De Zeventiende Eeuw. Jaargang 19

[p. 169]

Damp, walm en rook: Luchtige hartstochten in de literatuur van de zeventiende eeuw
Wolter Seuntjens

Inleiding

Trijntje:

Hou moed: het zel wel gaen. Hoe is 't? hoe is't mijn schaep!

Grietje:

A my!

Trijntje:

Och heer! binje 'r dus qualijk aen?

Grietje:

A my!

Trijntje:

Hem liever ereys: 't zelje mier moeds geven: 't zuchten zou 't overgaen beletten.

Grietje:

Haaaaaaaaa!

Trijntje:

Zoo! wat zoo ziet! nouje geeut, dat's ien teiken dat de dampjens 'er willen zetten.

Grietje:

Haaaaaaa!

Trijntje:

Gaet het daer mee niet wat over?

Grietje:

Ia. God dank? 't is al miest edaen.¹

Toen Mattheus Gansneb Tengnagel in zijn Klucht van Frik in't Veur-Huys (1642) Trijntje naar aanleiding van de eerste langgerekte gaap liet opmerken:

nouje geeut, dat's ien teiken dat de dampjens 'er willen zetten

zullen zijn tijdgenoten de strekking van haar woorden ongetwijfeld begrepen hebben. Zij zegt tegen haar opgewonden vriendin Grietje dat de aanval van emotie, veroorzaakt door minnepijn, nu bijna voorbij is. Zij leidt dit af uit het gapen van Grietje. Het gapen is voor Trijntje een duidelijk symptoom van de crisis.

Maar wat voor ‘dampjens’ bedoelt Tengnagel hier eigenlijk? En wat is precies de verhouding tussen het gapen en de ‘dampjens’? Door een verklaring te zoeken voor deze ‘dampjens’, die tot dusver voor onbeduidend zijn gehouden, wil ik inzicht geven in de hartstochten zoals de zeventiende-eeuwer die begreep. Daarbij zal ik ook ingaan op de vraag hoe het begrip hartstocht samenhing met de theorie van de humoren. Tenslotte zal ik aandacht besteden aan de manier waarop het denken over de hartstochten een wezenlijke verandering onderging in de zeventiende eeuw: van letterlijk naar metaforisch.

1 Mattheus Gansneb Tengnagel, Klucht van Frik in't Veur-Huys (1642), in: Alle Werken, Amsterdam 1969 (ingeleid en van aantekeningen voorzien door J.J. Oversteegen), p. 360, §180-181.

De humoraalpathologie in het kort

Tengnagel leefde en schreef in een tijd van snelle wetenschappelijke ontwikkeling. In 1628 had de Engelse medicus William Harvey zijn ontdekking van de bloedsomloop

[p. 170]

gepubliceerd. In Nederland trok de befaamde hoogleraar Nicolaas Tulp veel aandacht. In Leiden en Amsterdam gaven vooraanstaande geneeskundigen openbare voorlezingen waar behalve studenten tevens andere belangstellenden aanwezig waren. Ook diegenen die niet gestudeerd hadden, beschikten over een elementaire kennis van de geldende medische theorieën. Tengnagel schreef over en voor het gemene Amsterdamse volk. Dit volk was bekend met de beginselen van de medische wetenschap, hier als humoraalpathologie aangeduid.

Belangrijke concepten uit de humoraalpathologie zijn: humor, element, hoedanigheid, temperament, complexie, spiritus en non-naturalia. Het voornaamste idee van de humoraalpathologie is de onderverdeling in vier fundamentele lichaamssappen of humoren: bloed, flegma, gele gal en zwarte gal (melancholie). Deze humoren corresponderen met de elementen: lucht, water, vuur en aarde. Zo is de aarde het element van de zwarte gal. Bovendien werden de elementen en de humoren in verband gebracht met de planeten. De melancholicus bijvoorbeeld staat onder invloed van Saturnus. En de seizoenen, verschillende metalen en de levenstijdperken van de mens werden alweer geassocieerd met de humoren.

Afhankelijk van de menging (crasis) van zijn humoren heeft de mens respectievelijk een sanguinisch, flegmatisch, cholerisch of melancholisch temperament. Wanneer geen van de humoren de overhand heeft, is zijn temperament in evenwicht (eucrasis). Onder complexie werd verstaan de menging van de elementen tot de stof, waaruit een concreet lichaam of een bepaald orgaan is opgebouwd, met de daaruit volgende hoedanigheden: ‘Wermte, Kouw, Vochtigheyt, ende Drooghte’.² De begrippen temperament en complexie werden vaak door elkaar gebruikt.³ Van belang was verder de leer van de drie aggregatietoestanden van de samenstellende delen van het menselijk lichaam: vaste stof (membrum), vloeistof (humor) en vluchtige stof oftewel geest (spiritus).⁴ Ook waren de geleerden tot het onderscheid in naturalia en non-naturalia gekomen.⁵ De naturalia zijn de gegevenheden van de natuur. Tegenwoordig zouden wij dit de anatomische en fysiologische gegevens noemen. Zij vallen in drie groepen uiteen: 1) de elementen, hoedanigheden en complexies; 2) de lichaamsdelen in drie aggregatietoestanden; 3) de natuurlijke gegevenheden zoals leeftijd, sekse en constitutie. De non-naturalia zijn de manipuleerbare zaken die het lichaam beïnvloeden, zoals fysische invloeden (‘Lucht, Spijs ende Dranck, Oeffeninghe ende Rust, Slapen ende Waken, Af-setten ende Ophouden’)⁶ en ‘psychische’ invloeden (affecten, passies).

De humoraalpathologie vormde een denksysteem waaraan eeuwenlang velen hun bijdragen hadden geleverd.⁷ De overgeleverde werken van de klassieken, waaronder die

2 Johan van Beverwijck, Schat der Gesontheyt, Dordrecht 1637 (Voor-rede, cap. 7), p. 60.

3 Ruth L. Anderson, Elizabethan psychology and Shakespeare's plays, New York 1964 (oorspronkelijk: Des Moines [Iowa], 1927), p. 31, n. 10.

4 H.H. Beek, Waanzin in de middeleeuwen, Nijkerk 1969, p. 74-76.

5 De bron voor het idee van de non-naturalia vormde hoofdstuk 23 van Galenus' Ars Medica.

6 Johan van Beverwijck, Schat der Gesontheyt, Dordrecht 1637 (Voor-rede, cap. 8), p. 69.

7 Voor een algemeen overzicht: O. Temkin, Galenism: rise and decline of a medical philosophy, Ithaca, Londen 1973; Nancy G. Siraisi, Medieval and Early Renaissance medicine: an introduction to knowledge and practice, Chicago, Londen 1990.

[p. 171]

van Hippocrates, Aristoteles en vooral die van Galenus, door Arabische commentatoren tijdens de middeleeuwen opnieuw geïntroduceerd in Europa, vormden de bronnen. Juist door die rijke geschiedenis en traditie bestonden er binnen de humoraalpathologie verschillende richtingen en interpretaties. Zo vormde de eclectische humoraalpathologie een complex en niet zelden tegenstrijdig systeem van ideeën over ziekte en gezondheid.⁸

8 L. Babb, The Elizabethan malady: a study of melancholia in English literature from 1580 to 1642, East Lansing 1951, p. 67. O. Temkin, Galenism (n. 7), p. 6, 20, 93. Z. Filipczak, Hot dry men cold wet women: the theory of humors in Western European art 1575-1700, New York 1997, p. 192.

Onevenwichtigheden

Ziekten werden geacht voort te komen uit een onevenwichtige samenstelling van de humoren (dyscrasis). Zo'n onevenwichtigheid kon op vele manieren ontstaan. Zo kon er een absolute onevenwichtigheid, bijvoorbeeld een overschot aan zwarte gal, bestaan. Maar het was ook mogelijk, dat er op een of andere wijze sprake was van een relatieve onevenwichtigheid. In dit geval deed de onevenwichtigheid zich in een bepaald orgaan of in een bepaald gebied voor. Weer een andere mogelijkheid was dat een teveel aan humor, of één zijner afgeleide stoffen, niet afgevoerd werd. Ook was het denkbaar dat de plaatselijk opgehoopte humor, of een derivaat, ontstoken raakte, bedierf (kakochimia) en begon te dampen, wat weer tot uiteenlopende symptomen kon leiden. Zo schreef de Dordtse medicus Johan van Beverwijck (1594-1647) in de paragraaf getiteld ‘Van het losen des Kamerganks, waters, &c. als oock van het By-slapen’, over de schadelijke ‘ophouding’ van het zaad:

Hier toe behoort mede het af-schieten van het natuerlijck zaet. Want als het selve in sijn vaten overvloedig is, soo moet het nootsakelijck by tijds geloost werden, ofte bederven, en een fenijnige natuere aennemen, insonderheyt in de ghene die gesont ende fris van lichaem, werm ende vochtig van complexie, endien volgende van bloedt (het welck de materie van 't zaet is) overvloet hebben. Want in sulke, indien het zaedt niet by tijdts af en schiet, werden veel schrickelijcke en doodelijcke accidenten verweckt, te weten, kortheydt van aessem, swaermodigheydt, loomheyt, geeuwen, zuchten, benautheyt, ydelheydt van hooft ende diergelijcke. Dan als sy dat quijt werden, soo sijn sy mede van alle die qualijckheyt verlicht, en werden wederom fris ende wel gedaen; te weten, als sy daer van overladen zijn gheweest.⁹

Een volgende mogelijkheid was dat humor verbrandde (humor adustus). De rook (fumus) en de damp (vapor), die tijdens dit verbrandingsproces ontstonden, waren dan weer in staat de meest uiteenlopende kwalen te veroorzaken, bijvoorbeeld door zich te ver-

9 Johan van Beverwijck, Schat der Gesontheyt, Dordrecht 1636 (deel 1, boek 4, cap. 18), p. 197-198. Dit idee is, via het Vade-mecum van Albucasis (geschreven vóór 1009) en boek VI van Galenus' De locis affectis, terug te voeren tot Problemata (XXX, I, 953B) van pseudo-Aristoteles. Vergelijk: Beecher en Ciavolella, in: Jacques Ferrand, A treatise on lovesickness (1623), (vertaald en geredigeerd door D.A. Beecher en M. Ciavolella), Syracuse (NY) 1990, p. 91: ‘[...] seed retained overlong in the body was subject to corruption. Semen then became an irritant that required expulsion, failing which it produced vapors that could debilitate the faculties of the brain in a way paralleling the assault of the noxious vapors of adust biles’.

[p. 172]

Afb. 1 ‘Febre. Koortse’ uit: Cesare Ripa, Iconologia of Uijtbeeldingen des Verstants, (ed. D.P. Pers) Amsterdam 1644, p. 260-262.

mengen met de spiritus vitalis van het hart of zelfs direct met de spiritus animalis van het brein. Het meest typische voorbeeld van deze humor adustus is wel de verbrande melancholie. Volgens de zestiendeeeuwse Zeeuwse arts Lieven Lemse of Levinus Lemnius (1505-1568) veroorzaakt verbrande melancholie, heet en luchtig zijnde, erotische opwellingen.¹⁰

Er is veel geschreven over deze erotische melancholie, ook wel amor hereos genaamd. Het lijkt wel of er geen belangrijker ziekte was. Misschien komt dit doordat de erotische melancholie de typische kwaal van ridders en hovelingen was, die met name in de gedichten over hoofse liefde tot uiting kwam. Hoofse verliefden konden nog wel op enige mildheid rekenen inzake hun dwaze verliefdheid. Heel anders was het gesteld met de banale liefdeszuchtigen oftewel de luxuriosi. David van Dinant (ca 1160 - ca 1200) Steide vast dat melancholie (colera nigra) rokerig (fumosa) is, en dat haar effect gelijk is aan dat van wijn. Precies zoals wijn luxuria oproept, zo zijn vele melancholia luxuriosi omdat luxuria voortkomt uit rokerigheid (fumositas)¹¹

Humor kon ontbranden door de hitte van de affecten of passies. Een passie kon iemand of althans zijn humor letterlijk ontsteken. Plaatselijk verbrandde er dan humor waarbij damp en rook ontstonden. De passie bij uitstek, die geacht werd deze hitte te veroorzaken, was de liefde. De liefde zelf werd daarom vaak als een ziekte beschouwd.¹² Koorts, verliefdheid en damp of walm werden vaak als synoniem voorgesteld:

zoo rydt de minnekoorts
En walmte door uw borst.¹³

Omdat damp en rook heet zijn, stijgen ze op. De geeuw nu was een bijzonder geval van opstijgende ‘dampjens’. De Amsterdamse hoogleraar GerhardusBlasius (ca 1625-1692) be-

10 Levinus Lemnius, The touchstone of complexions, Londen 1576, fol. 149^v. Geciteerd in Babb, The Elizabethan malady (n. 8), p. 131, n. 31. Dit idee gaat terug op de (pseudo-)Aristotelische theorie dat ‘pneuma’ en libido nauw samenhangen (Problemata, XXX, I, 953B; De generatione animalium, 728A9).

11 Mary F. Wack, Lovesickness in the Middle Ages: the viaticum and its commentaries, Philadelphia 1990, p. 12-13.

12 Ibidem, p. 50.

13 Reinier Anslo, Bruiloftsdicht (1644), in: Poëzy, Rotterdam 1713, p. 291-292.

[p. 173]

schreef, in navolging van de klassieke medici Celsus en Galenus, de oorzaak van de geeuw expliciet als ‘een opstijging van warme dampen vanuit de buik en vooral vanuit het hart’.¹⁴

Kortom, in de humoraalpathologie werden damp, walm en rook geassocieerd enerzijds met passie en koorts en anderzijds met lichamelijke verschijnselen als geeuwen. Duidelijk is dat de zaken waarnaar de verschillende termen verwijzen, meer of minder observeerbaar zijn. Geeuwen zijn objectief, direct waarneembaar. Koorts is soms objectief waarneembaar, maar bijna altijd subjectief via introspectie. De passies, zoals minnepijn, zijn slechts subjectief waarneembaar. Omdat mensen vaak hun passies willen onderdrukken of in ieder geval niet aan anderen willen tonen ofjuist omgekeerd, valse passie voorwenden, ontwikkelden reeds de klassieken ideeen voor het interpreteren van autonome lichamelijke reacties. Beroemd is het geval van Antiochus.¹⁵

Damp, walm en rook zijn echter niet direct waarneembaar: zij worden voorondersteld door de waarnemer (Trijntje) of de betroffene (Grietje). Voor Trijntje is de minnepijn van Grietje vooronderstelbaar via het tussenliggende concept van de ‘dampjens’. In schema:

14 Gerhardus Blasius, Medicina Universa, Amsterdam 1665, (‘Therapeuticae Specialis’, Pars 14 ‘De Humoribus’, Segt. 10 ‘De Motione’, liber III, caput X), p. 417: ‘Causam: Vaporum Calidorum ex Ventriculo & maxime Corde ut in Febribus ardentibus adscensum, & haec speciattm Oscedo atque Oscitatio dicitur’.

15 Antiochus, zoon van koning Seleukos I Nikator, was zeer melancholisch. Men vreesde voor zijn leven. De arts Erasistratus Steide vast dat Antiochus, iedere keer als zijn stiefmoeder Stratonice op bezoek kwam, ten prooi viel aan lichamelijke opwinding: het zweet brak de jongeman uit, hij beefde over al zijn leden, hij begon te stotteren en te blozen, en zijn polsslag was wild en onregelmatig. Door interpretatie van deze autonome lichamelijke reacties kon Erasistratus de diagnose stellen: Antiochus was verliefd. Plutarchus beschreef het geval (Demetrius en Antonius, vert. G.J. deVries, Bussum 1972, § LII-LIII).

Tengnagels ‘dampjens’ nader verklaard

Na het voorgaande zal het niet moeilijk meer zijn de ‘dampjens’ te verklaren. Trijntje interpreteert de geeuw als opstijgende damp: een warme en vochtige luchtbeweging. Deze damp komt voort uit verbrande humor, die op haar beurt wordt veroorzaakt door de hitte van een heftige passie. In dit geval is dat de passie bij uitstek: minnepijn.¹⁶ De geeuw fungeert als negatieve terugkoppeling: door het geeuwen wordt er damp afgevoerd, bekoelt de liefde en is de crisis praktisch voorbij.¹⁷ Schematisch ziet dit proces er als volgt uit:

16 Dirc Coornhert, Zedekunst dat is wellevenskunste (1586), uitg. en van aant. voorz. door B. Becker, Utrecht 1982, (I.vi.5) p. 30: ‘Byde naam minne werd dan eyghentlyck verstaan een heete hertstochte’.

17 Babb, The Elizabethan malady (n. 8), p. 15 n. 60: ‘Fortunately the sighs and lamentations which usually accompany grief lessen the danger of its proving fatal: “For howsoeuer griefe shutteth vp the heart... yet by groning, sighing, and weeping, least being wholly shut vp with sorrow it should be stifled.”.’ (Pierre de La Primaudaye, The French academie, Londen 1618, p. 468.) Terwijl La Primaudaye, en velen met hem, dus wel een heilzame functie aan het zuchten toeschrijft, ontkent Tengnagel in het bovenstaande citaat een dergelijke weldadige werking. Dit is een voorbeeld van de soms tegenstrijdige uitleg binnen de humoraalpathologie.

[p. 174]

Tengnagels geeuwen mogen uniek zijn in de Nederlandse literatuur, de ‘dampjens’ zijn dat geenszins.¹⁸ Bij Vondel lezen we:

De draeying van het hooft, die brein en zinnen plaegt.
Hy toont hoe ydele verbeeldingen ons deeren,
Wanneer d'ontstelde maegh de dampen opwaert jaegt;
En d'oogen schrikken voor de spooken en grimmassen,
Als ryzende uit den poel des afgronts dootsch en naer.¹⁹

Weliswaar zijn het andere passies dan minnepijnen, die deze dampen veroorzaken, toch is de idee bij beide auteurs hetzelfde: heftige passies veroorzaken, direct of indirect, dampen in de regio van het hart en de maagmond (precardium) die opstijgen naar het hoofd alwaar zij zinnen en brein benevelen.

Gerbrand Adriaensz. Bredero beschrijft de dampen die samenhangen met slapen en dromen:

Zijn dit wrevelinge niet?
Neen, dromend fantasij?
Fluks, weg revelinge, vliet
En maakt u knap van mij,
Weg droeve dampen, gij,
De schone dag naakt blij.
't Zuchten vlie ik door die
'k Weet wel wie, dien ik zie
Hier zitten an mijne groene zij.²⁰

In de literatuur van de zeventiende eeuw wemelt het van soortgelijke dampen, walmen en rook. De geeuw, zoals bij Tengnagel, en de zucht, zoals bij Bredero, fungeren als uiterlijk waarneembaar correlaat van de theoretisch vooronderstelde damp, walm en rook.

18 De verbinding ‘dampje’ en ‘geeuwen’ komt nog een tweede maal voor in het werk van Tengnagel. En ook hier is sprake van een amoureuze situatie: ‘'K bidje! staet zoo drong niet anme: het benautme veel te zeer. Ai! is 't mog'lijk, treed wat vanme; Want het dampje, zet zich neer. 'K zegje vrienden, 'k zou wel schreeuwen, Als je zoo nae byme staet: 'T is toch over; want het geeuwen, Is een teiken dat het gaet’ (Aemsterdamsche Lindebladen (1639), in: Alle Werken, (n. 1), p. 265, regels 1297-1304).

19 Joost van den Vondel, Op de Draeyinge van het hooft (1674), in: De Werken van Vondel, 10 dln, Amsterdam 1937, dl 10, p. 665, regels 2-5.

20 G.A. Bredero, Lied (LJI) (strofe 2, regels 1-9), in: Groot Lied-Boek (1622), ed. A.A. van Rijnbach, Rotterdam 1971, p. 113. Vergelijk: Geoffrey Chaucer, The squire's tale, (ca 1387), deel II, regels 1-13; John Dryden, All for Love, or The World Well Lost, (1678), akte I, scene 1, regels 1-3.

[p. 175]

Maar ook andere lichamelijke reacties zoals huilen, stotteren, blozen, lachen, flauwvallen, zweten, slapen en dromen werden beschouwd als veroorzaakt door damp, walm en rook.²¹ Deze dampen vonden hun oorsprong in het precardium en, in latere eeuwen vooral, in het hypochondrium (vandaar het beruchte spleen); bij vrouwen ontstonden ze in de baarmoeder, waaruit dan de minstens even beruchte hysterie voortkwam.²²

Omdat er zoveel dampt, walmt en rookt, wordt er ook veel gezucht en geweend in de literatuur van de zeventiende eeuw. In feite zijn deze zuchten letterlijk te nemen luchtstromen vanuit het precardium. De zeventiende-eeuwse auteur schrijft echter niet over het precardium maar over het hart tout court. Zo laat Vondel de zuchten opstoten vanuit Hektors diepste hartgrond: ‘Hy zweegh daer op, en keerde zich niet eens aen mijne ydele vraegh; maer zwaerlijck zuchtende, uit het diepste van zijn hart’.²³ En wanneer er al teveel zuchten opstijgen uit het hart dan wordt het hart flauw: ‘ons hert is mat van zuchten’.²⁴ Maar dat is altijd nog beter dan het opkroppen van de zuchten want dat kan leiden tot gevaarlijke situaties: ‘Hoe barst mijn borst niet die so dick van suchten swelt, / En gheeft de gheesten lucht? maar prantse met gewelt’.²⁵ Soms werden zuchten zonder meer gelijkgesteld met dampen. In een vroege vertaling van La Somme le Roi vinden we dat ‘suchten’, meestal vertaald als ‘ziekten’, gelijkgesteld wordt aan ‘corrupte humoren’, dat wil zeggen ‘humoren die een venijnige natuur hebben aangenomen en daardoor dampen’: ‘hi heeft quade humoren ende suchten inden lichaem’.²⁶

Op vergelijkbare wijze werden tranen beschouwd als gestolde walm of neergeslagen damp, meestal afkomstig uit het precardium. Ook het plengen van tranen was volgens de humoraalpathologie van de zeventiende eeuw een heilzame reactie. Zo schrijft Cats: ‘Het is de kinders goet, indiense matig schreyen; / Want [...] als iemant tranen krijt, / Soo wort het vogtig breyn sijn quade dampen quijt.’²⁷ Bijna twee eeuwen later werd het idee van tranen als neergeslagen damp nog nadrukkelijk onder woorden gebracht:

21 In oudere teksten, bijvoorbeeld in Arabische commentaren, schreef men ook de haargroei, met name die van de baard, de oksels en de schaamstreek, toe aan ‘rook’. Zo schreef Konrad von Megenberg, een veertiende-eeuws compilator, in Das Buch der Natur (ca 1349, Hildesheim, New York 1971, p. 12 ‘Von dem part’): ‘Der part an dem menschen bedäut mannes gesläht. er wechst von rauchiger überflüzzichait als daz hâr auf dem haupt, und ist groezer part an den haizen mannen dann an den kalten dar umb, daz mêr dunsts und rauchs in den haizen ist wan in den kalten. iedoch vint man etleich frawen, die part habent oben an dem mund, und daz ist ain zaichen, daz si gar haizer nâtûr sint und gaechzornig’. Deze nu wel zeer merkwaardig voorkomende verbinding van haargroei en ‘rook’, die terug te voeren is op Aristoteles' De generatione animalium (782A32), heb ik in Nederlandse teksten uit de zeventiende eeuw niet gevonden.

22 Hypochondrium is letterlijk ‘onder het kraakbenig gedeelte der onderste ribben gelegen’.

23 Joost van den Vondel, Eneas (1660), in: De Werken van Vondel, 10 dln, Amsterdam 1932, dl 6, p. 438, regels 325-327.

24 Joost van den Vondel, Hiervsalem verwoest (1620), in: De Werken van Vondel, 10 dln, Amsterdam 1929, dl 2, p. 133, regel 641.

25 Samuel Coster, Polyxena (1619), ed. G. van Eemeren, Zutphen 1980, p. 138, regels 1899-1900.

26 Des Coninx Summe (ca 1437), ed. D.C. Tinbergen, Leiden 1900, p. 384, § 324, regel 3. De oorspronkelijke tekst luidt: ‘il a les humeurs mauveses et corrumpues ou cors’ (Parijs, Bibliothèque Mazarine, MS 870, fol. 87r) (Met dank aan prof. dr. F.N.M. Diekstra, Nijmegen).

27 Jacob Cats, Moeder (Christelijk Huys-Wyf) (1625), in: Alle de wercken, 2 dln, Amsterdam en Den Haag 1712, dl 1, p. 397, kolom b, regels 10-12.

[p. 176]

‘traanen die uit het hart opwazemen zijn dierbaare blijken van menschlijkheid’, aldus Betje Wolff en Aagje Deken.²⁸

Als laatste voorbeeld het stamelen of stotteren: dit werd algemeen gezien als veroorzaakt door onstuimige passies met name door hevige verliefdheid. In navolging van de klassieken schrijft Johan van Beverwijck het stotteren toe aan de non-naturalia:

De uytwendige oorsaken zijn Gramschap, Schrick, onverwachte Blijdschap, en diergelijcke Ontroeringe, waer door de gemelde Geesten van haer plaets getrocken werden.²⁹

De geesten waarop Van Beverwijck hier duidt, zijn de zeer subtiele ‘zielijcke Geesten’ oftewel spiritus animalis die door beweging van andere lucht zelf ook ontroerd kunnen worden.³⁰ En dus noemt Lucas Schermer (1688-1711) het stamelen als een van de symptomen van verliefdheid: ‘driewerf zag 'k u bloozen, en verbleeken, / Gy aarselde in uw tret, en stamelde in uw spreeken, / De looze Min had u gevangen in haar net’.³¹

28 Elizabeth Bekker en Aagje Deken, Historie van Mejuffrouw Cornelia Wildschut, of de Gevolgen der Opvoeding, 6 dln, Den Haag 1793, dl 2, (brief 68), p. 262.

29 Johan van Beverwijck, Schat der Ongesontheydt, Amsterdam 1672 (deel 2, boek 1, cap. XLV[3]), p. 118.

30 Wanneer we zeggen: ‘Ik ben ontroerd’ (Engels: ‘I'm moved’) bedoelen wij eigenlijk te zeggen: ‘Mijn spiritus (animalis) is ontroerd’? De relatie tussen de termen passio (bewogen worden) en actio (spontaan, door middel van de faculteit van de wil, bewegen) is een nader onderzoek waard.

31 Lukas Schermer, Poëzy, Haarlem 1712, p. 234.

Windige passies of hartstocht als luchtbeweging

Geschiedkundig onderzoek kijkt onvermijdelijk met het oog van de eigen tijd naar het verleden. Of zoals Midas Dekkers het formuleerde: ‘Wij kunnen zo bij een andere tijd binnenkijken! Dat is mooi, maar hoe verwrongen is die blik?’³² Nu de humoraalpathologie wetenschappelijk heeft afgedaan, kunnen wij weliswaar de geschriften van de oude medici en literati bestuderen, maar nooit zonder dat wij de nieuwere theorieën kunnen vergeten. Ondanks dit bezwaar wil ik toch proberen een opvallend aspect van de humoraalpathologie te begrijpen: de schijnbaar letterlijke inhoud van de term ‘hartstocht’.

Homerus en zijn tijdgenoten kenden vuur en wind en zij verklaarden lichamelijke reacties door een lichamelijk vuur en een lichamelijke wind te vooronderstellen.³³ Zo correspondeerden microcosmos en macrocosmos, binnenkant en buitenkant.³⁴ Een passage uit de Ilias zal het bovenstaande verhelderen.

32 Midas Dekkers, De vergankelijkheid, Amsterdam, Antwerpen 1997, p. 90.

33 Over metaforisch en letterlijk: Richard B. Onians, The origins of European thought, Cambridge 1988 (1951), p. 50, 76; Northrop Frye, ‘The mythical approach to creation’ (1985), in: R.D. Denham (red.), Northrop Frye, myth and metaphor. Selected essays 1974-1988, Charlottesville, Londen 1990, p. 239; Ruth Padel, In and Out of the Mind: Greek images of the tragic self, Princeton 1992, p. 9-10, 27, 33-34, 36, 75-76, 86, 157-158.

34 Padel, In and Out of the Mind (n. 33), spec. hoofdstuk 1 ‘The divinity of inside and outside’.

[p. 177]

ἤρως Ἀτρείδης, εὐρὺ κρείων Ἀγαμέμνων,
ἀχνύμενος· μένεος δὲ μέγα ϕρένες ἀμϕιμέλαιναι
πίμπλαντ᾽, ὂσσε δέ οἱ πυρὶ λαμπετόωντι ἐίκτην.³⁵
woedend sprong Agamemnon op,
zijn hart ziedde van duistere toorn;
zijn ogen schoten vonken.³⁶

Volgens Homerus kookte er in Agamemnons boezem inderdaad een zwarte passie en brandde achter zijn ogen letterlijk het vuur.³⁷ In latere teksten, bijvoorbeeld in medische werken uit de volle middeleeuwen en de Renaissance, komen we dezelfde of vergelijkbare termen als vuur, wind, damp en rook tegen die we letterlijk mogen nemen.³⁸

De algemeen gangbare term ‘passio’ werd aan het einde van de zestiende eeuw door het verdietschte ‘hartstocht’ vervangen.³⁹ Tengnagel en zijn tijdgenoten leidden de hartstochten af uit de waarneembare lichamelijke verschijnselen (zuchten, tranen, enzovoorts), deels door observatie van anderen, deels door introspectie. Sterker nog: zij beschouwden de hartstochten zelf als lichamelijke verschijnselen.⁴⁰

Wanneer de zeventiende-eeuwse schrijvers - dichters, toneelschrijvers, filosofen, theologen, medici - over hartstochten spreken, gebruiken zij opvallend vaak de woorden: wind, storm, tocht, trek, vlaag, en de reeds besproken damp, walm, wasem en rook. Indien er sprake is van een luchtbeweging vinden we de termen, zucht, tocht, trek,

35 J.C. Bruijn en C. Spoelder, Homerus, Haarlem 1968, p. 6, (Il. I. 102-104).

36 Homerus, Ilias, vertaald door Frans van Oldenburg Ermke, Retie 1959, p. 9, regels 24-26.

37 Men heeft lang gemeend dat de ogen niet slechts passief licht ontvangen, maar ook actief geest, spiritus, damp, enzovoorts verspreiden. Het oog van een mens kon dan bijvoorbeeld een ijle substantie uitstralen die via het oog in het hart van een ander terecht kon komen: ‘Dese stralen door het Ooge uyt schietende, voeren met haer [...] een onsichtelijcken bloed-wasem, en geestigen damp’ (Daniël Jonctijs, Liefd-barende Krachten, Dordrecht 1639, p. 66 [I.2.b], regels 3, 5). Dit idee, dat tenminste tot Alkmaion en Empedocles en zelfs tot Homerus kan worden teruggevoerd, heeft tot diep in de moderne tijd een rol gespeeld in de medische wetenschap en in de literatuur. Niels Stensen schreef nog in 1659: ‘Vapores ab oculo acres emissi, ut conspicilla excavent; sic vapores corporis nostri interdum aqva forti et reiqvis acribus fortiores’ (‘Bijtende dampen worden door het oog uitgezonden zodat zij een brilleglas uithollen. Dampen uit het lichaam zijn dus soms scherper dan salpeterzuur en andere bijtende stoffen’) (The Chaos Manuscript, Kopenhagen 1997, p. 57, § 67). Het bijgeloof rond het boze oog is een afgeleide van dit idee (Malleus Maleficarum [ca 1484], Pars I. Questio 2, ed. Montague Summers, Londen 1928, p. 18: ‘There is a great power in the eyes’).

38 Marielene Putscher, Pneuma, Spiritus, Geist: Vorstellungen vom Lebensantrieb in ihren geschichtlichen Wandlungen, Wiesbaden 1973, p. 53: ‘Man nennt dies “Analogiedenken”, aber offenbar liegt hier keine Analogie, sondern eine Gleichsetzung vor: Dünste und aufsteigender Rauch stören die Sicht direkt; das Sehen ist Beispiel für Wahrnehmung überhaupt. Es ist offenbar nicht gemeint, daß die Störungen durch schlechte Verdauung “wie Rauch” wirken, sondern sie erzeugen einen rauchartigen Spiritus, der die Sicht trübt oder als Zorn zu starken Muskelbewegungen führt’.

39 Zoals ‘passio’ ongeveer tezelfdertijd in de Duitse taalgebieden ‘Leidenschaft’ werd. Het woord ‘emotie’ werd pas veel later, volgens het WNT eerst rond 1900, in het Nederlands geïntroduceerd. Wie het woord ‘hartstocht’ als eerste gebruikte, en waarom, is vooralsnog onduidelijk.

40 Babb, The Elizabethan malady (n. 8), p. 154: ‘Elizabethan Englishmen think of passion as a physical state, or as a physical process. When love overpowers reason, flesh overpowers spirit, the subhuman element in human nature vanquishes the human. With this idea in mind, Tamyra in Bussy D'Ambois, attempts to justify her unlawful love: “O, how can we [...] Disperse our passions' fumes, with our weak labours, That are more thick and black than all earth's vapours?”.’ (George Chapman, Bussy D'Ambois [ca 1604], in: The works of George Chapman: plays, Londen 1889, p. 154).

[p. 178]

wind en storm - naar toenemende intensiteit - en indien er sprake is van stagnerende lucht vinden we bijvoorbeeld wolk, mist en nevels.⁴¹

Het is nu nog slechts een kleine stap naar de stelling dat de zeventiende-eeuwer de lichamelijke reacties die hij hartstochten noemde letterlijk als luchtbewegingen in het lichaam vooronderstelde.⁴² In schema:

Ik zal hieronder een aantal passages weergeven, die samen met de reeds geciteerde fragmenten evenzovele argumenten zijn voor de stelling dat de hartstochten letterlijk als luchtbewegingen begrepen mogen worden.

Coornhert gebruikt in zijn Zedekunst het begrip hartstocht in samenhang met de woorden ‘wind’ en ‘storm’:

Huer [van de hartstochten] winden of anporrelycke oorzaken komen voort (als uyt Aeölus hol) uyt het oordeel des ghemoeds.⁴³

Wt zulcke innerlycke verstoring des ghemoeds ende desselfs onghesteltheyd (al waar het bloed als in een heet ziedende ketele spertelt), als uyt het duystere stormhol van Aeölus, vertoont zich dan oock een woeste ende schrickelycke storm van des lichaams onghesteltheyd.⁴⁴

In zijn klucht Moortje laat Bredero Koenraedt tegen Ritsaardt zeggen:

't is u oock 't best myn Heer
Dat ghy de gayle tocht der herten gaet in houwen,
En gheefdy gheen ghehoor der looser lichter vrouwen.⁴⁵

Ook Cats geeft goede raad over het beheersen van de hartstochten:

Soeckt yemant wel te zijn, die moet voor alle dingen Sijn drift, sijn herts-gewoel, sijn binnen-tochten dwingen.⁴⁶

41 Naast deze woorden zien we ook vaak termen die ontleend lijken aan het water: stroom, vloed, enzovoorts. Deze woorden kunnen analoog aan de luchtbewegingen worden beschouwd als bewegingen van de vloeibare aggregatietoestand: ‘'k voelde al de dyken, / Die my tot op dien stond omringden, straks bezwyken. / Een vloed van tochten, in die doorbraak onberoomd / En t'saam in oproer, had myn' boezem overstroomd’ (Lucas Pater, Isaak of de afschaduwing des Heilands, in: Poëzy, Amsterdam 1774, p. 37). Vergelijkbare ‘beeldspraak’ kwam al voor in de klassieke Griekse wereld (Padel, In and Out of the Mind [n. 33], p. 81-88). Bovendien bestonden er sedert mensenheugenis andere metaforen rond het hart: iemands hart kon van goud zijn, of iemand kon het hart van een leeuw hebben enzovoorts. Dit weerspreekt niet het centrale idee - de verandering van letterlijk naar metaforisch gebruik van de term ‘hartstocht’ - maar vult het aan.

42 Ruth Padel heeft voor de psychologie van de klassieke Griekse literatuur dezelfde these beargumenteerd (In and Out of the Mind [n. 33], spec. hoofdstuk 4 ‘The flux of feeling: flow and storm’ en hoofdstuk 4 ‘The flux of feeling: breaths of passion’).

43 Dirc Coornhert (n. 16), I.iii.5, p. 18.

44 Ibidem, I.xv.9, p. 87.

45 G.A. Bredero, Moortje, Amsterdam 1616, I.i. 10-12.

46 Jacob Cats, Op de beweginge des Gemoets in't gemeen (Mengelingen), in: Alle de wercken, 2 dln, Amsterdam en Den Haag 1712, dl 2, p. 379, kolom a, regels 1-2.

[p. 179]

Wanneer de filosoof Arnout Geulincx (1624-1669) de liefde behandelt, schrijft hij:

Voor soo veel hij [de menschelijke geest] mettet lichaem vereenicht is [...] soo en kent hij geen andere soeticheyt, dan desen tocht ofte passie.⁴⁷

Vondel spreekt over ‘de nevels der hartstoghten.’⁴⁸ Bovendien laat hij Jeptha klagen: ‘och hartstorm al te zwaer’.⁴⁹

En Lodewyk Meyer laat Ghrimoald uitroepen:

Ach, hoe is my 't hart beklemdt!
Hoe wordt mijn' bange bórst beneepen, en dus vremdt
Bestórmdt van tóghten, die elkander teeghenstreeven!⁵⁰

In Ludolph Smids' treurspel Konradyn spreekt Klotilde: ‘myn geboeide min is schielyk losgebroken; / 'k Weêrhiel die tocht niet’.⁵¹

Bovenstaande voorbeelden zijn afkomstig uit de Nederlandstalige literatuur, maar ook in de andere West-Europese talen treffen we talloze vergelijkbare passages aan. Uitzonderlijk lijkt alleen de introductie van de term ‘hartstocht’, dat zelf immers een luchtbeweging vanuit het precardium suggereert, in de Nederlandse taal.

47 Arnout Geulincx, Van de Hooft-Deuchden, Leiden 1667, (cap. I, § 1), p. 2.

48 Joost van den Vondel, Eneas (1660), in: De Werken van Vondel, 10 dln, Amsterdam 1934, dl 7, p. 230, 232, regels 715-716.

49 Joost van den Vondel, Jeptha (1659), in: De Werken van Vondel, 10 dln, Amsterdam 1935, dl 8, p. 815, regel 981.

50 Lodewyk Meyer, Verloofde koninksbruidt (1668), ed. Utrechtse neerlandici, Utrecht 1978, (IV, i), p. 136, regels 1147-1149.

51 Ludolph Smids, Konradyn, koning van Napels en Siciliën (1686), Amsterdam 1750, (II, vii), p. 39-40.

Van letterlijk naar figuurlijk

Ruth Padel heeft in haar boek In and Out of the Mind (1992) aangetoond dat wij de emoties zoals de klassieke Grieken die beschreven, niet metaforisch moeten nemen.⁵² Homerus beschreef Agamemnons passie als een ‘ziedende toorn’. Dit was geen analogie maar een gelijkstelling. Bij Tengnagel zagen we dat de hartstocht letterlijk als damp werd begrepen. Vandaag de dag spreken wij weliswaar nog steeds over ‘brandende harten’ en ‘blinde liefde’ maar we nemen dit niet meer letterlijk.⁵³ Nu zal onwillekeurig de

52 Ruth Padel bouwt uiteraard voort op het werk van velen, waaronder Richard B. Onians (n. 33) en Geoffrey E.R. Lloyd (Polarity and analogy, Cambridge 1966, p. 228; The revolutions of wisdom, Berkeley, Los Angeles, Londen 1987, p. 172-210).

53 N. Frye, ‘Northrop Frye on religion’, in: Collected works, Toronto 2000, dl 4, p. 25, 77: ‘nor were these conceptions metaphors to Homer, though they are metaphors to us.’ Natuurlijk hebben wij de humoraalpathologie en haar ideeën over humoren en temperamenten, damp, walm en rook reeds lang als, deels vermakelijke, geschiedenis afgeschreven. Toch is de humoraalpathologie ook nu nog springlevend. Uiteraard niet in de medische wetenschap, maar wel in het dagelijkse spraakgebruik. Sherwin B. Nuland stelde zelfs ‘Perhaps the richest source of the language that originates in our conceptions about our own inner workings is the theory of humors’ (‘Hidden meanings’, in: The American scholar 69.3 (2000), p. 125-128, spec. p. 125). Een van de meest populaire woorden van onze tijd is ‘cool’. Weinig gebruikers van deze term zullen beseffen dat het uit de antieke humoraalpathologie afkomstig is.

[p. 180]

vraag rijzen: als Homerus en Tengnagel het vuur en de dampen letterlijk namen en wij dat niet meer doen, wanneer veranderde dan de interpretatie van letterlijk naar metaforisch? Met andere woorden, wanneer, in welk tijdvak is de letterlijke betekenis veranderd in de metaforische betekenis? De beantwoording van deze vraag zal een nauwgezette herlezing van de literatuur van de afgelopen eeuwen vergen. Ik vermoed evenwel dat dit proces zich grotendeels in de zeventiende eeuw heeft voltrokken. In deze eeuw werd immers de humoraalpathologie als wetenschappelijke theorie definitief onttroond.⁵⁴ Dit was echter een geleidelijk proces. Er zullen daarom wel teksten van vóór de zeventiende eeuw bestaan waarin twijfel wordt geuit aan de letterlijke interpretatie van de hartstochten. Zo zijn er waarschijnlijk ook wel latere teksten die nog een letterlijke interpretatie geven van de passies. De wezenlijke kentering verwacht ik niettemin in de eeuw van Tengnagel.

54 Temkin, Galenism (n. 7), p. 173-175.

Besluit

Wij hebben gezien dat de ‘dampjens’ van Tengnagel te begrijpen zijn binnen het denksysteem van de humoraalpathologie. Bovendien bleek dat Tengnagel en zijn publiek de ‘dampjens’ nog letterlijk als ‘hartstochten’ - luchtbewegingen vanuit het hart - begrepen. Wat betekent dit alles voor literaire studies en voor de geschiedenis van de geneeskunde en de psychologie? Het idee van de luchtige hartstochten - de bril waarmee naar teksten, vooral die van vóór circa 1650, gekeken wordt - maakt interpretatie eenvoudiger. Zo, met deze bril op, wordt Tengnagels passage over de dampige geeuwen begrijpelijk. Ik voorspel dat de letterlijke interpretatie van de hartstochten een groot aantal duistere passages en teksten zal verhelderen.

Abstract - Within the tradition of the theory of humours, the concept of passion was originally understood as a bodily state or a bodily process. In the Dutch language, at the close of the sixteenth century, the universal concept of ‘passio’ was translated into and replaced by the term ‘hartstocht’ (‘current of air from the heart’). Tengnagel and his contemporaries regarded passions as movements of air. Because they could not observe the passions directly, they inferred them from bodily reactions. Yawning, sighing, weeping and other such reactions were thus regarded as signs of passion. During the seventeenth century the understanding of ‘passion’ changed from literal to metaphorical.