.

Chirurgia repurgata, ab auctore recensita etc. Accessit materia medica Chirurgiae repurg. accommodata, Lugd. Bat. 1742. 4^o. Dit werk werd door Hendrik Korp, Chirurgijn en later Geneesheer te Amsterdam vertaald onder den titel van:

Nieuwe gezuiverde Heelkonst, Leid. 1746. 8^o; 3^de druk Amst. 1762.

Gezuiverde geneeskonst, of kort Onderwijs der meeste inwendige ziekten ten nutte van Chirurgijns, die ter Zee of Velde dienende, of in andere omstandigheden, zig genoodzaakt vinden dusdanige ziekten te behandelen, Amst. 1747. 8^o.; 3^de vermeerderde druk ald 1761. 8^o.

Kort vertoog of aanwijsing hoe en waar de sluitband der kraamvrouwen moet gelegt worden enz. Amst. 1744. 8^o.; herdrukt te Amst. 1752. 8^o.

Exercitatio medica quinta de actione viventium particulari, Amst. 1748. 4^o.

Praxis medicae systema, Hard. 1750. 8^o. 2 vol. vermeerderd en verbeterd, en met een levensberigt des schrijvers, door den zoon zamengesteld, herdrukt. Hard. 1767. 8^o.

Methodus dirigendi studium medicum, Hard. 1753. 4^o.

Formulae medicinales cum indice virium, Amst. 1755. 8^o.

Kort begrip der Vroedkunde of korte beschrijving der zaken, welke door eene vrouw moeten gekend worden, eer men haar mag toelaten het ambt als Vroedvrouw waar te nemen, Amst. 1786. 8^o.

De mogelijkheid van het eeuwigdurend werktuig te kunnen maken aangetoond; in de Verhandel. der Haarl. Maatsch. D. VIII. St. I. bl. 221-256.

De afbeelding van de Gorter ziet het licht. Behalve zijn oudste zoon David, die volgt, verwekte hij nog vier kinde-

[p. 304]

ren. De oudste van dezen was Theodorus; in 1720 te Enkhuizen geboren, werd hij den 19^den December 1739 te Harderwijk, bij monde van zijnen vader, tot geneesheer bevorderd, na verdediging eener dissertatie de cophosi et hypocophosi. Vele jaren lang was hij in zijne vaderstad arts en schepen. - De jongste zoon van Johannes de Gorter, Hermanus Boerhave de Gorter, aldus naar zijns vaders grooten leermeester genoemd, werd te Harderwijk in 1732 geboren, en aldaar den 20^sten September 1751 gepromoveerd, na verdediging eener dissertatie de lacte et lactatione. Hij vergezelde zijn vader naar Rusland, was later geneesheer te Amsterdam, lid van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem en lid van het Bataafsch Genootschap te Rotterdam.

Zie Boekz. der gel. Wereld, 1725. a. bl. 108, 1726. b. bl. 250; van Abkoude, Naamr. van Ned. Boek. D. I. St. I. III. IV. V; Ferwerda, Naaml. van Boek. D. I. St. I. bl. 170; Dezelfde, Cat. Univ. D. I. St. II bl. 397, 398, St. VII. bl. 295; Nieuwenhuis, Woordenb. Aanh.; van Kampen, Geschied. der Ned. Lett. en Wetensch. D. II. bl. 328, 337, 348, die evenwel de zoon met den vader verwart; Collot d' Escury, Holl. roem. D. VI. St. II. Bijl. B. bl. 40; Bouman, Geschied. der Geld. Hoogesch. D. I. bl. 347, 348, D. II. bl. 67, 99, 100, 106, 120, 183, 185, 206, 225, 603, 607; Muller, Cat. van Portrett.; Haeser, Leerb. van de Geschied. der geneesk. bl. 713, 773, 888, 898; De Navorscher, D. V. bl 303; Kron. van het Hist. Gen. te Utr. D. IV. bl. 147.