De Zeventiende Eeuw. Jaargang 17
(2001)– [tijdschrift] Zeventiende Eeuw, De– Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 108]
| |
Wandelen met de Drie-eenheid
| |
De terugkeer uit Egypte of de terugkeer uit de TempelEen goed voorbeeld van een wandelende Heilige Familie is dit schilderij van Jacob de Wit uit 1726 (afb. 1). De voorstelling kan worden geïnterpreteerd als de terugkeer van Maria, Jozef en Jezus uit Egypte (Matt. 2). Koning Herodes, de kindermoordenaar van Bethlehem en daarmee de veroorzaker van de onvrijwillige verhuizing, is dood. Zijn overlijden maakt een einde aan de moeilijke tijd in Egypte. Een nieuwe levensfase breekt aan. De Wit toont de zorg en aandacht van de aardse ouders voor de zevenjarigeGa naar voetnoot2 Christus. Maria houdt zijn hand vast en Jozef draagt het gereedschap, waarmee hij zijn gezin in het ballingsoord heeft onderhouden. Voorafgaand aan de terugkeer uit Egypte, is er de heenweg - de Vlucht naar Egypte. De Terugkeer onderscheidt zich van de Vlucht door de inmiddels ouder geworden Jezus. Op de heenweg is hij nog een baby en reist per ezel, op de terugtocht loopt hij zelf. Ook de stemming is anders. De heenweg is een vlucht, de terugtocht wordt vrolijker afgelegd. Zo wijst op het schilderij van Cornelis Schut (afb. 2) alles op de terugtocht: de ontspannen sfeer, de leeftijd van Christus en het ontbreken van de ezel. Op deze olieverfschets missen we God de Vader en de Heilige Geest, maar de lichtbaan boven | |
[pagina 109]
| |
Afb. 1. Jacob de Wit, Aardse en Hemelse Drie-eenheid, 1726. Olieverf op doek, 140 x 105 cm. Museum Amstelkring, Amsterdam.
Maria en Christus toont dat de hemel het drietal welgevallig volgt.Ga naar voetnoot3 De putti plukken fruit en houden Maria's mantel op, zodat die niet vuil wordt. De houdingen van de drie protagonisten op de schilderijen van De Wit en Schut zijn opmerkelijk identiek. Ondanks een tijdsverschil van een kleine eeuw houdt Maria in beide gevallen de hand van Jezus vast en is haar aandacht geheel op haar zoon gericht. Op de olieverfschets van Schut is Maria rechtop en trots afgebeeld, terwijl Jozef oud en gebogen is en een wandelstok gebruikt. Ook bij De Wit is Jozef, hoewel jonger, nog steeds wat ineengedoken afgebeeld, zodat hij niet boven Maria uitsteekt. Op het schilderij van Jacob de Wit is Jezus geen baby, dus de Vlucht naar Egypte als thema is uitgesloten. Maar er is, naast de al beschreven terugkeer uit Egypte, nog een onderwerp dat bedoeld kan zijn. Het kan ook gaan om de twaalfjarige Christus die met zijn ouders in de Tempel het paasfeest heeft gevierd (Lucas 2). Op de terugreis merken | |
[pagina 110]
| |
Afb. 2. Cornelis Schut, de Terugkeer uit Egypte. Olieverf op paneel, 35 x 52,5 cm. Particuliere collectie, Amsterdam.
Jozef en Maria dat Christus zich niet meer in hun gezelschap bevindt. Na lang zoeken vinden zij hem uiteindelijk terug in de Tempel. Christus is verbaasd dat hij wordt gezocht, en zegt dan: ‘Wist gij niet, dat ik bezig moest zijn met de dingen mijns Vaders’ (Lucas 2:49). Zijn ouders snappen de betekenis van deze woorden niet, maar gedrieën gaan ze vervolgens (opnieuw) op weg naar Nazareth. Naast de vaststelling welk onderwerp nu precies is afgebeeld, is het eveneens belangrijk dat het schilderij meer toont dan een wandeling. Jezus maakt ook deel uit van een niet-aardse constellatie. Boven hem torent zijn Hemelse Vader en tussen hen in is de Heilige Geest aanwezig in de vorm van een duif. Zo vormt zich verticaal de Hemelse Drie-eenheid: de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Christus is de verbinding tussen de Aarde en de Hemel. Zo verenigt dit schilderij de twee naturen van Christus: tussen zijn aardse ouders is hij een mens, terwijl zijn goddelijke natuur uit de verticale opeenvolging blijkt. Tijdens de terugkeer uit Egypte verhalen de evangelisten nergens over een hemelse vader van Jezus. Terwijl het terugvinden van Jezus in de Tempel juist om dat gegeven draait. Als Jezus zegt dat hij bezig is met ‘de dingen mijns Vaders’ spreekt hij voor het eerst over een goddelijke dimensie in zijn leven. Toch gaat hij daarna met zijn aardse vader en moeder terug naar Nazareth. De evangelist schrijft: ‘en [hij] was hun onderdanig’ (Lucas 2:51). | |
[pagina 111]
| |
De essentie van de terugkeer uit de tempel is dat Jezus ook goddelijk is. Daar het schilderij de twee naturen uitbeeldt, lijkt het erop dat De Wit dit thema toont.Ga naar voetnoot4 Toch zijn er vreemde details. Allereerst lijkt Christus eerder zeven dan twaalf jaar oud en ten tweede valt het gereedschap van Jozef uit de toon. Bij de tocht van en naar Egypte is het meedragen van gereedschap functioneel. Zo wordt begrijpelijk dat Jozef in Egypte zijn gezin als timmerman onderhield. Bij de terugkeer uit de tempel is de typering van Jozef als handwerksman niet passend, daar het vieren van Pasen niets met zijn werk te maken heeft. Het gereedschap zou een attribuut van Jozef kunnen zijn, maar dat is niet aannemelijk. De zeventiende- en achttiende-eeuwse schilders lieten de traditionele attributen liever weg en bovendien is de Heilige Familie bekend genoeg om zonder te kunnen. De conclusie kan alleen maar zijn dat het schilderij geen bijbels verhaal toont, maar het theologische idee van de dubbele Drie-eenheid verbeeldt. De terugkeer uit de Tempel en de terugtocht uit Egypte dienen als referentiepunt, maar de details ervan zijn niet meer belangrijk.Ga naar voetnoot5 Theologisch vindt deze combinatie een bron in de uitspraken van bijvoorbeeld J. Gerson (1362-1428) en Franciscus van Sales (1567-1622) over de heilige familie als de nieuwe Drie-eenheid op aarde. Voor Gerson past zo'n uitspraak bij de door hem gewenste rehabilitatie van Jozef en het streven om hem een actieve rol in het gezin te geven.Ga naar voetnoot6 Toen De Wit dit schilderij in 1726 vervaardigde, was het thema al zo'n anderhalve eeuw oud. Knipping en Knippenberg noemen het in het kader van nieuwe contra-reformatorische thema's, die in de laat zestiende-eeuwse prentkunst opkomen.Ga naar voetnoot7 Beide auteurs tonen prenten van (en naar) H. Wierix uit de vroege zeventiende eeuw. Hier loopt Jezus deemoedig tussen Maria en Jozef in. Maria is lezend afgebeeld en Jozef draagt een lelie. Boven Jezus tronen een zegende God de Vader en de Heilige Geest. Het schilderij van De Wit is een late, en meer vrije variatie op dit in de prentkunst ontstane thema.Ga naar voetnoot8 De Wit maakt Jozef jonger en brengt meer levendigheid aan, en schrapt | |
[pagina 112]
| |
de traditionele attributen. Zo ontbreekt de lelie van Jozef en het boek van Maria. De lelie zien we soms nog op zeventiende- en achttiende-eeuwse schilderijen, maar voorbeelden van een wandelende Maria met een boek komen nauwelijks meer voor.Ga naar voetnoot9 | |
Anna-te-Drieën en de Drie-eenheidOuder dan de Aardse en Hemelse Drie-eenheid, maar compositorisch zeer verwant en ook voorzien van een aardse en een goddelijke sfeer is de combinatie Anna, Maria en Jezus. In plaats van Jozef zien we hier Anna, de moeder van Maria. Voordat het kerngezin van vader, moeder en kind verscheen, was er de meer generaties omvattende familie. Met Anna, Maria en Jezus werd de vrouwelijke lijn benadrukt, in overeenstemming met het Joodse denken. Maar ook voor de katholieke leer is de vrouwelijke afstamming geschikt, doordat dit tegelijkertijd impliceert én benadrukt dat zowel Maria als Jezus op niet-geslachtelijke wijze zijn verwekt. Juist vanwege het vermijden van elke associatie met seksualiteit werd Jozef in de Middeleeuwen afgebeeld als een verlegen oude man, die nauwelijks betrokken was bij zijn gezin. In scènes als de Aanbidding der Koningen is hij een bejaarde grijsaard, die schrikt van de hoge gasten. Op Anna-te-Drieën-voorstellingen ontbreekt hij totaal en zo is elke relatie met de geslachtelijke voortplanting afwezig. Bij dit thema is Anna meestal zittend afgebeeld met Maria en Jezus op haar schoot en in de regel ontbreekt de Drie-eenheid. Een uitzondering vormt een prent van Lucas Cranach waar Anna en Maria staand in een landschap zijn uitgebeeld met God de vader en de Heilige Geest boven hen in de hemel (afb. 3). Toen Cranach deze houtsnede vervaardigde, was de cultus van Anna op haar hoogtepunt. Die cultus baseerde zich op haar drie huwelijken en de uitgebreide familie als gevolg daarvan.Ga naar voetnoot10 De constructie dat Anna drie keer getrouwd was, moest de verwarrende aanduidingen van familierelaties in het Nieuwe Testament begrijpelijk maken. Uit elk huwelijk werd een dochter met de naam Maria geboren: de bekendste is natuurlijk de moeder van Jezus. Maar daarnaast was er Maria Cleophas, de moeder van drie - en Maria Salome, de moeder van twee apostelen. Grootmoeder Anna verkreeg zo een sleutelpositie in een netwerk van familiebetrekkingen. Maar juist die drie huwelijken gaan haar opbreken. Met de verstedelijking van Europa verschijnt een meer burgerlijke moraal. Als ideale vorm van samenleven gaat het (kuise) huwelijk en het (kern)gezin gelden. Drie keer trouwen wordt - ondanks het heilige getal - verdacht, want de gedachte aan onkuisheid dringt zich op. In combinatie met de kritiek van het protestantisme op de heiligenverering, verdwenen de drie huwelijken uit de levensbeschrijvingen. Daarmee verviel ook Anna's rol als stammoeder. | |
[pagina 113]
| |
Afb. 3. Lucas Cranach, Anna-te-Drieën, ca. 1510. Houtsnede.
Dat het gezin de plaats van de familie gaat innemen, betekent dat de drie generaties omvattende trits Anna, Maria en Christus wordt opgesplitst in twee gezinnen. De Heilige Familie (die in dit verband beter ‘het Heilig Gezin’ zou kunnen heten), en Maria met haar ouders. Het eerste gezin is aanzienlijk meer uitgebeeld dan het tweede, en Jozef neemt definitief de plaats van Anna in. Daarmee verandert de oriëntatie aanzienlijk: een matriarchaal wereldbeeld verdwijnt en maakt plaats voor een patriarchale visie. Anna was het symbool van de vrouwelijke (Joodse) lijn van de opeenvolgende geslachten. In de loop van de zestiende en zeventiende eeuw komt de mannelijke lijn centraal te staan. Jozef, behorend tot het geslacht van David, evolueert van sullige oude man tot hoofd van het gezin en voedstervader van Jezus.Ga naar voetnoot11 Als levenslustige dertiger moet zijn relatie tot Maria opnieuw worden gedefinieerd. Op seksueel gebied onthoudt Jozef zich, want hij ondersteunt natuurlijk de bijzondere status van Maria als maagd. Marina Warner schrijft: | |
[pagina 114]
| |
‘His virginity stemmed from a holy purpose, not the debility of old age’.Ga naar voetnoot12 Eerst was zijn vergevorderde leeftijd de reden voor zijn seksuele inactiviteit, nu onthoudt hij zich vanwege zijn door God gegeven taak in de opvoeding van Christus. | |
Maria met haar OudersDoor de nadruk op het kerngezin staat Anna niet meer rechtstreeks in relatie met Christus. Zij wordt, met Joachim, alleen nog getoond als opvoedster van Maria. Meestal geeft zij leesonderwijs. Dergelijke voorstellingen spelen zich veelal binnenshuis af en de hemel is dan afwezig. Ook bij buitenscènes kunnen de hemelse bewoners ontbreken, zoals bij Samuel van Hoogstraten.Ga naar voetnoot13 Maar de openlucht biedt de mogelijkheid tot een relatie met de hemel. Een voorbeeld hiervan is een schilderij van Pieter de Hoogh uit de National Gallery te Londen. Hierop is een schoorsteenstuk zichtbaar waar de Opvoeding van Maria in een landschap is geplaatst. In de hemel is een opening van licht, waaromheen engeltjes dartelen. Anna wijst met haar hand naar boven om aan te geven dat haar opvoeding in een goddelijk plan past.Ga naar voetnoot14 Bij de versie van Michaelina Woutiers (afb. 4) is het moeilijker uit te maken waar het leesonderricht is gesitueerd.Ga naar voetnoot15 Huiselijk lijkt het niet met de imposante zuil en basement rechts, maar in de buitenlucht speelt het zich ook niet af. De blikrichting van Jozef is opvallend. Omhoogkijkend, met één hand op zijn borst en de ander naar Maria wijzend, reageert hij op iets wat wij niet zien. Want boven hem is er slechts de lijst van het schilderij. Dit suggereert dat het stuk groter is geweest.Ga naar voetnoot16 Voor de oorspronkelijke compositie kunnen we denken aan het schoorsteenstuk bij De Hoogh, waarbij visueel contact plaats vindt tussen de hemel en de aardse opvoeders van Maria. Ook op Rubens' versie van de Opvoeding van Maria kijken Joachim en Anna naar de hemel.Ga naar voetnoot17 Hier dalen engeltjes neer met een krans van rozen voor Maria. Op het schilderij van C. de Crayer met hetzelfde thema versieren twee engelen het haar van Maria met bloemen.Ga naar voetnoot18 Hier kijkt Joachim met opgeheven armen naar de hemel, alwaar drie cherubijntjes belangstellend de gebeurtenissen op aarde volgen. Een altaarstuk van J. Garemijn (1711-1799) toont een vergelijkbare compositie, maar hier heeft het gezin geen contact met de hemel. Dit 1768 gedateerde stuk boven het hoogaltaar van de St. Annakerk in Brugge is in de buitenlucht gesitueerd en op imposant formaat uitgevoerd (ca 4 × 2,5 meter). Joachim is ingeschakeld bij het leesonderwijs en hij communiceert niet met de hemel. Desondanks volgen God de Vader en de Heilige Geest het onderricht aandachtig. | |
[pagina 115]
| |
Afb. 4. Michaelina Woutiers, Opvoeding van Maria, 1656. Olieverf op doek, 147 × 124 cm. Kunsthandel Hoogsteder & Hoogsteder, Den Haag.
De Vlaming Willem van Herp (ca 1614-1677) gebruikt de compositie van de wandeling van de Heilige Familie met de Drie-eenheid voor Anna en haar gezin (afb. 5). Boven Maria prijkt de Heilige Geest in de gedaante van een duif, omgeven door musicerende engelen en cherubijntjes. God de Vader is afwezig.Ga naar voetnoot19 Op de achtergrond de vanwege zijn kinderloosheid uit de tempel verbannen Joachim met zijn kudde en herders in de woestijn, rechts verschijnt een engel om de geboorte van Maria aan te kondigen. Dit bijwerk wijst op de bijzondere conceptie van Maria. Zij is een goddelijk geschenk en niet het resultaat van lichamelijke lust. Het thema van Van Herp's schilderij is dus niet de wandeling van Maria met haar ouders in gezelschap van de Heilige Geest, maar illustreert de Onbevlekte Ontvangenis van Maria. Hetgeen betekent dat de moeder van Jezus zonder geslachtelijk verkeer is ontvangen. Essentieel daaraan is dat ze niet belast is met de erfzonde. Daardoor is ze gezegend onder de vrouwen en waardig om de verlosser te baren. Het thema van de Onbevlekte Ontvangenis is verbeeld in een voor de zestiende eeuw inmiddels ongewoon geworden compositie. Want voor dit onderwerp is inmiddels het beeld van Maria als de Apocalyptische vrouw gebruikelijker. Als zodanig staat Maria op een halve maan, terwijl zij de slang onder haar voet vertrapt en rond- | |
[pagina 116]
| |
Afb. 5. Willem van Herp, Onbevlekte Ontvangenis van Maria. Olieverf op koper, 85 × 103 cm. Jack Kilgore & Co, New York.
om haar hoofd twaalf sterren staan. Deze formule komt in het katholieke Spanje en Vlaanderen veelvuldig voor, maar in de Noordelijke Nederlanden is zij zeldzamer. | |
Vader en ZoonTerwijl in de Middeleeuwse iconografie een wandeling van Jozef met Jezus ondenkbaar is, past dat thema uitstekend bij de rol van de voedstervader. Jozef is geëvolueerd tot een zorgzame opvoeder die met Jezus optrekt, zonder dat Maria erbij hoeft te zijn. In het contra-reformatorische Spanje schilderen Zurbaran en Murillo dit duo meer-malen.Ga naar voetnoot20 Ook in de Nederlanden komt het voor. Een mooi voorbeeld is het schilderij van Jacob van Oost in het Begijnhof van Brugge (afb. 6). Waarschijnlijk is het vervaardigd voor de St. Trudoabdij in Brugge, waar een dochter van de schilder intrad als kloosterzuster. Jozef, getooid met de lelie als symbool van zijn kuisheid, houdt de hand | |
[pagina 117]
| |
Afb. 6. Jacob van Oost, Jozef en Christus en de Drie-eenheid, ca 1656. Olieverf op doek, 280 × 200 cm. Begijnhof te Brugge. Foto: copyright IRPA-KIK Brussel.
van Christus vast. Christus kijkt langs Jozef omhoog naar zijn hemelse Vader. De Heilige Geest is in de diagonaal tussen God en Jozef geplaatst.Ga naar voetnoot21 In de Noordelijke Nederlanden is het thema zeldzamer. De katholieke Amsterdamse schilder Barend Graat (1628-1709) schilderde het in 1670 als zijaltaarstuk in de Amsterdamse jezuïetenkerk ‘de Krijtberg’. God de Vader en de duif zijn afwezig. Opvallend is dat beiden op het andere zijaltaarstuk van Graat, de Drie-eenheid met Maria, wel zijn afgebeeld.Ga naar voetnoot22 Een aan Jacob Jordaens toegeschreven schilderij in Braunschweig toont een compositie waarin Maria wel voorkomt, maar waar Jozef veel meer aandacht krijgt. Jozef is hier een krachtige dertiger, staand uitgebeeld met in zijn linkerhand de lelie, en natuurlijk zonder wandelstok. Met zijn rechterhand houdt hij Jezus vast. Maria onder- | |
[pagina 118]
| |
Afb. 7. Anoniem, Opdracht in de Tempel, Hartebrugkerk, Leiden. Olieverf op doek, 180 × 106 cm.
steunt haar zoon met beide handen, maar omdat zij zit is ze nauwelijks groter dan Jezus. Jozef torent boven hen beiden uit, zelfs op de Heilige Geest kijkt hij neer. Jozef wordt gekroond door de engeltjes in de nabijheid van God de Vader. Dit schilderij is onmiskenbaar een uitbeelding van de Aardse en Hemelse Drie-eenheid, maar door de nadruk op Jozef, en de ondergeschikte rol van Maria, is het uniek.Ga naar voetnoot23 | |
[pagina 119]
| |
De Twee Triniteiten en de TempelIn de katholieke Hartebrugkerk in Leiden hangt een schilderij met Jezus als baby in de armen van Jozef (afb. 7). Maria houdt de hand van haar zoon vast. Het stuk heeft een valse A. Bloemaert-signatuur en is 1633 gedateerd.Ga naar voetnoot24 Maria en Jozef staan op de tegelvloer van de tempel, met links en rechts zuilen. Hier werd Jezus, naar joods gebruik, veertig dagen na zijn geboorte opgedragen aan God.Ga naar voetnoot25 Op de achtergrond wachten drie priesters het gezin op. Het bovendeel van het schilderij toont God de Vader, de Heilige Geest en engelen in de hemel. Het licht van de duifbestraalt Christus. Hier is de Hemelse Drieeenheid gecombineerd met de Opdracht in de Tempel. Terwijl bij dat thema meestal de presentatie door de priester is voorgesteld, of de ontmoeting met Simeon of de profetes Hannah (Lucas 2: 25-38), toont dit schilderij de intocht in de Tempel. Het illustreert Lucas 2:22: ‘... brachten zij [Jezus] naar Jeruzalem om Hem de Here voor te stellen, gelijk geschreven staat in de wet des Heren.’ Zo is hier de Aardse Drie-eenheid gecombineerd met de presentatie van Jezus aan zijn Hemelse Vader en de Heilige Geest. | |
ConclusieDe dubbele Drie-eenheid, de verbeelding van een theologisch idee, illustreert helder en simpel dat Jezus tegelijkertijd mens en God is. Het thema steunt op de gedachte dat de Heilige Familie de Aardse Triniteit is. Achtergrond voor de compositie is de terugkeer uit Egypte en de terugkeer uit de Tempel. De Aardse en Hemelse Drie-eenheid is een volmaakte combinatie van twee maal het heilige getal drie, ingevuld door de belangrijkste personages van het katholieke geloof. Op aarde vormt een voedstervader, een maagdelijke moeder en een goddelijke zoon, de parallel van de Hemelse Triniteit. Want zo heeft God alles geschapen, ‘gelijk in de hemel, zo ook op aarde’. Afzonderlijk komt de hemelse Drie-eenheid regelmatig voor. Daarnaast wordt dat thema met velerlei scènes gecombineerd. Bovenstaand opstel behandelt de voorstellingen waarin een wandelende familie wordt gecombineerd met God en de Heilige Geest, terwijl de compositie lijkt op die van de Aardse en Hemelse Drie-eenheid. Het voorbeeld van de Anna-te-Drieën voorstelling van Cranach zal een bron voor de compositie zijn geweest, terwijl de Onbevlekte Ontvangenis van Van Herp en het zogenaamde Bloemaertschilderij er duidelijk van zijn afgeleid. Voor Jozef en de Drie-eenheid van Van Oost geldt hetzelfde, maar hier ontbreekt Maria, waardoor het de emancipatie van Jozef illustreert. | |
[pagina 120]
| |
Abstract - Does the painting by Jacob de Wit show the Return from Egypt or the Return from the Temple? This article argues that neither theme is intended, although the painting contains elements from both. The real meaning of this painting, ‘the Heavenly and Earthly Trinity’, is that Christ is both man and God. The article explores the precursors of this theme from the Counter-Reformation, as well as its influence on related themes. |
|