Zacht Lawijd. Jaargang 6

[p. 66]

De kleine garnaal
Sander Bink
J.L. Gregory

In zijn studie over ‘décadence-voorstellingen in de Nederlandse letterkunde aan het eind van de negentiende eeuw’, Te zoeken in deze angstige eeuw, merkt Dick van Halsema op niet te denken dat er nog ‘een geheime reserve aan decadentistisch Nederlands werk is waarvan de ontdekking de banen van onze literatuurgeschiedschrijving zou verleggen’.¹ Tot nu toe is dat reservoir inderdaad nog niet opgedoken. Wel waren er begin twintigste eeuw in de uiterste marge van de Nederlandse letteren enkelen die deze ‘lacune’ hebben proberen te vullen. Een van hen was Jan Lodewijk Pierson, het zwarte schaap van deze voorname familie, die als ‘J.L. Gregory’ getracht heeft zich met zijn kleine en curieuze oeuvre nadrukkelijk in de literaire traditie der décadence te plaatsen. Zonder veel succes.

Jan Lodewijk Pierson werd op 12 oktober 1893 geboren als zoon van de bankier Jan Lodewijk Pierson (1854-1944, zoon van de schrijver Allard Pierson, 1831-1896) en Henriëtte Pierson Van Goudoever (1859-1943) en groeide op in de luxueuze villa Uytenbosch in Baarn. Vanaf zijn zestiende trachtte ‘Boy’, Piersons levenslange bijnaam, zijn getourmenteerde tienerhart door het schrijven van verzen wat verlichting te brengen. In de nabij gelegen villa De Bremstruik woonde niemand minder dan Lodewijk van Deyssel, bevriend met Pierson sr., en in augustus 1912 wendde Boy zich tot de bekende Tachtiger: ‘In de groote hoop dat u mij een zoodanigen kritiek sturen zult, dat ik met deze schrijverijtjes ophoud, zend ik u eenigen van mijn gedichtjes’. Boy wilde deze gedichtjes graag in druk zien en dus richtte de jonge poëet zich tot Van Dishoeck: ‘Daar het heel begrijpelijk is, dat u maar niet van iedereen, die willekeurig inzendt, werk maakt, zal ik u, desgewenscht, een brief van Lodewijk v. Deyssel bij het bundeltje gedichten sturen, met zijn critiek erin’. Hoe Van Deyssels kritiek luidde, is niet bekend maar het lijkt onwaarschijnlijk

1 D. van Halsema, Te zoeken in deze angstige eeuw. Sporen van décadence-voorstellingen in de Nederlandse letterkunde aan het eind van de negentiende eeuw. Historische Uitgeverij, Groningen 1994, p. 13.

[p. 67]

Lodewijk van Deyssel met zijn twee zonen [Letterkundig Museum]

J.L. Pierson jr. & sr. in 1910 [particuliere collectie]

dat Van Deyssel erg onder de indruk was van Boys verzen waarin jeugdig zwartromantisch wordt geleden onder alledaagse beslommeringen, zoals in ‘Gedachten’:

Hèl-opflikkerende tongen van fenijn-
Lekkend en tastend-
Huichelig en vurig;
Slangen van geflonker!
Als een scherpe satan-lach
Is me uw geklag
Uw valsch geklag van sterven-
Sprietsend omhoog
Met een vlammenboog-

[p. 68]

 

Slingers van vuur

 

Van het helle-vuur-

Van Dishoeck drukte een twintigtal, niet voor de handel bestemde, exemplaren van Boys debuut maar niets is zo lastig als een tiener tevreden te stellen: ‘Ik kom mezelf belachelijk voor, waarde aan die prulverzen te hechten, iets te geven voor Van Deyssels kritiek, die zich zoo misschien handig van een lastige prutser ontdeed’. In een voor zijn vader bestemd exemplaar schreef de gedesillusioneerde dichter:

The first efforts of your boy,
who thought the world was
Poetry, and he the Poet-
until it felt down, by
cladding it in Gold and
beautiful red leather.²

Ook Pierson sr. moet teleurgesteld geweest zijn want in zijn Memoires vindt men hierna geen enkele verwijzing meer naar Boys letterkundige arbeid.³

Vanaf 1912 was Jan Lodewijk Pierson werkzaam op het bankkantoor van zijn vader. Dat beviel hem maar matig: ‘hij beweert dat alles en iedereen hem irriteert en hij het liefst een lange tijd alleen zou zijn. Ik beschouw dit als een ziekelijke neiging waar hij zich over heen moet zetten’.⁴ Boy ambieerde een carrière in de literatuur en ‘wie beter dan Van Deyssel zou daarover de vader kunnen voorlichten’.⁵ Erg veel concreets leek Van Deyssel niet te kunnen bieden behalve dat Boy hem mocht komen bezoeken en dat hij vervolgens ‘enkele malen profiteren [kon] van Van Deyssels weinig indrukwekkende,

2 Collectie Piet Aarts, Oosterbeek.

3 Ook in de familie was zijn ‘schrijverschap’ weinig tot niet bekend (Mededeling C. Dutilh, Amsterdam, voorjaar 2005).

4 Memoires van J.L. Pierson uit de jaren 1854-1926. [s.l.] [1926] p. 189.

5 H. Prick, ‘Tussen Bremstruik en Uytenbosch. Lodewijk van Deyssel in contact met Jan Lodewijk Pierson Jr.’, in: R.J. van der Maal (red.), Van Baerne tot Baarn. Historische Kring ‘Baerne’, Baarn 1999, 243-253, citaat op p. 248.

[p. 69]

maar wel overwegend bijzondere boekenschat. Dat is buitengewoon opmerkelijk voor wie weet dat Van Deyssel zelden of nooit geneigd was enig hem toebehorend boek in bruikleen uit te staan’.⁶ Dat heeft Van Deyssel allicht snel betreurd want voor een estheet in wording ging Boy wel erg slordig met al dat schoons om: ‘Heden zond ik u beide boeken terug. Hartelijk dank voor het leenen. Ik zend u een nieuw ex. Maldoror terug daar het andere door de kampvliegen geschonden werd’.⁷ Tijdens de Eerste Wereldoorlog vervulde Boy zijn dienstplicht en werkte hij aan een heuse roman. Onder het aan zijn overgrootvader ontleende pseudoniem J.L. Gregory (Johann Ludwig Gregory, 1806-1873) verscheen in 1916 bij Brusse het fraai uitgegeven Verdi.⁸ Een plot is slechts met de grootste moeite te ontwaren maar het geheel gaat over ene Verdi da Conda en zijn verfijnde (geestes)leven. Een niet erg geslaagde maar wel curieuze poging tot het schrijven van een Nederlandse ‘decadente’ roman.⁹ Zo is er de schoonheidscultus: ‘Och! zijn wij eigenlijk niet veel te mooi om ons nog met iets anders te bemoeien dan schoonheid! [...] Ach, mijn kleine perverse God! je bent toch te mooi, te jong om je met iets bezig te houden dat leelijk en vervelend en toch niet te veranderen is!’.¹⁰ Voorts is er sprake van ‘Tegennatuurlijkheden’ in de vorm van het androgyn-ideaal en scherpe door Wilde en Nietzsche geïnspireerde paradoxen. Echt lekker decadent wil het desondanks niet worden, want welke ‘zonde’ trachtte de verfijnde jonge schone held nu eigenlijk helemaal te rechtvaardigen?

Erg welwillend werd het verfijnde boekje niet ontvangen. Israël Querido: ‘Wat is in werkelijkheid nu deze geduchte diabolicus in de lage landen en moerassen, op den Oud-Bataafschen grond? Een Ecce-Homo drukfout, een afterdinner-decadent, niet van een generatie, maar van een type, dat “intens-onsmakelijk” doet in zijn vulgairen aristocratischen verfijningsbluf. Een kneuterig-rhetorisch en minzaam kletser en géén prins uit het rijk der welriekenden oliën! [...] En deze machtelooze trucs-maker, dit nabazelend Couperus-manneke, zal ons even zijn Beau Brummel-snakerijtjes en zuur uitgedroogden Oscar Wilde-achtigen paradoxen-onzin komen voorduikelen?...’.¹¹

Ondanks Boys toch weinig bevredigende ervaringen met de poëzie verscheen er in 1917 bij Brusse een bundeltje met in 1913 en 1914 geschreven Verzen. Er werd nu vooral veel wild getrild, opgelaaid en geleden:

Wilde trillingen golfden op-
Melodieën, woester, schooner
Dan ik ooit in mijn phantasieën
Van storm en zee
Gehoord had en alles zwengelde
Op, licht laaiend, onweerstaanbaar-
Uit-jellend tot hoog in de blauwe
IJle ruimte, fijner en fijner en dunner,
IJler, tot de lichte, bruske
Broozigheid van een dofblauwe
Zeepbel. [...]¹²

Querido reageerde weer uitgebreid en ietwat cynisch: ‘Gregory is spontaan als tien Gorters en daemonisch als tien Baudelaire's. Om een haverklap leest

6 Prick, ‘Tussen Bremstruik en Uytenbosch’, p. 248.

7 Letterkundig Museum, collectie Harry G.M. Prick, archief-Van Deyssel.

8 Voor bibliografische gegevens en oplagecijfers zie S. van Faassen, H. Oldewarris & K. Thomassen (red.) W.L. & J. Brusse's Uitgeversmaatschappij 1903-1965. 010, Rotterdam 1993.

9 De consensus in de literatuurgeschiedenis wil dat er in deze periode slechts twee Nederlandse romans voor deze typering in aanmerking komen: Louis Couperus’ De Berg van Licht (1905) en J.I. De Haans Pathologieën (1908). Zie onder andere J. Goedegebuure, Decadentie en literatuur. De Arbeiderspers, Amsterdam 1987). Verdi zal dit inzicht vooralsnog niet radicaal wijzigen.

10 J.L. Gregory, Verdi. Brusse, Rotterdam 1916, p. 54.

11 Algemeen Handelsblad, 4 november 1916.

12 J.L. Gregory, Verzen. Brusse, Rotterdam 1917, p. 24.

[p. 70]

gij in dit werk “tintelen” en “wonderweelde”, mijne heeren en mevrouwen; het is dan ook een doorloopende tintelende wonderweelde. Zelfs Couperus ligt bij zulke distinctie platweg gezegd voor apengapen!’.¹³

Een andere criticus vermoedde in Gregory's verzen ‘een zeer duur gekochte ijdelheid of misschien - de tijd zal het leeren - de jeugdige vergissing van een begaafd en fijnzinnig man’.¹⁴

Eind 1917 maakte de jonge estheet dankzij Van Deyssel kennis met Les chants de Maldoror (1869) van Isidore Ducasse, alias Le comte de Lautréamont; een cruciaal moment in zijn literaire ontwikkelingsgang: ‘Maldoror is een openbaring voor mij die toch niet nieuw is. [...] Ieder woord is mijn woord, iedere gedacht, mijn gedachte geweest, zooals ik ook de dingen aanvoelde van Wilde, Nietzsche en Huysmans’. Hij meende zich verwant aan Lautréamont: ‘Mijne gedachten gaan te dikwijls dezelfde kant uit, maar voor daden schrik ik terug. Niet omdat ik hiervoor bang ben of voor de gevolgen, maar ik geloof dat zij die mooie wrede gedachten grof zullen maken en waardeloos’.¹⁵ Desalniettemin begon hij, geïnspireerd door Lautréamont, aan zijn eigen Maldoror: Het lied van de zonde (werktitel: ‘Paul en zijn geheime zonde’) dat in 1918, opnieuw bij Brusse, verscheen. Gregory trachtte in zijn ‘lied’ te zingen als Maldoror en haalde daar alles voor uit de kast:

Paul schreeuwde:
‘Breng me een jong leven, dat ik het
verkrachten kan!’
En de slaven brachten een kindje
Blond en schoon op een zwart-zijden kussen.
Paul nam de blanke voetjes in zijn sterke handen
En smakte het blonde kopje tegen de naakte wanden
Waar het openspatte als een donker-roode vrucht.

13 Algemeen Handelsblad, 17 november 1917.

14 Groot Nederland 16 (1918), nr. 8, p. 223.

15 Letterkundig Museum, collectie Harry G.M. Prick, archief-Van Deyssel.

[p. 71]

Illustratie uit Het lied van de zonde door Frits van Alphen

En drinkend het warme bloed dat van het marmer
Lekte, brak de kille stemming en vervloeide door
De zwarte zalen.¹⁶

Het verbaal, pogend decadent, geweld ten spijt overtuigt het geheel helaas niet erg:

Ben ik een grooter
God dan jij door de lichtende kracht van mijn
Wil alleen, onbuigbaar en geweldig?
Ik wil je niet liefhebben en daarom haat
Ik je, brandend en verwoestend, en eens zal ik
Je ziel vertrappen, Oh mijn God, en de pijnen
Zullen snijden vlijmscherp door mijn ziel en
Wanhoop zal in mijn oogen branden -
En toch zal ik dàt doen, waar
de eeuwen op wachten en de werelden, wentelend,
Onderworpen en willoos.¹⁷

Op Het lied van de zonde zat men in ieder geval niet te wachten: ondanks de prikkelende titel werd het amper verkocht en de kritiek reageerde tamelijk lauw. Querido weer: ‘Reeds eenige malen smaakte ik het genoegen dezen schrijver, den Hollandschen Baudelaire, ons Nederlandsche publiek voor te stellen. Het is enigszins te betreuren dat ik dit jeugdige en fel-dichtende genie telkens meen te moeten “voorstellen”. [...] Want de heer J.L. Gregory gaat ver boven Baudelaire uit; in alles; in wulpsche en erotische fantasie; in koud-

16 J.L. Gregory, Het lied van de zonde. Brusse, Rotterdam 1918, p. 84-85.

17 Gregory, Het lied van de zonde, p. 79.

[p. 72]

wreede woordmacht: [...] Gregory dicht met koninklijke daemonerigheid. Hij glijdt op een sullebaan met Maldoror. [...] Het schenkt ons een lied van de Zonde. Zoo navrant, decadent, verfijnd en hypnotisch-bewogen, dat wij de soort dezer kunst niet genoeg bewonderen kunnen’.¹⁸

Een opmerkelijk lovende recensie verscheen, nog voor de bundel in de handel was, in Den Gulden Winckel: ‘We hebben de hele gamma doorlopen: romantiek, realisme, symbolisme, etc. en nu zijn we aan den hyperverfijnden uitlooper “het decadent perverse”. Als ik zeg pervers, meen ik: wat zoo verfijnd is, dat de verfijning zelf bijna tot ziekte is gestegen. We lezen Poe, Maldoror, Baudelaire, Haraucourt (Poèmes hystériques, prachtig!), waarom zouden we niet lezen wat een Hollander voelt. [...] En als ik zei “verschijnsel” is het behalve om den aard der litteratuur, nog om het feit, dat Gregory komend uit kringen, aan alle litteratuur bijna vijandig, niet zo maar eens schrijft - maar schrijven móet. Hij kàn het niet laten. [...] Gregory is de eenige, van wien ik vermoed dat hij in de voetstappen van Péladan en Couperus zal volgen. Van de nù jongeren is hij de eenige, die inderdaad mondaine verfijning kent. [...] Hij is raffiné. Hij kàn niet leven zonder parfums, fijne sokken, zijden pyjamas, mooie boeken in mooie banden, goede schilderijen, muziek. [...] En hij is goed - dùs wreed. Wreed als een Maldoror, verbergend een goedheid van een St. Franciscus’.¹⁹

De schrijfster van deze alwetende recensie was Ellen Forest (pseudoniem van Lucy Mary Pierson-Franssen, 1880-1959) waarmee Boy begin januari 1919

Ellen Forest in 1935 [uit Ellen Forest, Memoires. Van Kampen, Amsterdam 1960]

18 Algemeen Handelsblad, 15 juni 1918.

19 Den Gulden Winckel, 15 september 1917. Toen de bundel verschenen was, wijdde Forest er nog een bespreking aan in Den Gulden Winckel van 15 juli 1918: ‘Nu Querido en anderen heele feuilletons wijden aan het Lied der Zonde, wil ik daar nog gaarne eens op terugkomen [...] ’.

[p. 73]

zou trouwen. Forest is tegenwoordig, net als Pierson niet meer bekend om haar ‘literaire’ werk (haar roman Yuki San. Modern meisjesleven in Japan was een ware bestseller waarvan vele vertalingen verschenen) maar uitsluitend om haar onvoorwaardelijke liefde voor Mussolini. Ze stond in persoonlijk contact met hem en was zijn onvermoeibare propagandiste. Nog in 1941 verschijnt bij de Amsterdamsche Keurkamer bijvoorbeeld Benito Mussolini: van de straat tot de macht. in een geautoriseerde vertaling van Ellen Forest. Een foute, nare mevrouw die samen met Pierson de uitgeverij van de Keurkamer uit zijn eerste financiële problemen zou helpen.²⁰ In 1918 echter trachtte Boy zich nog steeds met de moed der wanhoop voor te houden dat de literatuur zijn roeping was. Aan Van Deyssel schreef hij in september van dat jaar: ‘Gaarne hoorde ik uw oordeel; gaarne ook zo hard mogelijk - misschien las u hier en daar critieken, die niet anders deden dan afbreken, schelden, grappige feuilletons schrijven ten koste van mij [....] Toch amuzeeren deze critieken mij, en vertrouw ik ze meer dan opkammende. Ze kunnen mij echter niet veel schelen. Omdat ze noch mij noch mijn werk raken. Hoe veel meer niet zouden zij kunnen doen, door eerlijke critieken die niet verblind zijn door mijne finantieele toestand of de uitgaven van het boek!’.²¹

Deze financiële toestand permitteerde hem wel in 1920 de uitgave, bij Brusse, van zijn laatste letterkundig werk, namelijk de op zijn relatie met de 15 jaar oudere Forest gebaseerde novelle Paul en Veda.²² ‘- Nee Paul, ik ben te oud en te lelijk voor jou. Je zoudt misschien wel bij me blijven, maar je zoudt diep ongelukkig worden. Het ligt ook in de rede: je bent een jonge vent en over twintig jaar ben je nòg jong en dan verlang je naar jonge mooie vrouwen en dan zul je mij leeren haten even sterk als je me nu denkt lief te hebben. (...) Paul keek haar spottend aan. - Heb je soms wat anders... hou je niet meer van me - zeg 't dan, maar doe niet zoo levensmoe.’²³

Ook deze novelle had weinig succes: ‘Paul en Veda zijn twee gelieven die den nedergang vreezen van hun grootsch gevoel en die beseffen dat slechts de dood van één hunner redding brengen kan. Wat hier rondom den dood gepraat wordt is niet meer dan gestamel, dat in rhetorisch vaagheid verloopt. [...] Vaagheid in romantische windselen is een eenigszins griezelig creatuurtje, dat niet makkelijk te hanteeren valt. [...] er [zijn] in dit werk, bij alle onwezenlijkheid, toch accenten van echtheid te vinden [...], die er gevoegd bij de weelderige romantiek, het sympathieke aan verleenen van naar alle waarschijnlijkheid te zijn gevloeid uit de pen van een heel jong, wat topzwaar schrijvertje’.²⁴

Van Hulzens conclusie zal Boy wel alle illusies ontnomen hebben om het ooit nog tot een groot en liefst decadent auteur te schoppen: ‘Het is een gelukkig teeken, dat in onze letterkunde de jongeren zich van de gemakkelijk geschreven roman afwenden, doch men mag daarmee het onrijpe nog niet voor volle vrucht aannemen.²⁵ En zo eindigde stilletjes J.L. Gregory's schrijverschap, zonder tot de voor een decadent zo broodnodige (over)rijpheid te komen.

In de Nederlandse letteren had Pierson het dus niet gered. In 1924 ging hij dan maar Japanse en Chinese Taal en Letteren studeren in Leiden.²⁶ Hij zou het tot hoogleraar Japanse Letteren in Utrecht schoppen, een functie die hij

20 Zie Gerard Groeneveld, Nieuwe boeken voor den nieuwen tijd: Uitgeverij de Amsterdamsche Keurkamer. sdu, Den Haag 1992, p. 21-22.

21 Letterkundig Museum, collectie Harry G.M. Prick, archief-Van Deyssel.

22 Zie Ellen Forest, Radiorede's en korte verhalen. Van Kampen, Amsterdam 1960, p. 87.

23 J.L. Gregory, Paul en Veda. Brusse, Rotterdam 1920, p. 11-12.

24 J. de W., in: Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift, februari 1922, p. 137-138.

25 Morks Magazijn 22 (1921) I, p. 160-163.

26 Gegevens levensloop voornamelijk uit: H. Shionozaki, ‘The First Translator into English of All the Manyoshu Poetry’, in: Transactions of the Asiatic Society of Japan 9 (1994), p. 87-111.

[p. 74]

1935 zogenaamd om gezondheidsredenen, maar in werkelijkheid om een politiek conflict, opgaf. Hij schreef hierover een pamfletje, Fasci-Phobie.²⁷ Ook de opdrachten die Pierson in deze jaren zijn levenswerk als japanoloog gaf, de eerste integrale Engelse vertaling, in 18 delen, van de oudste verzameling Japanse poëzie, de Manyoshu, zeggen in dit verband genoeg. Het derde deel, verschenen in 1933, droeg Pierson op aan Mussolini en het vijfde (1938) aan Hitler, ‘the personification of goodwill and the master of well-timed action’ - een naoorlogs deel droeg Pierson op aan zijn hond. Zijn essay Het vrije fascisme en het geestelijk individualisme als een natuurlijke religie uit 1935 laat helemaal geen ruimte voor twijfel meer over Piersons ideologische positie in deze jaren. Of hij deze positie in de jaren die volgden zou blijven behouden, is niet hele-

De jonge J.L. Pierson [uit J.L. Gregory, Verdi]

27 collectie Aarts waarin ook het ‘Verslag van de houding van den ex-burgermeester van Laren (N.H.) JHR L.M.H. van Nispen van Sevenaer, tijdens en na den tweeden wereld-oorlog’ waar Pierson uitgebreid in voorkomt.

[p. 75]

maal duidelijk maar voor de stelling dat Pierson ‘fervent anti-Nazi’ was is weinig bewijs te vinden.²⁸

Na de oorlog werkte hij gestaag door aan zijn vertalingen. Aanvankelijk in Laren in villa ‘Mukashi’, na de dood van Forest in 1958 in Les Monts de Corsier (Zwitserland) in het chalet ‘Villa Lucy Mary’ met zijn nieuwe echtgenote Nelly Leers (1918-1998). Het zwarte schaap van de familie Pierson stierf aldaar op 10 maart 1979.²⁹

28 Shionozaki, ‘The First Translator into English of All the Manyoshu Poetry’, p. 96.

29 Volgens mondelinge mededelingen C. Dutilh (voorjaar 2005) en e-mail Jean L. Pierson van 27 april 2005.