Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 7

[Jacob de Gelder]

GELDER (Jacob de), blijkens het doopregister der gereformeerde gemeente binnen de stad Rotterdam eigenlijk Jacobus geheeten, werd den 22^sten November 1765 nabij die stad geboren. Zijn vader, David de Gelder, die het bestuur had over eene fabriek ter zuivering van materialen voor buskruid-vervaardiging, kon aan zijn zoon geene wetenschappelijke opleiding geven of laten geven. Het gemis hiervan werd bij den jongen de Gelder vergoed, door een grooten lust tot studie, vooral tot beoefening der cijferkunst, waarin hij, geholpen door een buitengewoon sterk geheugen, alras, door eigene oefening, belangrijke vorderingen maakte. Hij wist zich in de andere vakken, tot het onderwijs behoorende, zoo zeer te bekwamen, dat hij in 1786 of 1788 vergunning kreeg te Rotterdam eene Fransche en Duitsche kostschool op te rigten. Met goed gevolg bestuurde hij deze inrigting tot dat zij door de omwenteling van 1795 te gronde ging. Van dat jaar tot 1798 leefde hij voor de oefening der wis- en natuurkundige wetenschappen en in het laatstgenoemd jaar, eenigen tijd voor de redactie van het Dagblad der Wetgevende Vergadering, waarvoor hij zijne woonplaats naar 's Hage ver-

[p. 81]

plaatste, doch waarvan in het volgende jaar de uitgave ophield.

Gedurende de beide volgende jaren verkeerde de Gelder in benarde omstandigheden. Met geene tijdelijke middelen bedeeld en van zijn bestaan beroofd, was de toekomst voor hem donker. In 1801 kwam er uitkomst, toen, door aanbeveling van den Hoogleeraar J.H. van Swinden, de Gelder door den Luitenant Kolonel der genie C.R.T. Kraijenhoff gebezigd werd bij de geodesische operatien ter vervaardiging der kaart van de Bataafsche Republiek. Tot 1804 was hij met opoffering van tijd, met inspanning en moeite als zoodanig werkzaam, toen het werk gestaakt werd en hij nog in dat jaar niet alleen onheuschelijk ontslagen, maar hem ook een gedeelte van het zuur verdiende loon onthouden werd. Veel leed deed het hem toen, dat hij aan eenen in 1802 hem gedanen voorslag, ter aanvaarding van den post van Directeur over eene op te rigten marine-school, geen gehoor had gegeven, daar hij nu andermaal buiten bestaan was.

In 1805 werd de Gelder als Lector in de wiskunde bij de Maatschappij Diligentia te 's Gravenhage aangesteld. Op den 26^sten November van dat jaar opende hij zijne lessen, met het houden eener later in druk verschenen en gunstig beoordeelde verhandeling, over den waren aard en de voortreffelijkheid der wiskunde, aangewezen door den invloed van de beoefening op kunsten en wetenschappen. Met een gewenscht gevolg vervulde hij deze betrekking gedurende twee jaren, toen hij in 1807, op zijn verzoek, door Koning Lodewijk benoemd werd tot Hoogleeraar in de wiskunde aan het hotel der Pages, en het was in deze betrekking dat hij, in den herfst van 1807, met het hof naar Utrecht, vervolgens naar Amsterdam vertrok. Niet lang duurde de vreugde over het bezit van dezen nieuwen werkkring, want op den 1^sten Julij 1810 werd hij plotseling en zelfs zonder het bedrag van het hem toekomende honorarium te ontvangen, eervol ontslagen.

Alzoo wederom zonder betrekking, hervatte de Gelder in 1811 op verzoek van den Generaal Kraijenhoff het werk der triangulatie, en was hij ook eenigen tijd als Caleulateur voor het vak der belastingen bij de generale Intendance werkzaam, welke betrekking evenwel spoedig verviel. In April 1812 bereikte hij het einde van zijnen arbeid en berekeningen voor de kaart, en zijn naam staat daarvoor eervol vermeld, in het door Kraijenhoff uitgegeven Précis historique. Hij bleef intusschen buiten betrekking, tot dat, na de herstelling van ons volksbestaan, hij, bij besluit van den Souvereinen Vorst, van den 6^den Mei 1814, tot Hoogleeraar in de hoogere vakken der wiskunde bij de militaire school te Delft werd aangesteld.

IJverig en onvermoeid, en in het genot van de liefde en achting zijner leerlingen, nam de Gelder deze betrekking

[p. 82]

waar, tot dat hij, in 1818, ook uit dezen werkkring gerukt werd. Zijne zucht tot verbetering van bestaande gebreken had hem eene memorie aan den Koning doen inleveren, waarin hij buiten voorkennis van den Kommandant der school, die gebreken aantoonde en de middelen aan de hand deed ze te verbeteren. Daaraan, en aan het onderzoek dat op 's Koning's last plaats had, hadden de Koninklijke Academiën te Breda en Medemblik hunnen oorsprong te danken, maar ook daardoor verloor de Gelder zijnen post. De kommandant van de school te Delft wist zijn ontslag te bewerken, hetwelk hem evenwel eervol verleend werd. Ter vergoeding van dit schreeuwend onregt werd hij in Augustus 1819 tot buitengewoon Hoogleeraar in de wiskunde aan de Leidsche Hoogeschool aangesteld, en op den 6^den November daaraanvolgende aanvaardde hij het Hoogleeraarsambt met het houden eener Latijnsche redevoering: de commodis atque emolumentis, ab iis consequendis, qui mathematum ac rerum naturalium perscrutandarum studia cum literarum humaniorum cultu feliciter conjunxerint, (Hagae Comit. 1819. 8^o); terwijl hem op dienzelfden dag, door den Academischen Senaat, den Doctoralen graad in de wis- en natuurkundige wetenschappen verleend werd.

Belangrijk waren de bemoeijingen waartoe de Gelder door 's lands regering geroepen werd. Daartoe behooren ook die over het onderwijs der wiskunde aan de Latijnsche scholen, en de beoordeeling van een ontwerp tot droogmaking van het Haarlemmer-meer. In beiden was hij de raadsman der regering, ofschoon die raad niet werd opgevolgd, en zij hem, vooral die in de laatste zaak gegeven, nog moeijelijkheden en schade berokkenden, die echter later vergoed werden.

In 1824 tot gewoon Hoogleeraar in de faculteit der wisen natuurkundige wetenschappen benoemd, aanvaardde de Gelder den 2^den October deze betrekking, met het houden eener Latijnsche rede: de Deo, totius mundi Conditore et Moderatore ex illis naturae legibus, quibus coelestia reguntur, quam evidentissime cognoscendo. (Lugd. Bat. 1825. 4^o). Als zoodanig was hij het sieraad der Hoogeschool, tot dat hem in 1840 eene wel verdiende rust werd geschonken. Hij bleef evenwel nog een geruimen tijd zich met de zaken van het onderwijs bemoeijen, maar allengs hield dit op, en op den 10^den October 1848 verliet zijnen geest het stof, en verloor het vaderland en de wetenschap in hem eenen man, aan wien het naast den beroemden Snellius, deszelfs roem en hoogte in de door hen beoefende vakken te danken had.

Wij houden ons terug om iets meer tot lof van de Gelder te zeggen. Een van 's mans meest geliefde leerlingen, tevens zijn waardig opvolger, de Hoogleeraar G.J. Verdam, heeft, kort na zijn heengaan, op eene uitvoerige wijze zijne levensbijzonderheden en verdiensten met kennis van zaken geschetst, en het is daarnaar dat wij hen verwijzen, die

[p. 83]

iets meer, dan onze schets, omtrent den beroemden de Gelder lezen willen. Eene afbeelding van hem ziet het licht.

Wij eindigen dit artikel met de opsomming van 's mans menigvuldige werken.

De grondbesinselen der cijferkunst,, Rott. 1793. 8^o.

Ontwerp van de telegraphe van den Heer Chappe, Rott. 1795. 8^o. met eene plaat.

Ludeman in zijn waar karakter, op de grondstellingen der Astrologie, aan de beginselen der zuivere reden getoetst, 's Hage, 1799. 8^o.

Wiskundige verhandelingen, Rott. 1799. 4^o. met eene plaat. 2^de druk ald. 1826.

Geschied- en wiskundige verhandeling over het verschil wegens het slotjaar der 18^de eeuw, 's Hage, 1800. 8^o.

Handleiding tot de beschouwende en werkdadige meetkunst, toegepast op de aardrijks- sterre en zeevaartkunde, 1^ste deel, Rott. 1806. 4^o. (niet verder vervolgd).

Altoosdurende almanak, 's Hage, 1801. 8^o.

Redevoering over den waren aard en de voortreffelijkheid der wiskunst, 's Hage, 1806. 8^o.

Aardrijkskundige beschrijving van het Koningrijk Holland, Gron. 1809. 8^o. met eene kaart.

Nieuw koopmans- en winkeliers handboekje, naar het Fransch stelsel van maten en gewigten, Amst. 1810. 8^o.

Vergelijkingstafels om francs tot guldens en guldens tot francs over te brengen, Fransch en Hollandsch, 's Hage, 1811. 12^o.

Verzameling van de tariven der getiërceerde interessen van de Hollandsche effecten, Fransch en Hollandsch, 's Hage, 1811. 8^o.

Meetkundige analysis, 's Hage, 1811-1813. 8^o. 2 stukk.

Redevoering over de liefde tot het Vaderland en den Koning, als de pligt van elken ingezeten, voornamelijk den krijgsstand, 's Hage, 1815, 8^o.

Verhandeling over den positieven en negatieven toestand der grootheden in de stelkunst, 's Hage. 1815. 8^o.

Algemeene sterre- en natuurkundige aardrijksbeschrijving, naar Gutry, 's Hage en te Breda, 1819, 8^o. 2 deelen met kaarten en platen.

Beginselen der stelkunst naar haren tegenwoordigen staat van vordering en beschaving, 's Hage, 1821. 8^o met platen; 3^de druk ald. 1836. 8^o.

Memorie overgegeven aan het Hoogheemraadschap van Rijnland, behelzende deszelfs consideratien van het ontwerp van den Heer Baron van Lijnden van Hemmen, strekkende ter droogmaking van de Haarlemmermeer, Leid. 1821. 8^o. met plaat.

Wiskundige lessen, 1^ste en 2^de cursus, 's Hage. 1823-1827 8^o. 2 deelen met platen. Herdrukt, de eerste cursus in 1823, de tweede in 1827.

Beschrijving van de inrigting en het gebruik van den sextant van Hadley, 's Hage, 8^o. met platen.

[p. 84]

Hoogere meetkunst, bevattende de algemeene theorie der kromme lijnen en gebogene vlakken, 's Hage. 1825. 8^o. met eenen atlas.

Wiskundige verhandelingen, onder anderen, over de theorie van het kopijeren en verkleinen der kaarten, 's Hage, 1826. 8^o.

Verhandeling over het verband der natuurlijke en zedelijke wetenschappen, en over de wijze om zich dezelve eigen te maken en aan anderen mede te deelen, 's Hage, 1826. 8^o.

Allereerste gronden der cijferkunst, bevattende de verklaring van het tientallig stelsel van tellen, betoog der vier grondregels, de behandeling der gewone en tiendeelige breuken, en bijzonderlijk de opgave en de verklaring van het nieuw ingevoerde stelsel van maten en gewigten, 's Hage. 1827. 8^o. 2 deeltjes, herdrukt voor de zesde maal 's Hage en Amst. 1848. 8^o. 2 stukken.

Beginselen der meetkunst, naar haren tegenwoordigen staat van vordering, 's Hage, 1827. 8^o. met platen, 3^de druk, 's Hage en Amst. 1829. 8^o. met platen.

Allereerste gronden der beschouwende en werkdadige meetkunst, ingerigt ten dienste der studiën van de officieren en onderofficieren bij de Nederlandsche armee, 's Hage, 1827. 8^o. met platen.

Beginselen der differentiaal-, integraal- en variatie rekening, 's Hage, 1827. 8^o. met platen.

Allereerste gronden der stelkunst ten gebruike der Latijnsche scholen en andere kollegien, 's Hage, 1827. 12^o.

Uitgewerkte oplossingen van de CCL vraagstukken in de allereerste gronden der stelkunst, 's Hage, 1827. 8^o. 2^de vermeerderde druk, ald. 1836. 8^o.

Redevoering uitgesproken te Leyden, op den 7^den December 1826 ter gelegenheid van de oprigting van het industrie-kollegie en de industrie-school aldaar, 's Hage, 1827. 8^o.

Eerste gronden der meetkunst, ten gebruike der Latijnsche scholen en andere kollegien, 's Hage en Amst. 1827. 12^o. met platen.

Handleiding tot het meetkundig teekenen, 's Hage en Amst. 1829. 12^o. met platen.

Cosmographische lessen, 's Hage, 1832. 12^o. met platen.

Bedenkingen tegen de verhandeling over de meetkundige bepalingen van J.F.L. Schröder, 's Hage en Amst. 1836 8^o.

Uitvoerige lessen over verhoudingen en evenredigheden, doorvlochten met toepasselijke aanmerkingen en ophelderingen van vele gewigtige zaken, 's Hage en Amst. 1839. 8^o.

Eindelijk dient hier vermeld de Nieuwe Aardrijkskundige kaart van het Koningrijk Holland, door hem vervaardigd, die te Amsterdam in 1809 werd uitgegeven.

Zie Onze tijd, D. I. bl. 332-337; Het leven van Jacob de Gelder, Geschetst door G.J. Verdam, in den Algem. Konst- en Letterb. 1848. N^o. 46-54; de Jong; Naaml. van Boek. en Supplem.; Brinkman, Naaml. van Boek.; Muller, Cat. van Portrett.