Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 3

[Claas Gerritszoon Compaan]

COMPAAN (Claas Gerritszoon), werd geboren te Oost-Zaandam in 1587 en heeft zijn naam berucht gemaakt als dien van een der meest roekelooze en befaamde zeeroovers. Hij voer reeds vroeg ter zee, op de kust van Guinea en elders, en had na veelvuldige togten, door spaarzaamheid eene aanzienlijke som overgegaard. Na het eindigen van het twaalfjarig bestand, vormden zich eenige kaapreederijen, die door den staat gewettigd, het vooral op de Spaansche kapers geladen hadden.

Ook Compaan nam aandeel in zulk eene reederij, in het Noorderkwartier gevestigd; doch het ongenoegen door hem tegen zijne reeders opgevat, omdat hij weinig van den buit ge-

[p. 651]

noot, schijnt hem te hebben aangespoord, om voor eigene rekening te vrijbuiten.

Hij verborg zijn plan, totdat hem het bevel gegeven werd over een schip van 17 stukken en 80 man, van wegen de staten generaal en den Prins van Oranje. Dit schip, Walta genaamd, had hij gekocht van de weduwe Gerrit Pieterszoon, van Medemblik, mede een kaperkapitein, die in den slag bij Gibraltar gesneuveld was; zijne middelen waren daartoe echter niet toereikend, zoodat hij nog 8000 gulden op dit vaartuig schuldig bleef.

Naauwelijks vier dagen met dit schip in zee zijnde, wierp hij het masker af, greep een Egmondsche buis aan en ontnam den stuurman een last haring, waarvoor hij hem een wissel op de reeders ter hand stelde; ook nam hij een koopvaardijschip en verdeelde den buit onder zijn volk, hetwelk hem geheel bijviel en toen hij kort daarop wegens een storm gedwongen werd, Vlissingen binnen te loopen, werd zijne bemanning met nog vijftig koppen vermeerderd.

Van toen af vermeesterde hij alles wat hem voorkwam en werd hij de schrik van alle zeevarende volken, met woesten moed alles aanvallende en alles vernielende wat hem tegenstond, doch in koelen bloede niemand aan het leven beschadigende. Compaan moet zelf later verklaard hebben, dat hij gedurende zijne zwerftogten, ten minste 358 schepen had veroverd; anderen spreken van 400. Daar mag eenige pogcherij in dat zeggen zijn geweest, maar zijne rooverijen gingen alles te boven. In het nemen van schepen had hij de voorzigtigheid van zich niet terstond alle natiën ten vijand te maken, en spaarde hij de Engelsche en Barbarijnsche schepen. Van daar dat hij zich voor eenen tijd op de kusten van Ierland kon ophouden, en zelfs in eenige vriendschapsbetrekking met den graaf van Strafford, onderkoning van Ierland, schijnt gestaan te hebben. Men verhaalt dat hij, na het afbreken dier vriendschap, den zoon van den admiraal van Ierland daarvan onbewust bij hem aan boord komende, gevangen hield en hem niet losliet dan tegen een groot losgeld, zelfs gedreigd hebbende hem aan de ra te doen ophangen.

Welhaast echter kwam er bevel van den Engelschen koning Karel I om Compaan te vervolgen, en nu ontzag hij ook de Engelsche schepen niet meer. Hij nam bij zijn vertrek uit de Iersche havens terstond zeven Engelsche koopvaarders en begaf zich verder naar de Barbarijnsche kusten, waar hij vooral te Saleé zijn toevlugtsoord had en in verbond stond met den keizer van Marokko, die hem meester van de zee en zijnen vriend noemde. Daar had hij zijne medestanders, onder welken een befaamde zeeroover en booswicht Jan Janszoon van Haarlem, die Compaan de buitgemaakte goederen afkocht en hem gewoonlijk bedroog.

[p. 652]

Al de ontmoetingen welke Compaan had, kunnen wij niet opsommen, soms had hij bijzonderen voorspoed, soms stootte hij het hoofd of bragt hem zijn voorspoed in dreigend lijfsgevaar. Bij het vermeesteren van een Engelschen zeeroover, die zelf met buit overladen was, won hij onwaardeerbare schatten; op een anderen tijd geraakte hij, na het nemen van een Spaansch schip met wijn, in persoonlijk levensgevaar, daar sommigen zijner officieren en matrozen, dronken van den veroverden wijn, hem poogden te dooden. Hij toonde in dien nood eene groote tegenwoordigheid van geest, riep zijne getrouwen te hulp, sloot de oproermakers in boeijen, doch spaarde hun leven en liet hen later vrij heen gaan. Daarenboven wist hij goede krijgstucht te houden onder den woesten hoop en zijn gezag met kracht te handhaven. Ook ontbrak het hem aan list niet, waar hij geen geweld kon of wilde aanwenden. Zoo wist hij soms dezen of genen koopvaardijschipper bij zich aan boord te lokken en liet, terwijl men vrolijk aan den maaltijd zat, het door zijn schipper verlaten schip wegnemen.

Doch ook dit gelukte hem niet altijd. Waar hij echter geweld moest plegen, toonde hij een beleid en eene onverschrokkenheid eene betere zaak waardig. Zoo had hij van twee schepen van Simon Danser, een zeeroover als hij, na een moedig gevecht een overmeesterd, het andere op de vlugt gejaagd; zoo streed hij in een hevig gevecht met zijn eenen bodem tegen den bekenden Duinkerkschen admiraal Collaert, die met vier schepen op hem afkwam, doch hem niet meester kon worden. Later streed hij tegen zes Spaansche schepen, bij welke gelegenheid zijn schip zoodanig gehavend werd, dat hij genoodzaakt werd eene Iersche haven binnen te loopen. Hier vond hij gelegenheid om pogingen te doen tot verkrijging van zijn pardon, en grondde hij zijn verzoek vooral op zijne vijandelijkheden tegen de Spanjaarden en de afbreuk hun gedaan; en daar men hier te lande liever den zeeroover, die zijne eigene landgenooten niet spaarde, en onder de vaderlandsche koopvaarders groote schade aanrigtte, door een pardon van zijnen snooden loopbaan wilde terug brengen, dan hem met geweld te keer te gaan, gelukte hem dit en toog zijn halve broeder Heijn Aartsz. op weg om hem den pardonbrief te bezorgen, maar kon den zwerver niet opsporen.

Compaan zelf liet eenig verlangen blijken naar zijn vaderland, zijne vrouw en kinderen. Hij was toen 39 of 40 jaren oud, doch het viel hem moeijelijk zijn avontuurlijk leven te laten varen en ging inmiddels voort met zijne rooverijen.

Het laatste schip dat hij nam was dat van Jacob Quick van Oostzaan, die met eene rijke lading van de kust van Guinea kwam, en toen hij deze te Saleé opbragt, vond hij aldaar zijn pardonbrief, hem ter hand gesteld door Abraham Valkenburg (misschien den Nederlandschen consul te Salée), schip-

[p. 653]

per Evert Cornelisz. dien hij vroeger geplunderd had en zijn halven broeder Heyn Aartsz. Met dezen zeilde hij naar het vaderland, doch op reis had men nog zeer veel moeite om hem te beletten zich van twee schepen meester te maken, hem plegtig betuigende, dat op die wijze zijn pardon en alles verloren was. Ook was er eene sterke vloot onder Laurens Reaal nabij, om hem op te zoeken.

Compaan liet zich gezeggen, maar moest nog in eene Iersche haven, waar hij om victualie was binnengezeild, de nagedachtenis zijner schelmerij en zedeloosheid achterlaten. Met drie schepen liep hij eindelijk, na eene weifeling van vier dagen, het Vlie binnen, wachtte eerst nog de verlenging van zijn pardon, begaf zich vervolgens naar Sparendam, sommigen willen nog eenigen tijd naar Vianen, kwam eindelijk te 's Gravenhage, deed zijn voetval voor prins Frederik Hendrik, dankte de staten generaal voor zijn pardon, deelde rijkelijk zijn buit rond, waarvan hij zelfs den prins een deel wilde schenken, en vertrok toen naar zijn huis te Oost-Zaandam, waar hij in 1655 nog leefde.

Zijn geweten liet hem geene rust; hij legde dag noch nacht zijne wapenen, twee geladene pistolen, af en was steeds vergezeld van twee of drie mannen, gewapend als hij.

De vos had echter zijn aard niet verloren. Toen de Egmonder buisman de betaling kwam vorderen van de ton haring, die hij hem voor jaren ontroofd had, en zijne vrouw dit geld reeds betaald had, kwam Compaan het hem weder ontnemen. Eene menigte van nieuwsgierigen kwam om hem te zien, doch hij sprak zelden van zijne daden en zoo hij het deed, waren het nog dezulken, die een zweem van edelmoedigheid hadden. Zijne voornaamste bezigheid bestond in het visschen en soms vertoonde hij zich in een prachtig en schitterend gewaad, als gedachtig nog aan vroegere rijkdommen. En dit was dan ook ten laatste het eenige wat hem van zijne geroofde schatten was overgebleven. Een schip door hem onder zijn broeder Heijn Aartsz. naar de Oostzee gezonden, met eene kostbare lading, die aldaar goed verkocht werd, werd terugkeerende overzeild en zonk. Zijn zoon Jan verging eenigen tijd daarna met een ander schip, mede door hem uitgerust. Bovendien plukte ieder van hem wat hij kon, zoodat hij eindelijk arm is geworden.

Compaan was van eene schoone, kloeke gestalte, manhaftig en stout, listig en verradelijk, somtijds niet van edelmoedigheid ontbloot, ruw en ongebonden, zoo als zijne levenswijze dat medebragt. In het begin zijner rooftogten had er nog een zweem van godsdienst bij hem bestaan, doch hij getuigde later, dat hij bijbels en psalmboeken over boord had geworpen. Evenwel het gevoel van betamelijkheid en deugd verliet hem zelden, schoon hij het bijna nooit gehoor gaf. Toen de zoon van Jacob Quick, een jongeling van 13 jaren, eenigen tijd bij hem ver-

[p. 654]

toefd had, tot vergoeding van het wegrooven van zijns vaders schip, zond hij hem tot zijn vader weder met de woorden: ‘Het is nog een goed christenmensch, bleven wij wat lang, hij zou ons mogelijk gelijk worden; hij zou met der haast niet veel deugen, het is beter dat gij hem bij u zelven behoudt.’

's Mans nagedachtenis leeft onder ons nog voort door het spreekwoord: Hij is een regte Compaan.’

Een portret van hem in houtsnede bevindt zich vóór een der drukken zijner zeerooverijen.

Zie Nic. van Wassenaar, Hist. Verh. D. XIII. bl. 31; Zoetenboom, Zaanlants Arkadia, 1ste druk, bl. 655; Begin, Midden en Eijnde der Zeerooverijen van den Alderfameusten Zeeroover Klaes G. Kompaen, van Oostzaan in Kennemerland. Amst. 1756. (Een werkje geschreven door iemand die zegt, Compaan in persoon gekend te hebben, hoewel wij dit niet kunnen overeen brengen met den tijd van uitgave, zijnde honderd jaren na het gebeurde, ten zij men ons vroegere drukken aanwijze); J. Honig Jsz. Jr., Geschied. der Zaanl., D. I. bl. 310-316.