Zacht Lawijd. Jaargang 6

[p. 30]

Document
Johan Vanhecke
Twee onbekende brieven van Willem Elsschot aan Jan Vercammen

In Willem Elsschots Brieven (1993) staan twee brieven aan Jan Vercammen. Ze dateren beide van 1953 toen Vercammen secretaris was van de Vereniging van Vlaamse Letterkundigen. Elsschot reageerde daarmee op een uitnodiging van gravin Hélène d'Hespel voor een van de kunstweekends in haar kasteel te Beernem. De originelen bevinden zich in het archief van Jan Vercammen, dat het amvc-Letterenhuis in 1996 verwierf. In dat archief bevindt zich nog interessant Elsschot-materiaal maar dat was destijds voor de bezorger van Elsschots correspondentie, Vic van de Reijt, niet allemaal toegankelijk. Vercammen had de meeste brieven zorgvuldig in vieren gevouwen, netjes per jaar verpakt en samengebonden met een touwtje. Het was toen onmogelijk om die vele duizenden brieven open te plooien om uit te zoeken of willem Elsschot nog meer brieven gewisseld had met Vercammen.

Ondertussen is het Vercammen-archief wel volledig gerangschikt en doken nog twee brieven van Willem Elsschot op. Het ene is een kaartje aan Vercammen als redacteur van het tijdschrift De Tijdstroom, vooral leuk omdat het volledig handgeschreven is. Inhoudelijk stelt het niet zoveel voor:

[p. 31]

Antwerpen, 24 Aug. 1932
Geachte Heer Vercammen,
Ik bezit geen enkele foto van mij en kan er u dus geen zenden. Voor recensie van Lijmen zal die, hoop ik, niet onontbeerlijk zijn.
Beste groeten,
A. De Ridder
(Willem Elsschot)¹

Kaartje (recto en verso zijde) van Willem Elsschot aan Jan Vercammen, 24 augustus 1932 [amvc-Letterenhuis]

1 De recensie van Lijmen verscheen in het artikel ‘Nederlands Proza. Verhalend Proza’, in: De Tijdstroom 2 (1932), nr. 12 (september), p. 551-552. Vercammen bespreekt van p. 546 tot 558 acht romans met telkens een portret van de schrijver. Alleen Josine Reuling en Willem Elsschot zijn niet afgebeeld.

[p. 32]

De andere brief is getypt en gaat over een nooit verschenen schooluitgave van een werk van Elsschot. Vercammens brief, waarop die van Elsschot een antwoord is, is niet bekend. Wel bevindt er zich een dossiertje Van Kampen in het Vercammenarchief dat een verhelderend licht werpt op een passus uit een brief van Uitgeverij van Kampen aan Elsschot van 4 mei 1954, waarin zij zeer verwonderd zijn dat hij geen bezwaar heeft tegen een schooluitgave van Kaas door Uitgeverij Ontwikkeling. ‘Gezien de gang van zaken enige tijd geleden, toen wíj iets dergelijks wilden ondernemen, reeds ver gevorderd waren, maar U er toch niet voor voelde, kunnen wij moeilijk aannemen dat Ontwikkeling een juiste kijk op de zaak heeft.’²

Brief van Willem Elsschot aan Jan Vercammen, 18 maart 1951 [amvc-Letterenhuis]

2 Willem Elsschot, Brieven (red. Vic van de Reijt). Querido, Amsterdam 1993, p. 874.

[p. 33]

Begin 1951 vraagt Uitgeverij Van Kampen zich af ‘of het niet dienstig zou zijn, voor de Belgische scholen, wanneer werk van Willem Elsschot als schooluitgave in de handel gebracht werd’. Directeur Bob van Kampen contacteert hiervoor Jan Vercammen die hij ‘op dit gebied zeer ter zake kundig’ acht en vraagt hem of hij een dergelijke uitgave zou willen verzorgen en welke titel hem hiervoor het beste lijkt.³ Jan Vercammen is een gewaardeerd dichter, die redactiesecretaris was geweest van De Tijdstroom en redacteur van De Gemeenschap. Belangrijk was ook dat hij pedagoog was en hoofdinspecteur van het Lager Onderwijs. In een volgende brief geeft hij wat meer uitleg want Van Kampen heeft zich eerder nooit op schooluitgaven toegelegd. Maar hij vindt dat klassiek geworden boeken op school moeten worden ingevoerd. ‘Van boekhandelaarszijde in Vlaanderen vernamen wij, dat er waarschijnlijk ook wel behoefte zou bestaan aan een werk van Elsschot voor dit doel. [...] Dus deze Elsschot-uitgave zou, indien dat volgens U nodig is, geannoteerd worden, ingenaaid verkrijgbaar zijn en, naast de bestaande uitgave, voor scholieren verschijnen.’⁴ Vercammen contacteert daarop Elsschot zelf en vraagt zijn mening. Elsschot antwoordde:

Antwerpen, 18 Maart 1951
Geachte Heer en Vriend,
Ik heb inderdaad aan V. Kampen de toelating gegeven zulk een schooluitgave te publiceren. Dat is dus in orde.
Welk boek het meest geschikt is hangt een beetje af van de ouderdom van de studenten. Ook kunnen zekere uitdrukkingen de godsdienstige overwegingen in sommige van mijn boeken de verkoop in de weg staan. Alles bij elkaar genomen schijnt kaas mij de beste kans te hebben. Ik bezit er geen enkel exemplaar van, maar dat bezorgt Van Kampen u wel. Nu moet ik hier aan toevoegen dat voor een paar jaren twee Luikse professoren van Kaas een grammatica uitgegeven hebben voor de studenten van de hogere klassen.⁵ Het werkje houdt de volledige tekst van Kaas in en na ieder hoofdstuk worden een reeks vragen gesteld waarop de leerlingen moeten bewijzen dat zij de tekst begrepen hebben. De leerlingen in kwestie zijn Walen.
Ik begrijp dat het niet in uw bedoeling ligt iets dergelijks te doen. U en Van Kampen moeten maar weten wat de beste vorm is. Van K. kan u in deze met raad bijstaan omdat hij vooral de verkoop op het oog zal hebben.
In de hoop dat u er enig plezier zult in hebben teken ik met hartelijke groeten,
Uw toegenegen,
A. De Ridder

Ook Bob van Kampen vindt Kaas de beste keuze en stuurt Vercammen op 10 april een presentexemplaar. Op dinsdag 5 juni komt hij 's avonds bij Vercammen in Brugge op bezoek om over de schooluitgave te praten.⁶ Die raadt hem aan om z'n licht ook eens op te steken bij Julien Kuypers. ‘De heer Kuypers

3 P.N. Van Kampen / Bob van Kampen aan Jan Vercammen, 26 februari 1951. Alle hier geciteerde correspondentie bevindt zich in het amvc-Letterenhuis.

4 P.N. Van Kampen / Bob van Kampen aan Jan Vercammen, 8 maart 1951.

5 Wellicht gaat het hier om François Closset en Mathieu Rutten. Zij gaven in Luik Nederlandse literatuur en tekstverklaring aan respectievelijk de Rijksuniversiteit en de Rijksnormaalschool. Clossets vrouw Angèle Manteau had tussen 1944 en 1947 in licentie de vierde druk van Kaas uitgegeven in een oplage van 4970 exemplaren. Zie Willem Elsschot, Kaas. Atheneum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2003, p. 140-142).

6 P.N. Van Kampen / Bob van Kampen aan Jan Vercammen, 30 mei en 4 juni 1951.

[p. 34]

meende wel, dat een dergelijke editie raison zou hebben, hoewel hij mij niets kon beloven en mijn verwachtingen niet hoog gespannen moesten zijn’, laat Bob van Kampen weten op 14 augustus. Maar hij wil de schooluitgave toch maken. De oplage zou 1.500 stuks bedragen en de verkoopprijs 35 Belgische frank. ‘Verder wilde ik het honorarium tussen U en Willem Elsschot zo verdelen, dat U 4% royaltie per verkocht exemplaar ontvangt. [...] Zoudt U thans zo goed willen zijn de kopij klaar te maken, opdat wij met zetten een aanvang kunnen maken?’⁷

Twee maanden later wordt de hele zaak afgeblazen: ‘Hoewel indertijd willem Elsschot zich accoord verklaarde met een schooluitgave van zijn kaas (anders hadden wij ons vanzelfsprekend niet tot U gewend), berichtte hij ons zojuist, dat hij van een dergelijke uitgave afziet. Wij nemen aan, dat U dit reeds vernam, maar volledigheidshalve berichten wij U dit nog even’.⁸

In 1955 verschijnt bij uitgeverij Ontwikkeling alsnog een schooluitgave van Kaas, met annotaties van Frans J.B. Janssens, de leraar Nederlands van Elsschots kleinzoon Fons.⁹

Kaartje van Willem Elsschot aan Frans J.B. Janssens met zijn fiat voor publicatie, 20 april 1955 [amvc-Letterenhuis]

7 P.N. Van Kampen / Bob van Kampen aan Jan Vercammen, 14 augustus 1951.

8 P.N. Van Kampen / Bob van Kampen aan Jan Vercammen, 10 december 1951.

9 Willem Elsschot: Kaas, met aantekeningen van Frans J.B. Janssens. Ontwikkeling, Antwerpen 1955 (= Bibliotheek van Vlaamse Leneren nr. 2).

[p. 35]

Voorstudies van het hoofd van Willem Elsschot voor het groot Elsschotportret van Frans Melcherts (1942) [amvc-Letterenhuis]

[p. 36]

[p. 37]