De Zeventiende Eeuw. Jaargang 18

[p. 167]

Haarlems welvaart: ‘de konst van Bier te brouwen’ of ‘excellente stucken lijnwaets’?
De beeldvorming rond het economische leven van Hollands tweede stad (1600-1650)
Leonore Stapel

‘De Borghers zijn vernuft, sy soecken den rijckdom teghenwoordich met de linde Webben, als sy eertijts deden met Wolle’. In zijn Toneel ofte beschryvinge der steden van Hollandt (Amsterdam 1634) prijst Marcus Zuerius Boxhorn de linnennijverheid als de belangrijkste bron van Haarlems welvaart. De bierbrouwerij komt bij hem op de tweede plaats: deze tak van bedrijvigheid is tegenwoordig zeker niet te veronachtzamen, maar was vroeger veel belangrijker voor de stad, zo stelt Boxhorn.¹ Deze visie op Haarlems economie werd niet door iedereen gedeeld. Samuel Ampzing opent in zijn Beschryvinge ende lof der stad Haerlem (Haarlem 1628) de passage over de ‘Aerd, handeling, handwerk, en konsten der Burgeren’ met een beschrijving van de bierbrouwerij. Dat is, als we Ampzing mogen geloven, de ‘eerste Hoofdneringe’ van de stad: de sector groeit, er komen steeds meer brouwerijen en de kwaliteit van het Haarlems bier is onovertroffen. De biernering is de tak van bedrijvigheid waardoor Haarlem ‘so deeglijk is vermaerd’ en waardoor de stad ‘so dapper wel ook vaert’.² Pas na de bierbrouwerij beschrijft Ampzing de linnenweverij. Deze noemt hij Haarlems ‘twede Hoofdneringe’.

Waarom zijn de opvattingen over de grond van Haarlems welvaart van deze auteurs nu zo onmiskenbaar met elkaar in tegenspraak? Is het feit dat Ampzing de bierbrouwerij Haarlems eerste hoofdnering noemt, terwijl Boxhorn de linnennijverheid als de belangrijkste bron van welvaart ziet, te verklaren uit de individuele voorkeuren van de auteurs of speelt het perspectief van waaruit ze naar de stad keken een rol? Of anders gezegd: vloeit het verschil in inzicht voort uit de omstandigheid dat Ampzing uitsluitend zijn eigen geboortestad bezingt, terwijl Boxhorn het gewest en alle belangrijke steden van het gewest beschrijft? Dit brengt ons bij het centrale thema van dit artikel, de vraag of het beeld van Haarlems economie dat in teksten, maar ook op prenten en schilderijen gepresenteerd wordt, wellicht afhankelijk is van het doel waarmee, of de context waarbinnen dat gebeurt. Ligt het zwaartepunt, wanneer de stad als een van de steden van het gewest wordt beschreven of verbeeld, bij dezelfde takken van stedelijke bedrijvigheid als in de zelfrepresentatie van de stad, of zijn er op dit punt verschillen tussen reputatie en zelfbeeld? En zo ja, welke, en hoe moeten we die verklaren?

1 M.Z. Boxhorn, Toneel ofte beschryvinge der steden van Hollandt [...], Amsterdam 1634, p. 120. De eerste editie van dit boek verscheen in het Latijn onder de titel Theatrum sive Hollandiae comitatus et urbium nova descriptio, Amsterdam 1632. Dit was de eerste zeventiende-eeuwse beschrijving van het gewest die door een Hollander was geschreven.

2 S. Ampzing, Beschryvinge ende lof der stad Haerlem, Haarlem 1628, p. 337-338.

[p. 168]

Om zicht te krijgen op de reputatie en het zelfbeeld van Haarlem en de ontwikkelingen daarin, zullen hier verschillende typen bronnen, zowel tekstuele als visuele, worden bestudeerd. Landsbeschrijvingen, waarin de steden van het gewest Holland steevast in volgorde van anciënniteit de revue passeren, kunnen uiteraard veel vertellen over de reputatie van de stad: over de rol die Haarlem binnen het ensemble der Hollandse steden werd toegedacht. Voor dit artikel zijn vijflandsbeschrijvingen bestudeerd. De geraadpleegde edities (deels geactualiseerde bewerkingen en vertalingen van zestiende-eeuwse uitgaven) zijn alle tussen 1609 en 1649 verschenen en, uitgezonderd de Nederlandtsche Republyck van Jean François le Petit, dat in Arnhem het licht zag, alle in Holland gepubliceerd. We kunnen er dus vanuit gaan dat de gedachten en ideeën die in de bestudeerde landsbeschrijvingen tot uitdrukking worden gebracht in de periode en de streek die in dit artikel centraal staan, over het algemeen niet als onjuist of achterhaald werden gezien.³

Visuele bronnen die ons Haarlem als een van de steden binnen het gewest voor ogen stellen, zijn de illustraties die in deze landsbeschrijvingen zijn opgenomen, stadsprofieltjes die de randen van wandkaarten van het gewest sieren en de gezichten op Haarlem die zijn te vinden in prentreeksen met de belangrijke plaatsen, beroepen, en gebruiken van Holland.⁴

Om zicht te krijgen op het zelfbeeld van Haarlem, zullen stadsgezichten worden bestudeerd die bijvoorbeeld in opdracht van de stad zijn ontstaan of aan de stadsregering zijn opgedragen. Geschreven bronnen die met dit doel werden geraadpleegd, zijn, naast de hierboven reeds geciteerde stadsbeschrijving van Samuel Ampzing, de beide lofdichten die Karel van Mander op zijn woonstee schreef, en de stadsbeschrijving van Theodorus Schrevelius.⁵

3 Bestudeerd werden: Hadrianus Junius, Een seer cort doch clare beschrijvinge vande voornaemste ghemuyrde ende ongemuyrde steden ende vlecken van Holland ende West-Vriesland, Delft 1609, de beknopte bewerking van Hadrianus Junius' Batavia; Ludovico Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Nederlanden, Amsterdam 1612, de door het invoegen van vele ‘bijvoegsels’ geactualiseerde versie van Guicciardi's Descrittione di tutti i Paesi Bassi, Antwerpen 1567; Jean François le Petit, Nederlandtsche Republyck, Arnhem 1615; Marcus Zuerius Boxhorn, Toneel ofte beschryvinge der steden van Hollandt [...], Amsterdam 1634 (hierboven reeds geciteerd); Joan Blaeu, Toonneel der steden van de Vereenighde Nederlanden met hare beschrijvingen, Amsterdam 1649.

4 Deze prentreeksen en wandkaarten hadden ten doel uitdrukking te geven aan hetgeen het gewest Holland was, en behoorde te zijn. Illustratief hiervoor is dat in het voorwoord van de reeks Deliciae Batavicae de uitgebeelde thema's worden aangeprezen als ‘Unde haec Batavia omnium suffragijs & judicio inter universas Germaniae inferioris regiones... celeberrima, amplissima, florentissimaque’ ofwel ‘Al hetgeen waardoor een ieder Batavia,... als het meest vermaarde, aanzienlijkste en schitterendste gewest van de Lage landen ziet’.

5 Karel van Mander, 't Stadt Haerlems Beeldt, in welck men Speurt met lesen: Haer oudtheyt, aerdt, ghedaent en heerlijck wesen, Haarlem 1596. Het gedicht verscheen in plano, op een blad van 500 × 330 mm.; Karel van Mander, Het beelt van Haerlem de stadt, waerin is te lesen Haer gelegentheijt, aert, en out, heerlijck wesen. Haarlem 1610; Theodorus Schrevelius, Harlemias, ofte, om beter te seggen, de eerste stichtinghe der Stadt Haerlem, Haarlem 1648, de vertaling van Harlemum, sive Urbis Harlemensis incunabula, incremanta fortuna varia, Haarlem 1647.

Haarlem in landsbeschrijvingen

In Een seer cort doch clare beschrijvinge vande voornaemste ghemuyrde ende ongemuyrde steden ende vlecken van Holland ende West-Vriesland wordt Haarlem als centrum van textielnij-

[p. 169]

verheid beschreven. De stad is, zo lezen we, vermaard dankzij de linnen stoffen die van een ‘onuytspreeckelicke witticheydt ende fijnicheyt’ zijn en de ‘costelijckheydt’ van zijde verre overtreffen. Naast de linnennijverheid wordt ook de productie en export van wollen stoffen genoemd: Haarlems ‘Vrijzeerde Laeckenen’ zijn bijzonder in trek in Italië en Spanje.⁶

In Ludovico Guicciardini's Beschryvinghe van alle de Nederlanden wordt in het ‘bijvoegsel’, dat vijf van de in totaal zes pagina's van het hoofdstuk over Haarlem beslaat, de linnennijverheid eveneens als Haarlems belangrijkste nijverheid gepresenteerd. De van oorsprong Vlaamse Amsterdammer Petrus Montanus, de auteur van het bijvoegsel, stelt dat de ongekende bloei van de textielnijverheid te danken is aan de ‘overkomste der Vlaminghen en Brabanders’; dankzij de expansieve groei van de textielnijverheid kon de stad weer ‘in den ouden fleur’ geraken. Eén tak van de textielindustrie echter, de eens zo befaamde productie van wollen draperie, bleek niet meer te redden. Voor de Brouwersnering ‘de welcke eertijts wel drie hondert ende vijftich plach sterck te zijn’ was het echter niet te laat, deze ‘verquickte’ weer dankzij de herwonnen welvaart.⁷

In de Nederlandtsche Republyck van Jean François le Petit blijft het Haarlemse bier geheel buiten beschouwing. Le Petit beperkt zich tot de Haarlemse textielnijverheid en roemt daarbij de kwaliteit van het linnen: ‘In dese Stadt worden ghemaekt ontallicke schoone, fijne, ende excellente stucken Lijnwaets’. Een nieuw element bij Le Petit is de export van linnen. Hij wijst er op dat het Haarlemse linnen, dankzij de uitstekende kwaliteit, wordt geëxporteerd naar ‘Italien, Spaengien, Vranckrijck, Ja in de Oost ende West-Indien’. Dat in Haarlem ook wollen en zijden stoffen en gemengde weefsels werden gefabriceerd (‘Wollen-Laeckenê, Sarghen, Cangeanten, Bouratten ende alderley zijde werck’), blijft bij Le Petit niet onvermeld.⁸

Marcus Zuerius Boxhorn noemt in zijn Toneel ofte beschryvinge der steden van Hollandt zowel de linnennijverheid als de biernering. De linnennijverheid is, zoals we al zagen, volgens hem de belangrijkste tak van bedrijvigheid. Net als zijn voorgangers prijst Boxhorn de uitzonderlijke fijnheid van het Haarlemse linnen, dat niet alleen in de buurlanden, maar door geheel Europa gewild is. Boxhorn vermeldt bovendien dat het Haarlemse linnen aan de ‘treflijckste mannen’ ten geschenke wordt gedaan. De brouwersnering is de tak van bedrijvigheid waardoor de Haarlemmers vooral ‘eertijts’ vermaard waren. Toch is deze tak van bedrijvigheid ook tegenwoordig niet onbelangrijk: er zijn vele brouwerijen in de stad en het Haarlemse bier wordt niet alleen in Holland

6 Junius, Een seer cort doch clare beschrijvinge, fol. 5^v. Godefroy Boot, die tekende voor deze beknopte Nederlandse versie, volgt hier de Latijnse tekst van Junius' Batavia: ‘Linearum telarum, quarum inenarrabilis candor & tenuitas byssi gloriam & pretium facilè euincat, mercatu opificioque sat celebris urbs est’ (Hadrianus Junius, Batavia, bezorgd door Janus Dousa, Leiden 1588, p. 251). Daar hier gesteld wordt dat Haarlem beroemd is om het zeldzaam witte en zachte linnen, moet de tekst van het oorspronkelijke manuscript - dat Junius tussen 1565 en 1570 schreef - hier zijn aangepast: de linnennijverheid werd immers pas nadat de Spanjaarden in 1576 uit de stad waren vertrokken - en dus na het voltooien van het manuscript - van wezenlijke betekenis voor Haarlem. Voor het ontstaan van Junius' Batavia zie: A. Loosjes, Gedenkschriften wegens het vierde eeuwfeest, Haarlem 1824, p. 325-330.

7 Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Nederlanden, p. 201.

8 Le Petit, Nederlandtsche Republyck, p. 84.

[p. 170]

maar ook ‘in de Twent, Drent, ende geheel Over-IJssel deur’ graag gedronken.⁹

In Toonneel der steden van Joan Blaeu tenslotte, klinken de eerdere teksten eveneens nog steeds door. In het gedeelte over de ‘Hooft-neeringen’ van de stad lezen we opnieuw over de ‘witheiyt en fijnheyt’ van het Haarlemse linnen dat door geheel Europa ‘aen de treflijckste mannen’ als een ‘bysondere schenckaedje, gesonden wordt’. Dat de bloeitijd van de brouwindustrie tot het verleden behoort, wordt in de stedenatlas nog sterker benadrukt dan bij Boxhorn: Haarlem is ‘vermaert geweest’ om het goede bier en was ‘eertijts’ 350 brouwerijen rijk.¹⁰

De landsbeschrijvingen laten er geen twijfel over bestaan: de bierbrouwerij is niet verdwenen, maar Haarlem is voor alles de stad van de linnennijverheid. Het Haarlemmer linnen is van excellente kwaliteit, wordt zo ongeveer over de hele wereld geëxporteerd, en is een uitgelezen geschenk voor de groten der aarde: de linnennijverheid bezorgt de stad welvaart, faam en prestige.

9 Boxhorn, Toneel ofte beschryvinge, p. 120.

10 Blaeu, Toonneel der steden, 1649, ij B3^r.

Haarlems reputatie in beeld

In de meeste landsbeschrijvingen worden de steden niet alleen beschreven, maar ook uitgebeeld. Vaak fungeren stadsplattegronden als illustratie. Op de plattegronden van Haarlem zijn rond de stad, naast weiden, akkers en tuinen, ook steeds bleekvelden afgebeeld. Hierin is Haarlem echter niet uniek: op de plattegronden van andere steden worden eveneens dikwijls de bleekveldjes van de wasserijen in de directe omgeving van de stad getoond.¹¹ In de landsbeschrijvingen zijn echter niet uitsluitend plattegronden opgenomen, ook stadsprofielen fungeren vaak als illustratie: we treffen ze aan in een aantal Guicciardiniedities en in de Nederlandtsche Republyck van Jean François le Petit.¹² Voor Haarlem is daarbij steeds hetzelfde prentje gebruikt (afb. 1). Hierop wordt de stad vanuit het noorden getoond met in het midden, hoog boven alles, uit de de Sint Bavokerk.¹³ Direct links van de kerk zien we de brede klokkentoren; geheel links de toren van de Bakenesserkerk. Twee belangrijke stadspoorten, in het midden de Janspoort en rechts de Cruyspoort, zijn eveneens herkenbaar uitgebeeld. Op de rivier, het Noorder Spaarne, zeilt een scheep-

11 Op de plattegronden in de stedenatlas van Blaeu zijn in het gedeelte over Holland niet alleen bij Haarlem, maar ook in de directe omgeving van Dordrecht, Delft, Gouda, Rotterdam en Alkmaar bleekveldjes weergegeven.

12 De prent is opgenomen in twee Franse (1613, 1641), twee Nederlandse (beide 1617) en een Latijnse (1616) editie van Lodovico Guicciardi's landsbeschrijving (zie G. Schilder, P. van der Krogt, P. van Gestel-van het Schip (red.), Guicciardini Illustratus. De kaarten en prenten in Lodovico Guicciardini's beschrijving van de Nederlanden, Utrecht 2002, p. 229).

13 Haarlem werd in de eerste helft van de eeuw doorgaans vanuit het noorden weergegeven. Dit gaat terug op de vroegste prentjes van de stad met de situatie ten tijde van het Beleg. Toen werd voor deze kijkrichting gekozen omdat het alleen van daaruit mogelijk was het Spaanse legerkamp, dat zich ten noorden van de stad bevond, goed in beeld te brengen. Ook bij de uitbeelding van andere Hollandse steden was het gebruikelijk steeds dezelfde kijkrichting te kiezen. Veel stadsgezichten moeten, dankzij deze herhaling, voor de zeventiende-eeuwer direct identificeerbaar zijn geweest.

[p. 171]

Afb. 1. Anoniem, Haarlem vanuit het noorden, kopergravure 140 × 195 mm.

je in de richting van de stad. Links en rechts van de Jansweg liggen de tuinen waarvan er in de omgeving van Haarlem vele te vinden waren; op de voorgrond is een blekerij weergegeven. Anders dan op de stadsplattegronden is de uitbeelding van een blekerij nu wel een uitzondering. Bij Guicciardini is, althans in het gedeelte over het gewest Holland, geen ander stadsprofiel aan te treffen waarop een bleekveldje wordt getoond, en ook in het boek van Le Petit is het gezicht op Haarlem wat dit betreft uniek.¹⁴ We mogen er dus wel van uit gaan dat de uitbeelding van de blekerij verwijst naar Haarlems linnenindustrie, die ook in de tekst van beide boeken omstandig wordt geprezen.

Wandkaarten met randversiering waarop we in één enkele blik het totale gewest en de belangrijkste steden kunnen overzien, nodigen de beschouwer als het ware uit de verbeelding van de verschillende steden met elkaar te vergelijken. Er zijn uit de periode tussen 1604 en ca 1630 zes wandkaarten van Holland bekend, waarvan de randen met stadsgezichtjes zijn versierd. Meestal kijken we op deze stadsgezichtjes over het water naar de stad; vier steden echter, Haarlem, Leiden, Delft en Alkmaar, worden steeds over land getoond. Op het randprentje van Haarlem zien we meestal links de rivier, altijd een weg naar de stad, altijd bomen en vaak ook tuinen; op de kaarten uit 1608, 1610 en 1622 is tevens - en dit treffen op geen der overige randprofieltjes - een blekerij uitgebeeld.

Het prentje van Haarlem op de wandkaart van Holland die in 1622 door Claes Jansz. Visscher werd uitgegeven, vertoont grote verwantschap met het prentje dat in de Nederlandtsche Republyck van Le Petit uit 1615 is op genomen (afb. 2). Een zelfde type uitbeelding van Haarlem treffen we op een zeldzame kaart die wordt toegeschreven aan Claes Jansz. Visscher. Hierop is het gewest binnen de omheining van de ‘Hollandse tuin’ uitgebeeld. Uitzonderlijk is dat links- en rechtsboven de beeltenissen van Frederik Hendrik en Amalia van Solms worden getoond. Waarschijnlijk is de kaart ontstaan ten

14 Op profielen van Mechelen en 's-Hertogenbosch worden in verschillende Guicciardini-edities eveneens bleekveldjes uitgebeeld. Zie Schilder, Van der Krogt, Van Gestel-van het Schip (red.), Guicciardini Illustratus, p. 291 en p. 237.

[p. 172]

Afb. 2. Claes Jansz. Visscher, randprent van de wandkaart Comitatus Hollandiae denuo Forma Leonis, 1622.

Afb. 3. Anoniem (toegeschreven aan Claes Jansz. Visscher), wandkaart Comitatus Hollandia, 460 × 550 mm.

tijde of kort na de grote militaire successen die de stadhouder in de tweede helft van de jaren dertig in Brabant en Zeeland behaalde. Hierdoor werden de grenzen veilig gesteld: de zogenoemde ‘Hollandse tuin’ was nu gesloten (afb. 3).¹⁵

15 Anoniem, Hollandis Comitatus, 460 × 550 mm., Blonk en Blonk-van der Wijst, p. 284-297, nr 54, datering daar ca 1640; niet in Hollstein. Voor een uitvoerige beschrijving van het ontstaan en de ontwikkeling van het motief van de Hollandse tuin, zie P.J. de Winter, ‘De Hollandse tuin’, in: Nederlands kunsthistorisch jaarboek 8 (1957), p. 29-121.

[p. 173]

Afb. 4. Haarlem vanuit het Noorden, detail van anonieme wandkaart Comitatus Hollandia, 460 × 550 mm. (zie afbeelding 3).

Afb. 5. Claes Jansz. Visscher, Linnenblekerij, ca 1610, ets op blad met acht prentjes over de beroepen en gebruiken van Holland, blad 352 × 235 mm.

Profieltjes van de steden die kennelijk als de voornaamste van het gewest werden gezien, sieren de hoeken van de kaart. We zien Amsterdam (linksboven), Dordrecht (rechtsboven) en Haarlem (rechtsonder). Linksonder is het Hof van Holland afgebeeld. Ook nu heeft men niet verzuimd op het op het prentje van Haarlem een blekerij uit te beelden.

Overigens dienen we ons wel te realiseren dat Haarlem zijn roem niet ontleende aan de bleekveldjes direct buiten de stad die op de stadsportretjes steeds zijn uitgebeeld. Haarlems befaamde linnenblekerijen bevonden zich immers op enige afstand van de stad, in het weidegebied direct achter de duinen. Door echter - prominent op de voorgrond - de blekerijen vlak bij de stad uit te beelden, kon de Haarlemse linnennijverheid in combinatie met het profiel van de stad worden gevisualiseerd.¹⁶

16 Dit werd eerder opgemerkt door Linda Stone-Ferrier. Zij gaat er daarbij echter vanuit dat zich in de directe omgeving van Haarlem geen blekerijen bevonden en dat de uitgebeelde bleekveldjes dus geheel fictief waren. L.A Stone-Ferrier, Images of textiles. The weave of seventeenth-century Dutch art and society, Ann Arbor 1985 [diss. 1980] (Studies in Fine Arts: Art Patronage, No. 4), p. 134. Zie ook W.S. Gibson, Pleasant places. The rustic landscape from Bruegel to Ruisdael, Berkeley, Los Angeles, Londen 2000, p. 92.

[p. 174]

Hoezeer Haarlem met de linnennijverheid werd geassocieerd, is niet alleen af te leiden uit de teksten en illustraties in landsbeschrijvingen en de stadsprofieltjes op wandkaarten, maar valt ook op te maken uit de prentjes met linnenblekerijen in reeksen met beroepen en gebruiken van Holland. Op het prentje met een linnenblekerij uit de reeks Deliciae Batavicae (Amsterdam 1618) bijvoorbeeld, zijn in het verschiet (hier wordt wel een blekerij in het duinweidegebied getoond) de contouren van de Sint Bavokerk weergegeven, en ook op het blad met acht prentjes van Cleas Jansz. Visscher uit ca 1610 herkennen we, goeddeels verscholen achter bomen, de Grote Kerk van Haarlem (afb. 5).¹⁷

Het moge duidelijk zijn: Boxhorn stond allerminst alleen in zijn visie op Haarlems welvaart. De reputatie van de stad werd stelselmatig verbonden met uiterst verfijnd en wonderbaarlijk wit linnen. In hoeverre het door de Haarlemmers gekoesterde zelfbeeld aansloot bij Ampzings visie dat niet de linnennijverheid maar juist de bierbrouwerij de meeste welvaart bracht, zullen afbeeldingen en beschrijvingen van Haarlem die binnen de stad zelf zijn ontstaan, uit moeten wijzen.

17 Deliciae Batavicae. Variae Elegantesque picturae omnes Belgij antiquitates, & quicquid praeterea in eo visitur, representantes, quae ad album studiosorum conficiendum deservire possunt. Iacobus Marci collegit & edidit. Amsterdam 1618; Claes Jansz. Visscher, Blad met acht prentjes met beroepen van Holland, Hollstein, Dutch and Flemish etchings, XXXVIII/XXXIX, nr 306.

Haarlems zelfbeeld

Het vroegste gezicht op Haarlem dat aan het stadsbestuur werd opgedragen, is zover wij weten, het ruim anderhalve meter brede stadsportret dat in 1621 door Jan van de Velde werd gegraveerd naar ontwerp van Pieter de Molijn (afb. 6).¹⁸

18 Hollstein, Dutch and Flemish etchings, XXXIII, nr 167. De opdracht in het cartouche linksonder: ‘Am- plissimis. Prudentissimis... Consulibus, Scabinus, coeterisque, inclyta Reipublicae Harlemensis Senatoribus... offerunt S.A. [Samuel Ampzing] et D.V.H. [David van Horenbeeck]’.

[p. 175]

Afb. 6. Jan van de Velde naar Pieter de Molijn, Gezicht op Haarlem, ets 418 × 1660 mm., gedateerd 1621 in het cartouche linksonder.

Op De Molijns prent kijken we over weilanden met koeien van grote afstand opnieuw vanuit het noorden - of preciezer gezegd vanuit het noordwesten - naar de stad. Op de voorgrond is links de ruïne van het Huis ter Kleef en voorts het verkeer van wandelaars, ruiters, karren en rijtuigen op de Kleverlaan uitgebeeld. Het weideland voor de stad heeft alle ruimte gekregen; bleekvelden zijn echter op dit monumentale stadsportret nergens te bekennen. Dat mag, nu zojuist duidelijk is geworden hoezeer Haarlems reputatie verbonden was met de linnennijverheid, opmerkelijk heten. De prent van De Molijn bevat echter wel een verwijzing naar het economische leven van Haarlem die op geen der hierboven besproken stadsprofieltjes is aan te treffen. Het zijn de grote rookwolken links. Zij bevinden zich boven de oostkant van de stad, dus boven het gedeelte waar, langs het Spaarne, de vele brouwerijen van de stad bevestigd waren. De wolken zijn genummerd: nr 3: De ‘Molen vant Schips Brouwerye’ en nr 5: ‘Brouwerye vant Springende Peerdt’. Hier wordt dus voor het eerst, zij het summier, naar de Haarlemse brouwersnering verwezen.¹⁹

Ook het vroegste geschilderde gezicht op Haarlem (uit ca 1625) dat naar mag worden aangenomen in opdracht van de stad is gemaakt, wordt niet naar de linnennijver-

19 Op de prent komen vele betekenissen en associaties die met het zelfbeeld van Haarlem zijn verbonden tot uitdrukking. Ik zal hier in mijn proefschrift, dat gewijd is aan de visuele beeldvorming van het gewest Holland en de Hollandse steden, nader op ingaan. Zie ook H. Leeflang, ‘Dutch landscape: the urban view. Haarlem and its environs in literature and art, 15th-17th century’, in: Natuur en landschap in de Nederlandse kunst 1500-1850, Nederlands kunsthistorisch jaarboek 48 (1997), p. 52-115, p. 73-75 en C. Levesque, Journey through landscape in seventeenth-century Holland: the Haarlem print series and Dutch identity, Pennsylvania 1994, p. 2-3.

[p. 176]

Afb. 7. Hendrick Cornelisz. Vroom, Haarlem vanaf het Noorder Spaarne, ca 1625, 81 × 123 cm., Haarlem, Frans Halsmuseum.

heid verwezen, maar wel naar de stedelijke bierbrouwerij. Het schilderij is van de hand Hendrick Cornelisz. Vroom en toont ons de stad over het water van het Noorder Spaarne (afb. 7).²⁰ Vroom heeft langs de oevers van de rivier een groot aantal molens afgebeeld. De stellingmolens links, op de westoever van de rivier, zijn de moutmolens waar, ten behoeve van de Haarlems bierbrouwerijen, gerst werd geplet.²¹ Het Spaarne wordt druk bevaren. Het schip links op de voorgrond, met op de achtersteven de roodwitte vlag van Hoorn en het vaantje van Haarlem in top, is een beurtvaarder op het traject tussen Hoorn en Haarlem. De vracht bestaat uitsluitend uit vaten die alle exact dezelfde afmetingen hebben. Gezien deze afmetingen zouden het heel goed biervaten kunnen zijn, waarvoor vaste formaten waren voorgeschreven.²² Aangezien het schip de vlag voert van Hoorn, riep het schilderij bij een zeventiende-eeuwse Haarlemmer wellicht niet alleen associaties op met de bierproductie, maar ook met de omvangrijke

20 Hoewel een opdracht niet valt te documenteren, is het zeer waarschijnlijk dat Vroom dit gezicht op Haarlem in opdracht van het stadsbestuur van zijn woonplaats schilderde. Vroom schilderde ook in opdracht van andere Hollandse steden (Alkmaar, Amsterdam, Delft en Hoorn) grote stadsportretten. Deze schilderijen bevinden zich - net als het Haarlemse schilderij - ook nu nog in de stedelijke collecties.

21 Oorspronkelijk, tot voor het beleg van de stad door de Spanjaarden, waren de molens aan de noordkant van de stad waarschijnlijk op één na alle runmolens. Na het Beleg is er een snelle toename van het aantal moutmolens in Haarlem. Op de westoever in de bocht van het Noorder Spaarne, op het schilderij links, worden de runmolens, de Jerusalem, de Akendam en De Quack vervangen door moutmolens (respectievelijk de ‘Sping in 't veld’ (1579), de ‘Oostende’ (1615) en de ‘Valk’, (1577)); de ‘Duinkerken’ (1602) en de ‘Rietvink’ (1621) worden op nieuwe percelen gebouwd (J.H. Grabandt-Pleging, ‘De molens aan het Spaarne’ in: Historische Werkgroep Haerlem, B.C. Sliggers (red.), De loop van het Spaarne, Haarlem 1987, p. 92-102 en de plattegrond op p. 106). Ook de scheepvaart speelt overigens een grote rol op dit schilderij van de - marineschilder - Vroom. Ampzing (Beschryvinge ende Lof, p. 69) maakt een opmerking over de drukte op het Spaarne en spreekt van de ‘swaere tocht van kielen / Die gansch ontallijk veel steeds in dit water krielen!’

22 Een zelfde soort tonnen en eenzelfde type schip treffen we op het penschilderij van Jacob Matham: De brouwerij en het landhuis van burgemeester Jan Claesz. Loo, 1627. De biernering was streng gereguleerd. Voor biervaten golden voorschriften ten aanzien van de afmetingen en de te gebruiken houtsoorten.

[p. 177]

Afb. 8. Jan van de Velde naar Pieter Saenredam, Gezicht op Haarlem, in Amzings Beschryvinge ende Lof tussen p. 1 en 2.

bierexport van de stad. Hoorn was namelijk het distributiecentrum van het Noorderkwartier, het belangrijkste afzetgebied voor de Haarlemse brouwersnering.²³

Het gezicht op Haarlem dat als illustratie in Ampzings Beschryvinge ende Lof is opgenomen, toont de stad opnieuw vanuit het Noorden (afb. 8).²⁴ We kijken nu in het verlengde van het Noorder Spaarne; de weilanden met koeien (links), bieden dezelfde aangename aanblik van welvarende overvloed als op de prent van De Molijn. Rechts van de rivier worden ons de tuinen getoond die we ook al tegenkwamen op de randprentjes en op de gravure die als illustratie is opgenomen in zowel Le Petits als Guicciardini's landsbeschrijving. Op die prentjes waren de tuinen echter centraal in het beeld geplaatst en werd steeds - direct op de voorgrond - een blekerij uitgebeeld.²⁵ Dat is hier

23 Van der Ree-Scholtens (red.), Deugd boven geweld. Een geschiedenis van Haarlem, Hilversum 1995, p. 177. Hoe belangrijk het Noorderkwartier was voor de Haarlemse brouwers blijkt bijvoorbeeld uit de glasraamschenkingen van de stad. Het accent van de Haarlemse schenkingen lag tot 1645, met een hausse vanaf de twintiger jaren, op het Hollandse Noorderkwartier. Soms is uitdrukkelijk beschreven dat een raam werd geschonken om de bierexport te bevorderen. Dit was het geval in Edam, Medemblik en Enkhuizen, alle gelegen in het Hollandse Noorderkwartier. S. Groenveld, Haarlemse glasraamschenkingen. Stedelof tussen dominee, regent en koopman, 1998 (Goudse Glazendag 1996), p. 29-30.

24 Het gedichtje onder de prent roemt - in twaalf regels - de oudheid, het ontstaan, het aanzien, de omgeving en de grafelijke waardigheid van de stad. In de banderol worden de verdiensten van de stad nog eens uitbundig in het Latijn geprezen: ze is onder meer schitterend, volkrijk, zeldzaam arbeidzaam en overtreft alle steden met haar uitgelezen ligging en fraaie omgeving.

25 Ampzing beschrijft de tuinen: ‘So zyn noch hier en boven / Rontom ons stadt seer veel en schone Burgers-hoven / Ook aen de Cingel selfs / en harde op de vest / [...] ist geen lust / en sijn 'tgeen heren-saken / Sich op sijn eygen erf en grond te gaen vermaken / En plucken al het geen waer na sijn siele vast / En dat in sijnen tuyn, en eyge hoven wast?’. Ampzing, Beschryvinge ende Lof, p. 77.

[p. 178]

anders: op de prent is nergens een blekerij te zien. Het profiel van de stad wordt uiteraard weer gedomineerd door de Sint Bavo en in het oostelijk gedeelte van de stad zijn, net als op de prent van De Molijn, grote rookpluimen afgebeeld die opstijgen uit de schoorstenen van Haarlems brouwerijen. De molen geheel rechts is vermoedelijk de moutmolen ‘Spring in 't Veld’.²⁶

Wanneer we deze stadsportretten vergelijken met het beeld van Haarlem binnen het geheel van het gewest, is het meest opmerkelijke natuurlijk wel dat er nergens een bleekveldje valt te bespeuren. Bovendien wordt steeds - zij het vrij summier - de bierbrouwerij aanwezig gesteld, terwijl de gezichten op Haalrem die buiten de stad ontstonden nimmer naar deze nering verwijzen. Het gevisualiseerde zelfbeeld wijkt dus af van de reputatie van de stad, maar sluit aan bij Ampzings Beschryvinge ende Lof, waarin de biernering als Haarlems belangrijkste bedrijfstak wordt gepresenteerd.²⁷

26 Zie de beschrijving van de prent in het Gemeente-archief Haarlem, inv. nr 53-000053 K. Vergelijk ook noot 21 en Grabandt-Pleging, ‘De molens aan het Spaarne’, p. 99 en p. 106.

27 Veelzeggend in dit verband lijkt bovendien, dat in Ampzings Beschryvinge ende Lof weliswaar vele prenten zijn opgenomen die Haarlems befaamde omgeving tonen, maar dat op geen daarvan een linnenblekerij voorkomt, terwijl in de reeks Plaisante Plaetsen met landschappen uit de omgeving van Haarlems, die in 1611 of 1612 verscheen bij de Amsterdamse prentmaker en uitgever Claes Jansz. Visscher, op twee van de twaalf prenten een blekerij is uitgebeeld.

Bier en linnen: autochtoon en allochtoon?

Waarom zou men in Haarlem de bierbrouwerij nu als ‘de eerste neringhe der stad’ hebben geafficheerd terwijl Haarlem elders in het gewest steevast als linnenstad werd afgeschilderd?²⁸ Een aantal factoren kan hierbij een rol hebben gespeeld. Zo was de Haarlemse brouwersnering veel ouder dan de linnennijverheid. Al in de middeleeuwen waren er vele brouwerijen in Haarlem gevestigd. De linnennijverheid evenwel kwam pas tot bloei na vertrek van de Spanjaarden uit de stad: dus na 1576. De grootscheepse herstelmaatregelen die de stad toen ondernam, waren er op gericht zoveel mogelijk Zuid-Nederlandse blekers, wevers en linnenkopers naar de stad te halen.²⁹ Aldus ont-

28 De vraag wat nu in werkelijkheid in economisch opzicht belangrijker was voor Haarlem, linnen of bier, blijft in dit artikel, dat immers niet de realiteit maar de beeldvorming rond Haarlems welvaart behandelt, buiten beschouwing. Hier zij slechts vermeld dat de meest gangbare visie op Haarlems economie na 1576 er kort gezegd op neer komt dat het economische herstel mogelijk werd dankzij de stroom immigranten die, gelokt door gunstige vestigingsvoorwaarden èn de uitstekende mogelijkheden voor de linnenblekerij in het duinweidegebied, Haarlem als hun nieuwe woonplaats kozen, en daar de linnennijverheid tot grote bloei brachten. Zie bijvoorbeeld J. Briels, De Zuidnederlandse immigratie in Amsterdam en Haarlem omstreeks 1572-1630, Utrecht 1976 (diss.), p. 124-131; S.C. Regtdoorzee Greup-Roldanus, Geschiedenis der Haarlemmer Bleekerijen, Den Haag 1936, p. 24-29; H. Kaptein, De Hollandse textielnijverheid 1350-1600. Conjunctuur & continuïteit, Hilversum 1998, p. 200-234; E. Taverne, In 't land van belofte: in de nieuw stadt. Ideaal en werkelijkheid van de stadsuitleg in de Republiek 1580-1680, Maarssen 1978, p. 279-285.

29 Het stadsbestuur benaderde via verbindingspersonen Zuid-Nederlandse textielwerkers om zich in Haarlem te vestigen en bood nieuwkomers vestigingspremies en belastingfaciliteiten. Briels, De Zuidnederlandse immigratie, p. 124-127; Taverne, In 't land van belofte, p. 282-283.

[p. 179]

stond de situatie waarin de bloeiende linnenindustrie voornamelijk bestierd werd door Zuid-Nederlandse immigranten. Dezen vormden in Haarlem nog lange tijd min of meer een afzonderlijk gemeenschap en hadden geen toegang tot de hogere ambten. Zo weerde men in 1606 een Brabander die als lid van de vroedschap was voorgedragen - op grond van zijn afkomst - uit het ambt. De kandidaat was weliswaar ‘zeer eerlyck, vroom ende gequalificeert’ en met ‘een borgers dochter getrouwt’, maar hij was ‘in Brabant binnen Shertogenbosche geboren’.³⁰

Illustratief voor de positie van de eerste generaties Zuid-Nederlanders binnen Haarlem lijkt de wijze waarop Karel van Mander (Meulbeke 1547-Amsterdam 1606) in zijn lofdicht uit 1596 Haarlem prijst als de stad die ‘ons vreemt vluchtich volck ontfinck’.³¹ Van Mander, die zich in 1583 te Haarlem had gevestigd, richt zich hier dus nadrukkelijk tot de groep waartoe hij zelf behoorde: de Zuid-Nederlandse vluchtelingen. Opmerkelijk in dit verband is dat het bezittelijke voornaamwoord ‘ons’ in geen van zijn beide lofdichten op Haarlem met betrekking tot die stad wordt gebruikt; Van Mander noemt zijn nieuwe woonplaats steeds ‘dees stadt’. Dit in contrast tot Ampzing, die voortdurend van ‘myn’ en ‘onses’ stad spreekt. Dat Van Mander nog geen woord aan de biernering besteedt, terwijl hij uitvoerig op bleken en weven ingaat, geeft aan dat hij er van uit ging dat zijn publiek zich betrokken wist bij de stedelijke linnennijverheid, maar weinig van doen had met de brouwersnering.³² Die brouwersnering namelijk, was in handen van de elite der oorspronkelijke Haarlemmers: de vooraanstaande Haarlemse brouwersfamilies stonden in het centrum van het openbare leven en domineerden de stadsregering.³³ Wanneer het stedelijke opdrachten betrof, hadden zij stellig in-

30 Hierbij werd verwezen naar een privilege uit 1524 dat inhield dat in Holland en Zeeland geen Brabanders, en in Brabant geen Hollanders en Zeelanders ‘in regeeringe... offte officien werden aengenomen’. Gemeentearchief Haarlem, loketkast 3-4 no 9, fol. 207^v-208^r. geciteerd in Briels, De Zuidnederlandse immigratie, p. 135. ‘Konservatisme, egoïsme en vreemdelingenhaat’ zo stelt Briels hier, zetten de regentenkringen van Haarlem ertoe aan alle Zuid-Nederlanders systematisch uit de officiële stadsambten te weren, zolang zij daartoe in staat waren.

31 Van Mander, 't Stadt Haerlems Beeldt, couplet 13.

32 In Het beelt van Haerlem de stadt dat in 1610 werd gepubliceerd, maar hoogstwaarschijnlijk zo'n twintig jaar eerder was geschreven, bezingt Van Mander het fraaie aanzien van Haarlems duinweidegebied met de blekerijen ‘die 't al vercieren / Schoon wit overspreijt, ende oock bij plecken groen’ (Van Mander, Het beelt van Haerlem de stadt, couplet 6); in het lofdicht uit 1596 richt hij de aandacht op de weverij. Van Mander noemt een aantal weefgetouwen van ‘bijna vier duijst [duizend]’ en schat het aantal Haarlemmers dat werkzaam is in de linnenweverij op 12.000: ‘soo jeucht als mans en vrouwen, / Sijn doend' hier an twaelf duijst of daer omtrent’ (Van Mander, 't Stadt Haerlems Beeldt, couplet 18). Het inwonersaantal van Haarlem wordt rond 1600 op 30.000 geschat. Wanneer de inschatting van Van Mander klopt, zou zo'n 40% van de totale bevolking - en waarschijnlijk de overgrote meerderheid van de Zuid-Nederlanders die in Haarlem woonden - in de linnenweverij werkzaam zijn geweest.

33 In 1618 waren eenentwintig van de in totaal vierentwintig leden van de vroedschap brouwer van beroep. De dominantie van de brouwers in de stedelijke ambten bleef nog geruime tijd bestaan. Richard Yntema heeft er reeds op gewezen dat op schuttersstukken van Frans Hals uit de jaren dertig, duidelijk tot uiting komt hoezeer de brouwers zich in het centrum van de macht bevonden. R.J. Yntema, ‘Tot welvaren der brouwers. Gilden en brouwersorganisaties in de 17^de en 18^de eeuw’, in: R.E. Kistemaker en V.T. van Vlisteren, Bier! Geschiedenis van een volksdrank, Amsterdam 1994, p. 124-126. Op het stuk Officieren en onderofficieren van de Cluveniersdoelen (1633) zijn de hoogsten in rang, de kolonel en de kapiteins, allen brouwer; onder de drie luitenanten bevinden zich twee brouwers en één kunstschilder (Hendrik Gerritsz. Pot). Op het doek Officieren en onderofficieren van de van de Sint-Jorisschutterij uit 1639 zijn de kapiteins niet langer alle brouwer van beroep, één van hen is linnenkoopman: het is Quirijn Jansz. Damast die (zie ook noot 38) in 1642 voor het eerst tot burgermeester benoemd zou worden.

[p. 180]

vloed op de wijze waarop de stad in beeld werd gebracht. Dit verklaart waarom op de stadsportretten die binnen Haarlem ontstonden, de linnenblekerij niet werd uitgebeeld, terwijl de brouwersnering steeds aanwezig is. In de kringen van Haarlems gezeten burgerij paste een verwijzing naar de stedelijke brouwersnering kennelijk meer bij wat zij zich van de stad voorstelden dan het oproepen van associaties met de linnennijverheid.

‘Te sien wat Holland heeft’

Ofschoon het gepresenteerde zelfbeeld wellicht anders doet vermoeden, moet Haarlems magistraat zich terdege bewust zijn geweest van de grote betekenis die de linnennijverheid had voor het economische herstel van de stad en de groei van de welvaart. Het stadsbestuur ondernam immers allerlei initiatieven die er op gericht waren Zuid-Nederlandse wevers en blekers te bewegen zich in Haarlem te vestigen. Het is dan ook niet verbazend dat Ampzing, hoewel hij de brouwerij de eerste hoofdnering van de stad noemt, de kunstige bedrevenheid van de Haarlemse wevers en blekers met nadruk prijst: hun linnen is van een onnavolgbare fijnheid, wordt tot in de verste streken begeerd en geniet vooral onder hooggeplaatsten - waaronder zelfs vorsten - een bijzondere faam.³⁴ Het Haarlemse linnendamast is, zo stelt Ampzing, juist daarom zo'n passend staatsiegeschenk, omdat het bij uitstek representeert wat het land te bieden heeft: ‘Wilt 't Land een gave doen, en enig Prinz vereren / En d'ere van ons Land meteen die Vorsten leren/Te sien wat Holland heeft, men doet het met Damast/ Men doet het met de vrucht die hier te Haerlem wast’.³⁵ Met deze uitspraak legt Ampzing precies de vinger op de belangrijkste reden waarom Haarlem in beschrijvingen en uitbeeldingen van het gewest Holland steeds maar weer - en uitsluitend - werd verbonden met de linnennijverheid. Het kostbare en verfijnde Haarlemse linnen, dat ook in werkelijkheid aan binnen- en buitenlandse vorsten ten geschenke werd gedaan, strekte niet alleen tot eer en faam van de stad, maar droeg ook terdege bij tot de roem van het gewest Holland.³⁶

34 Is onse burger hier niet sonderling bedreven?/ T ‘is wonder wat hy al, en wat verscheydenheyd / van werken op sijn boom soor konstig toebereyd!’ Ampzing vermeldt bovendien dat de ‘Heren van Staeten’ in Haarlem linnendamast kochten ‘tot koninklyke ende vorstelyke gaven’ en daarvoor 50 gulden per el betaalden. Ampzing, Beschryvinge ende Lof, p. 340-341.

35 Ampzing, Beschryvinge ende Lof, p. 341.

36 Er zijn verschillende linnenschenkingen van de Staten aan hooggeplaatsten gedocumenteerd. Prins Maurits ontving in 1601 een damasten tafelkleed waarop de slag bij Nieuwpoort was verbeeld; op 24 juli 1608 bestelden de Staten een kleed dat bestemd was voor de ambassadeur van de Koning van Frankrijk en Groot-Brittannië; onder de kostbaarheden die de Staten-Generaal Elizabeth Stuart in 1613 schonk bij haar huwelijk met Frederik van de Palts behoorden tafellakens en servetten die in Haarlem waren geweven; en Maria Stuart kreeg voor haar huwelijk met Willem II een tafelset met de uitbeelding van de verovering van Damiate van de stad ten geschenke. Zie: G.T. van Ysselsteyn, Van linnen en linnenkasten, Amsterdam 1946 (Patria, Vaderlandsche cultuurgeschiedenis in Monografieën, XXXVIII), p. 150-151 en J. Six, ‘Paschier Lamertijn (Pasquier Lammertin)’ in: Oud-Holland 31 (1913), p. 96-97, 100.

[p. 181]

Tot besluit

Nog in de eerste helft van de eeuw valt er een verschuiving in Haarlems zelfbeeld waar te nemen. Theodorus Schrevelius blijkt in zijn Harlemias, ofte, om beter te seggen, de eerste stichtinghe der Stadt Haerlem [etc.] (Haarlem, 1648) de linnennijverheid van groter belang voor de stad te achten dan de brouwersnering. In de passage over ‘Coopluyde en Grossiers’ wordt de linnenhandel, met zijn wereldwijde export, eerder genoemd en uitgebreider beschreven dan de bierbrouwerij, terwijl het gedeelte over ‘Ambachts-luyden’ opent met de mededeling dat de wevers (‘wiender lijnwaet de gheheel werelt door wel bekent is’) hier ‘de prijs wel verdienen’; de bierbrouwerij komt in dit gedeelte niet aan de orde.³⁷

De ontwikkeling naar een zelfrepresentatie waarin de linnennijverheid een meer prominente plaats bekleedt dan de biernering - die ongetwijfeld niet los staat van het feit dat in de jaren veertig de burgers van Zuid-Nederlandse origine goeddeels waren geïntegreerd in de Haarlemse samenleving - is aan de hand van door de stad gefinancierde prenten en schilderijen overigens niet te volgen.³⁸ Dergelijke prenten en schilderijen zijn na de jaren twintig zover wij weten namelijk lange tijd niet gemaakt. Op schilderijen die voor de vrije markt waren bedoeld, valt vanaf de tweede helft van de jaren veertig evenwel een opmerkelijke belangstelling voor de linnennijverheid waar te nemen. Zo ontstond er in de periode vanaf ca 1648 tot omstreeks 1660 in Haarlem een groot aantal schilderijen waarop weverswerkplaatsen worden uitgebeeld, en zijn op de landschapjes met boerenwoningen, die in de jaren vijftig populair werden, vaak bleekveldjes te zien.³⁹ Rond 1660 introduceerde Jacob van Ruisdael (Haarlem 1628/1629-

37 Schrevelius noemt zowel de bloeiende internationale handel van de kooplieden ‘die Webben, Lijnwaet, dundoeck in-koopen, verkoopen’, als de ‘Coopluyden van garen van lijnwaet’. Aan het slot van de passage over de koophandel wordt de brouwersnering beschreven. Er zijn ‘meer als 50 Brouwers’ in de stad en het Haarlems bier is ‘soo begheert, dat Gants Noordt-Hollandt, Vrieslandt, Groeningerlandt, Over-ijssel, Twent en Drent, van de Haerlemsche bieren meer houden, dan eenige anderen’. Dan volgt de beschrijving van Haarlems ‘Ambachts-luyden’. De wevers, zij ‘wiender lijnwaet de gheheel werelt door wel bekent is’, zijn de belangrijkste zo stelt Schrevelius. Hij verzuimt daarbij uiteraard niet te vermelden dat hun producten dienen tot ‘'t vermaeck van Coninghen en Princen, van Coninginnen ende Vorstinnen’. Schrevelius, Harlemias, p. 391 - 393.

38 Het integratieproces van de Zuid-Nederlanders in de stedelijke gemeenschap van Haarlem werd nooit systematisch beschreven, maar is waarschijnlijk geleidelijk verlopen. Naar het zich laat aanzien waren de Vlamingen en Brabanders in de jaren veertig van de zeventiende eeuw geïntegreerd in de Haarlemse samenleving. Ter illustratie zij ten eerste vermeld dat de vooraanstaande linnenkoopman Quirijn Jansz. Damast weliswaar vanaf 1627 verschillende malen tot schepen werd benoemd, maar pas in de jaren veertig (in 1642 en 1643) burgemeester werd. Ten tweede wil ik wijzen op een anonieme bijdrage in de Olyfcrans der Vreede, waarin de positie van de vreemdelingen in Holland wordt beschreven: ‘D'uitlanders, die nu lange jaren in Neêrlandt verkeerden, hier gehuwt, kinderzalig, landtrijk, en op den koophandel verlekkert, dronken de liefde en aart hunner geboorteplaatsen in. Uit- en inlanders zijn zoo onder een gesmolten, dat menze beide eenerhande handtvesten en vrydommen toestaat. Zo groeienze tot een lichaam, en dragen eenerley jok van wethouderye. De verscheidenheit van der ingezetenen draght, uitheemsche zeden, ongewoone manieren en verschillende talen geven Hollandt noch grooter aanzien’. ‘Trompet of Lofrede’, door D.A. verduyts[t] in Olyfcrans der Vreede, Amsterdam 1649, p. 353-388, p. 379-380.

39 Haarlemse schilders als Cornelis Decker, Thomas Wijck, Gillis Rombouts, Johannes Dirksz van Oudenrogge, Cornelis Beelt, en Cornelis Pietersz. Bega hebben in deze periode alle weverswerkplaatsen ge- schilderd, van onder meer Klaes Molenaer en Roelof van Vries zijn landschapjes met blekerijen bekend. Voor een uitvoerige beschrijving van de verbeelding van de Haarlemse textielnijverheid zie: Stone-Ferrier, Images of textiles (n. 16), p. 41-161.

[p. 182]

Afb. 9. Romeyn de Hooghe, gedateerd 1689, Gezicht op Haarlem vanuit het Westen, 260 × 1190 mm.

Amsterdam 1682) een type geschilderde gezichten op Haarlem waarop we vanaf de duinen over het daarachter gelegen weidegebied kijken en in het verschiet het profiel van de stad zien. Vaak worden op deze schilderijen - die zowel in Haarlem als in Amsterdam zijn ontstaan - de linnenblekerijen getoond. De witte stroken linnen op de groene duinweiden zijn op deze schilderijen vooral bedoeld als een oogstrelend element binnen het fraaie Haarlemse landschap.⁴⁰

Pas in de jaren tachtig van de zeventiende eeuw werd voor het eerst weer een prestigieuze stedelijk opdracht verleend: zoals zovele Hollandse steden in deze periode, liet Haarlem een figuratieve kaart van de stad maken. De coördinatie van de productie en een belangrijk deel van de uitvoering was in handen van Romeyn de Hooghe.⁴¹ De kaart bestaat uit een stadsplattegrond die is omgeven door velerlei randversieringen. De onderkant wordt gesierd door een gezicht op Haarlem, nu vanuit het westen gezien (afb. 9).⁴² Op dit panorama worden - voor het eerst op een stadsgezicht dat door Haarlemse magistraat werd gefinancierd - linnenblekerijen uitgebeeld. We zien ze zowel links van de weg als, prominent in het midden, direct boven twee medaillons met de beide zijden van Haarlems senaatszegel (of wel de ‘Nummus Senatorius’) waarop de belangrijkste symbolen van de stad, de stedenmaagd en de inname van Damiate, zijn

40 Deze schilderijen bevatten daarmee twee elementen van Haarlems roem: de linnenblekerijen en het fraaie omgeving van de stad. In mijn proefschrift zal ik uitgebreider ingaan op de uitbeelding van het blekerijen in de context van Haarlems fraaie omgeving. Hier zou ik er slechts op willen wijzen dat Jacob van Ruisdael de vroegste landschappen van dit type, ‘Haarlempjes’ zoals ze in zeventiende eeuw werden genoemd, schilderde toen hij al van Haarlem naar Amsterdam was verhuisd (Van Ruisdael wordt in 1657 voor het eerst als inwoner van Amsterdam vermeld); Jan van Kessel van wie een zeer groot aantal gezichten op de Haarlemse linnenblekerijen bewaard is gebleven, woonde zijn hele leven in Amsterdam; Nicolaes Hals en Jan Vermeer van Haarlem, die navolgers zijn van Van Ruisdael, woonden en werkten in Haarlem.

41 Romeyn de Hooghe, figuratieve kaart Harlemum, opdracht en datering linksonder: ‘Aen de Ed. Gr. Achtb. Etc. Heeren der Heeren borgermeesteren en regeerders der Stadt Haerlem; opgeoffert door Romeyn de Hooghe, rechtsgeleerde en commissaris der selver steede. Anno 1689’, de inscriptie ‘Harlemum Anno 1688’ in de bovenrand geeft aan dat het ontwerp uit dat jaar dateert, 32 bladen, totaal 1730 × 2000 mm.; Hollstein, Dutch and Flemish etchings, IX, nrs 288-300. Voor de overeenkomst en de onderhandelingen tussen Romeyn de Hooghe en het Haarlemse stadsbestuur, zie A.J. Kölker, A.H. Simons, J.W.H. Werner (red.), Historische plattegronden van Nederlandse steden, M.H.G. Clement-van Alkemade, B.M.J. Speet en A.G. van der Steur, dl. 6, Haarlem, Alphen aan den Rijn 1993, p. 42.

42 Hollstein, Dutch and Flemish etchings, IX, nr 288.

[p. 183]

uitgebeeld.⁴³ Het panorama op de figuratieve kaart vertoont dus meer overeenkomsten met de gezichten op Haarlem die buiten de stad ontstonden, dan met die welke in de jaren twintig het zelfbeeld van de stad visualiseerden. Niet alleen wordt er naar de linnennering verwezen en zijn er blekerijen afgebeeld, ook de rookwolken van de bierbrouwerijen ontbreken bij De Hooghe.⁴⁴ Haarlem laat zich hier niet langer voorstaan op de ‘konst van Bier te brouwen’; het zelfbeeld van Haarlems economische bedrijvigheid valt nu samen met het beeld dat men elders in het gewest van de stad had: Haarlem is voor alles een stad van het weven, bleken en verhandelen van ‘excellente stucken lijnwaets’.

Abstract - During the first decades of the 17th century a remarkable discrepancy between self-image and reputation characterises the representation of Haarlem's economy. In texts and images the city itself paraded brewing as its main source of prosperity, while elsewhere in the province of Holland the weaving and bleaching of linen was represented as the most important industry of Haarlem. That Haarlem presented brewing as its principal industry, may well be explained by the fact that brewers and their relatives dominated the city council, while the linen trade was run by immigrants from the Southern Netherlands and their descendants, who, in the first decades of the century, had no access to Haarlem's leading circles. In later years the striking difference between reputation and self-image disappeared; and from the 1640's onward, when the Flemings and Brabanders were finally integrated into Haarlem society, the linen industry was - also by the Haarlemmers themselves - represented as the most important source of the city's prosperity.

43 Ook de overige randen van de kaart zijn versierd: de bovenrand met wapenschilden (van de stad, van de vier burgemeesters, de pensionaris en de stadssecretaris van Haarlem); de zijkanten met prenten van de belangrijkste gebouwen van de stad; in de hoek linksonder herkennen we Mercurius; rechtsonder Diana. De godin is op deze prent niet alleen voorzien van jachtattributen, een hazewindhond en een valk, maar is opvallend genoeg ook uitgerust met een instrument van de linnenblekerij: de schepel, waarmee het linnen werd bevochtigd. Hier wordt Haarlems vermaarde linnennijverheid dus - net als de Haarlempjes van Jacob van Ruisdael en zijn navolgers - verbonden met een ander object van stedelijks trots, Haarlems fameuze omgeving, die zowel in lands- als in stadsbeschrijvingen steeds weer uitvoerig om haar schoonheid wordt geprezen.

44 Een verwijzing naar de bierbrouwerij is overigens wel te vinden op de kaart. Op het kaartveld zien we in de groep linksonder een putto met bierpullen en een hoprank. De groep bestaat voorts uit een krijgsman met gebroken ketting (de ketting die in Damiate werd stukgevaren), Minerva als stedenmaagd en vier putti. De eerste van de vier houdt een vaan op met de tekst ‘Triplice Minerva’ en heeft palet en penselen in de hand, de volgende snijdt drukletters uit een bast: ‘Laurentius Costero’; de rij wordt gesloten door nog twee putti die balen geweven stof, linten, garen, een strook papier met een damastpatroon, en een hamer (waarmee het geweven linnen werd bewerkt) tonen: Minerva wordt hier uitgebeeld als de beschermvrouwe van de schilderkunst, de boekdrukkunst en de linnennijverheid.’