De Zeventiende Eeuw. Jaargang 13

[p. 411]

Kluchtboeken in de Spaanse Nederlanden
Johan Verberckmoes

De kluchtboeken worden sinds enige tijd goed bestudeerd.^1. Het blijken niet langer volksboeken van een nogal dubieus allooi te zijn, zoals vroegere generaties vorsers zich dat voorstelden. De legendarische Antwerpse folklorist en boekenverzamelaar Emile van Heurck sprak over ‘des recueils d'anecdotes, de facéties et de devinettes, plus ou moins amusantes, légères, scabreuses, parfois scatologiques’, wat door zijn vertaler J. Truyts omgezet werd in ‘verzamelingen van anecdoten, aardigheden en raadsels, die allen met een min of meer lichtzinnige, gewaagde, ja zelfs vuile (wat niet hetzelfde is als gemeene) saus overgoten zijn, en die den lachlust moeten opwekken’.^2. Modern onderzoek wijst uit dat de kluchtboeken aanvankelijk vooral de geletterden van dienst waren. Die scherpten hun verstand met de anekdoten die in de kluchtboeken in reeksen samengebracht waren en herstelden er hun humorale onevenwichtigheid mee. In de loop van de zestiende en de zeventiende eeuw veranderden de kluchtboeken echter voortdurend, zij het minimaal, van opmaak, samenstelling en inhoud. Die buigzaamheid wijst op subtiele verschuivingen in de wijze waarop de kluchtboeken een publiek vonden.

In dit artikel worden de in de Zuidelijke, Spaanse Nederlanden gedrukte Nederlandstalige kluchtboeken op een rijtje gezet en op hun gebruik getoetst. Dat gebeurt enerzijds vanuit een documentair oogpunt. De bibliografische referenties en een uitgebreide literatuuropgave zitten in de noten. In die zin kan deze bijdrage gelezen worden als een aanvulling en een commentaar op de bibliografie van Noord-Nederlandse, zeventiende-eeuwse kluchtboeken. Bovendien is het de bedoeling aan te tonen dat de verschillen voor wat betreft de productie en het gebruik van de kluchtboeken tussen Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden veel geringer waren dan meestal gedacht wordt. Tenslotte wordt in dit artikel interdisciplinair gedacht, in die zin dat naast de literaire verschuivingen de sociale plaats van de kluchtboeken en de veranderingen die daarin optraden centraal staan in mijn verklaring waarom de kluchtboeken geen vastgenageld genre waren.

1. Als historicus heb ik met dit onderwerp vooral het pad van neerlandici en romanisten gekruist. De sterke handen van K. Porteman, M. van Vaeck, R. Dekker en H. Roodenburg hebben mij onderweg van dwaalwegen gehouden, waarvoor oprechte dank. De verantwoordelijkheid voor wat in deze tekst staat ligt uiteraard volledig bij mij. Zie over de Nederlandse kluchtboeken onder meer Een nyeuwe clucht boeck. Een zestiende-eeuwse anekdotenverzameling uitgegeven door H. Pleij, J. Van Grinsven, D. Schouten en F. Van Thijn. Muiderberg 1983; P.P. Schmidt. Zeventiende-eeuwse kluchtboeken uit de Nederlanden. Een descriptieve bibliografie. Utrecht 1986; A.P.J. Plak en P.J. Verkruijsse. ‘Een bibliografie van zeventiende-eeuwse kluchtboeken’. In: Dokumentaal, 16 (1987), p. 37-40; P.P. Schmidt. ‘Over de bibliografie van kluchtboeken’. In: Dokumentaal, 16 (1987), p. 120-124; M. Van Vaeck. Recensie van Schmidt, Zeventiende-eeuwse kluchtboeken. In: Spiegel der Letteren, 30 (1988), p. 215-216; J. Koopmans. Recensie van Schmidt, Zeventiende-eeuwse kluchtboeken. In: Dokumentaal, 17 (1988), p. 99-102; P.J. Koopman. Recensie van Schmidt, Zeventiende-eeuwse kluchtboeken. In: Literatuur, 5 (1988), p. 182-183; D.H.E.M. Schouten. De jacht op inspiratie. De Ingeniumfilosofie van onorthodoxe humanisten en twee zestiende-eeuwse Cluchtboeken. Diss. Amsterdam 1988; J. Koopmans en P. Verhuyck. Een kijk op anekdotencollecties in de zeventiende eeuw. Jan Zoet. Het Leven en Bedrijf van Clément Marot. Amsterdam/Atlanta 1991. Ik publiceerde zelf over de kluchtboeken: J. Verberckmoes. ‘Lachen volgens het boekje. Zuidnederlandse kluchtboeken in de 16de en de 17de eeuw’. In: De Leiegouw, 28 (1986), p. 455-463; Idem. ‘Zuidnederlandse zeventiendeeeuwse kluchtboeken: ontspannend of “deugdelijk”?’. In: Een nieuw verleden? Literatuur en mentaliteitsgeschiedenis. Ed. C. Neutjens en P. Pelckmans. Z.p. 1987, p. 91-102; Idem. ‘De meid en de pastoor in de kluchtboeken. Bijdrage tot de sociale geschiedenis van de Spaanse en de Oostenrijkse Nederlanden’. In: Ethnologia Flandrica. Jaarboek van de Leuvense Vereniging voor Volkskunde, 8 (1992), p. 55-75. In een ruimere context: Idem. Schertsen, schimpen en schateren. Geschiedenis van het lachen in de Spaanse Nederlanden. Nijmegen 1997 (ter perse).

2. E.H. van Heurck. Les livres populaires flamands. Antwerpen 1931, p. 153 en Idem. De Vlaamsche volksboeken. In het Nederlands vertaald door J. Truyts, ingeleid door P. de Keyser. Brussel 1944, p. 192.

Lerend vermaak

Een nyeuwe clucht boeck (Antwerpen, Jan Wijnrijcx, 1554, in 8^o) is het eerste kluchtboek dat in de Nederlanden gepubliceerd werd.^3. Het in het boek afgedrukte octrooi voor vier jaar is gedateerd 25 november 1450 [lees: 1550]. Een octrooi om te mogen drukken en boeken te verkopen in Antwerpen was op 24 november 1550 toegekend aan Wijnrijcx door de Raad van Brabant en ging in op 29 november van hetzelfde jaar.^4. Het boek biedt in hoofdzaak een selectie uit de vaak herdrukte exempelenverzameling Schimpff und Ernst van de zwarte franciscaan of conventueel uit de Elzas, Johannes Pauli (1450/54-1520/22) alias Paul Pfeders-

3. Zie de inleiding en tekstuitgave in Een nyeuwe clucht boeck. Het enige bekende exemplaar wordt bewaard in de Universiteitsbibliotheek te Leiden (fonds Maatschappij der Nederlandse Letterkunde).

4. L. van den Branden. ‘Drukoctrooien toegekend door de Raad van Brabant tot 1600’. In: De Gulden Passer, 68 (1990), p. 5-88, hier p. 33 (nr. 139).

[p. 412]

heimer.^5. De onbekende vertaler streefde vooral beknoptheid na. Hij heeft de moralisering van Pauli's oorspronkelijke exempelen ofwel weggelaten ofwel flink ingekort. Anekdoten over de geestelijkheid en over de godsdienst in al haar aspecten werden in de regel uitgebannen.^6. In het licht van die voorzichtigheid is het des te opmerkelijker dat één van de andere kluchten in dit kluchtboek (niet uit Pauli gehaald), waarvan de bron nog steeds onbekend is, een jongensmop over de biechtpraktijk is. Het is niet uitgesloten dat ze rechtstreeks uit de mondelinge vertelpraktijk gehaald is.^7.

Van die biechte.
Daer was in die Kempen, te Rhete [Retie] eenen jonghen die soude te biechten gaen. Ende als hi binnenshuys misdede, so pleech men hem te dreygen metten priester, dat als hy te biechten soude gaen, dat hem dan die priester die tonge uut soude trecken. Als hi nu te biechten quam ende syn sonden al vertelt hadde, dat hi niet meer en wiste te seggen, doen vraechde hem die priester oft hi niet meer en wist. Doen seyde hy: ‘Neen’. Doen woude hem die priester op de ghewoonlijcke manier absolveren ende die hant op 't hooft leggen. Doen dachte dien jonghen: ‘Hier wil hi my vasthouden ende die tonge uuttrecken’. Ende nam sinen spronck ende spronc uut des priesters handen ende sprac met luyder stemmen: ‘Neen heere, ic kenne u kuerkens wel’. Ende daermede liep hi ongeäbsolvert thuyswart.

Naast 231 exempelen van Pauli bevat Een nyeuwe clucht boeck ook elf facetiae van de Duitse humanist Heinrich Bebel (1472-1518) en twee grappen uit het colloquium Convivium fabulosum van Erasmus.^8. Van de overige negen anekdotes is voorlopig geen bron onbekend. De identificatie en classificatie van deze anekdotes in motief-indexen, die in het onderzoek lange tijd prioritair stonden, worden momenteel als minder relevant ervaren.^9. De anekdoten uit Pauli worden in het kluchtboek aangekondigd als ‘cluchte’. De term klucht kreeg in de zestiende eeuw onder meer de betekenis van een beknopt verhaaltje in proza of verzen, dat zowel een algemene waarheid verkondigt als genoeglijk is. Inhoudelijk zijn de kluchten opgebouwd rond komische, verrassende of anderszins contrasterende uitspraken of handelingen. Lang niet in alle gevallen zijn het grappen.

Het clucht boeck introduceerde een nieuw soort boek.^10. In andere taalgebieden ontstonden het Schwankbuch, het jest-book of de recueil facétieux.^11. Telkens ging het om een min of meer losse bundeling van hoofdzakelijk anekdotes, al was het van meet af aan gebruikelijk om er diverse genres in te vermengen. De kluchtboeken waren, behalve aan de titel, vooral herkenbaar door de sociale ruimte die ze afbakenden. Volgens de titelopgave is Een nyeuwe clucht boeck ‘seer ghenuchlijck ende om een eerlijc gheselscap te verhueghen’. Met andere woorden, het zorgde voor betrouwbare ontspanning binnen een groep. Dat het geïntendeerde publiek iets kreeg wat binnen zijn verwachtingen paste en aan zijn normen beantwoordde (‘eerlijc’), lijkt vooral te verwijzen naar het genoegen om een pointe te begrijpen en tegelijk een nuttige moraal op te zuigen. Overigens moet daarbij niet enkel aan stille lezers gedacht worden, want de titel vervolgt dat in het boekje ‘alle eerbaerheyt ende genuchlijcheyt gesocht is, also dat die hoorende oft lesende ooren daer in niet verarghert en sullen worden’. In die zin pasten de kluchtboeken in een brede ontspanningscultuur waarin raden en lachen, gissen en missen, leren en amuseren zich tot een gezellige kluwen verstrengelden. Vandaar dat een

5. B. Gotzkowsky. ‘Volksbücher’. Prosaromane, Renaissancenovellen, Versdichtungen und Schwankbücher. Bibliographie der deutschen Drucke. I. Drucke des 15. und 16. Jahrhunderts. Baden-Baden 1991, p. 536-559 (Bibliotheca bibliographica Aureliana, 125).

6. Cfr. Een nyeuwe clucht boeck. Ed. H. Pleij e.a., p. 22-27.

7. Een nyeuwe clucht boeck, p. 161 (nr. 158).

8. Deze laatste identificatie was nog niet eerder gemaakt, vgl. Een nyeuwe clucht boeck, nrs. 228 en 229 met D. Erasmus. The Colloquies of Erasmus. Vertaald door C.R. Thompson. Chicago/Londen 1965, p. 261-262, waar de anekdoten in verband gebracht worden met de Franse koning Lodewijk XI.

9. Koopmans en Verhuyck, Een kijk op anekdotencollecties, p. 14. Zie voor de Zuidelijke Nederlanden M. De Meyer. Le conte populaire flamand. Catalogue analytique et répertoire des épisodes et éléments des contes ‘Motif-index’. Helsinki 1968 (FF Communications, 203). Specifiek met betrekking tot de kluchtboeken en moppencollecties zijn de motief-indexen zeer onvolledig; vgl. A. van Overbeke. Anecdota sive historiae jocosae. Een zeventiende-eeuwse verzameling moppen en anekdotes. Ed. R. Dekker en H. Roodenburg, m.m.v. H.J. van Rees. Amsterdam 1991, p. XXI.

10. G.J. Boekenoogen. ‘Een en ander over de lectuur van het Vlaamse volk vóór Conscience’. In: Verslagen en Mededeelingen van de Koninklijke Vlaamsche Academie, (1912), p. 677-690 vermeldt op p. 698 ‘de kluchtboeken, waarvan er sedert de 16de eeuw in Vlaanderen vele verschenen zijn, en die merendeels ook tot lectuur van het volk gestrekt zullen hebben’. De eerste publicaties over de kluchtboeken waren van J. Bolte (cfr. noot 22). Een eerste overzicht bij J. Te Winkel. De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde, dl. 4, Haarlem 1924², p. 320 en 325-329. Zie ook het Woordenboek der Nederlandsche Taal, dl. VII, 1-2 (1936), kol. 4395.

11. Enkele recente studies: E. Moser-Rath. ‘Lustige Gesellschaft’. Schwank und Witz des 17. und 18. Jahrhunderts in kultur- und sozialgeschichtlichem Kontext. Stuttgart 1984; D. Brewer. ‘Prose jestbooks mainly in the sixteenth to eighteenth centuries in England’. In: A Cultural History of Humour. From Antiquity to the Present Day. Ed. J. Bremmer en H. Roodenburg. Cambridge 1997, p. 90-111; A. Mercier. La littérature facétieuse sous Louis XIII, 1610-1643. Une bibliographie critique. Genève 1991 (Histoire des idées et critique littéraire, 296).

[p. 413]

boekje vol raadsels in vraag- en antwoordvorm eveneens de titel Een nieu Clucht Boecxken (Antwerpen, Pauwels Stroobant, z.j.) draagt, hoewel het duidelijk verschilt van de andere Nederlandse kluchtboeken.^12. De genoegelijkheid school bovendien in het effect van verdrijving of verdunning van de melancholie en zwarte gal, wat volgens de toenmalige humores-leer een goede lachbui teweegbracht. Compositorisch, tenslotte, zit Een nyeuwe clucht boeck op de wip tussen twee tradities, die van de populaire exempelen zoals de minderbroeders en andere predikanten die vanaf de kansel over het kerkvolk uitgoten, en die van de Latijnse facetiae of grollen waarmee de humanisten hun leerlingen schoolden en vermaakten.^13. De eerste gedrukte grappen in het Nederlands zijn trouwens enkele grollen van Gian Francesco Poggio Bracciolini (1380-1459), die toegevoegd zijn aan een fabelcollectie, Dye historien ende fabulen van Esopus (Antwerpen, Gheraert Leeu, 1485).

Het beoogde publiek van dit eerste Nederlandse kluchtboek is echter moeilijk sociaal te preciseren. Ging het om slimme burgers die met Uilenspiegel als negatief exemplum winstbejag, arbeidzaamheid en soberheid voorstonden? In tegenstelling tot de pseudo-biografische boeken met anekdotes, zoals de Uilenspiegel, Robrecht de duivel en andere, wilde het kluchtboek nochtans ‘van alle staten ende handel der werelt [tracteeren]’. Het leek dus meer op een leerboek, waarmee jongeren (of ouderen) uit diverse sociale milieus in hun opvoeding hun voordeel konden doen, of ze nu zelf schoolmeester werden, predikant, koopman, schilder of misschien wel avonturier. Of was het didactische slechts een dun maar noodzakelijk laagje in de verkoopsstrategie en ging het er in de plaats om grappen in druk te laten verschijnen? Omstreeks het midden van de zestiende eeuw was ook in andere taalgebieden in Europa het gedrukte kluchtige verhaaltje immers sterk in trek, met beroemde namen als Georg Wickram, Marguerite de Navarre en Giovanfrancesco Straparola.^14. Antwerpen speelde als gerenommeerd drukkers- en uitgeverscentrum in de productie en distributie van het kluchtgoed een niet geringe rol, overigens lang niet uitsluitend met betrekking tot de Nederlandstalige kluchtboeken en aanverwante ontspanningsliteratuur. In de Scheldestad werden tot in de zeventiende eeuw boeken met kluchtige materie in diverse landstalen gedrukt. Kortom, het publiek was weinig gespecifieerd en dat was een vernieuwing die de kluchtboeken brachten. Ze mikten op ieders smaak. Bovenal staat buiten kijf dat aan de kluchtboeken collectief plezier beleefd werd. Ze dienden niet tot eenzame binnenpret.

12. Een Nederlands raadselboek uit de zestiende eeuw. Ed. W.L. Braekman. Brussel 1985 (Scripta. Mediaeval and Renaissance Texts and Studies, 15). Het enige bekende exemplaar, bewaard in het Museum Plantijn-Moretus te Antwerpen, werd omstreeks 1600 gedrukt; misschien was het boekje omstreeks het midden van de zestiende eeuw een eerste maal uitgegeven, hetgeen af te leiden valt uit de approbatie, gedateerd 1548. Zie over de betekenis van ‘genoeglijk’ in de zestiende eeuw Y.G. Vermeulen. ‘Tot profijt en genoegen’. Motiveringen voor de produktie van Nederlandstalige gedrukte teksten 1477-1540. Groningen 1986.

13. B.C. Bowen. ‘Renaissance collections of facetiae’. In: Renaissance Quarterly, 39 (1986), p. 1-15 en 263-275; Facétie et littérature facétieuse à l'époque de la renaissance. Actes du colloque de Goutelas, 29.9-1.10 1977. In: Réforme, Humanisme, Renaissance. Bulletin de l'Association d'étude sur l'humanisme, la réforme et la renaissance, jg. 4, nr. 7 (1978), p. 1-150; H. Weber. ‘La facétie et le bon mot du Pogge à Des Périers’. In: Ed. A.H.T. Lévi. Humanism in France at the End of the Middle Ages and in the Early Renaissance. New York 1970, p. 82-105 (herdrukt in H. Weber. A travers le seizième siècle. Deel II: Histoire des idées. Parijs 1986, p. 53-77).

14. Over die internationale dimensie, zie J. Koopmans en P. Verhuyck, Een kijk.

Recreatieve boeken

Het klaarblijkelijke succes van de kluchtboeken als ludieke leermeesters voor gezelschappen van diverse pluimage laat zich aflezen aan de geringe overlevingsgraad van deze boekjes. Er zijn namelijk indicaties dat er wel meer Nederlandstalige kluchtboeken gedrukt zijn dan degene waarvan nu toevalligerwijze nog exemplaren bewaard zijn. Ook het toezicht door censoren verraadt een gemakkelijke populariteit. Zo werd tijdens de maartrazzia's van 1569 in de winkel van Peeter Draecx te Mechelen een ‘cluechtboeck’ gevonden en bij de verboden boeken genoteerd.^15. Deze invallen in de boekwinkels werden gehouden op bevel van

15. E. Van Autenboer. ‘Onbekende drukken van volksboeken en andere “duutsche” werken in 1569’. In: Leuvense Bijdragen, 45 (1955), p. 134-145 (p. 139).

[p. 414]

de hertog van Alva en leidden tot een uitgebreide index van verboden boeken, die onder leiding van de theoloog Benito Arias Montano opgesteld en in 1570 door Plantijn gedrukt en uitgegeven werd.^16. Op die index staat ‘Een nieuwe cluchtboeck, overghesedt vuyten hoochduytschen boeck, gheheeten Schimp, ende vuyten latijne van Henricus Bebelius’ vermeld met als drukkersadres ‘Antverpiae apud Ioannem Roelants’.^17. Jan Roelants (ca. 1511-1570) had onder meer Een schoon liedekens boek (Antwerpen, 1544) uitgegeven - dat ook op de index terechtgekomen was - en werd op 19 maart 1569 te Antwerpen als verdacht, protestantsgezind drukker aangehouden. Hij overleed een jaar later in de gevangenis. Bij zijn arrestatie werd opgetekend dat Roelants ‘groote cluftboeken geheet[en] scimp e[n] ernst’ in octavo gedrukt had.^18. Had Jan Roelants een eigen editie van Een nyeuwe clucht boeck op de markt gebracht, misschien nog vóór die van Wijnrijcx?^19. Zolang geen exemplaar van het kluchtboek met Roelants adres gevonden wordt of andere gegevens naar boven komen, blijft de vraag onopgelost.

In 1576 publiceerde de Antwerpse drukker Heyndrick Heyndricsen een Clucht boeck / inhoudende vele recreative Propoosten ende Cluchten (in 8^o).^20. Het octrooi voor tien jaar werd volgens het ‘Extract vande Privilegie’ (f. A I r^o) verleend door de Geheime Raad op 8 mei 1576 en door de Raad van Brabant op 20 mei 1576.^21. De eerste 90 anekdoten van dit kluchtboek zijn rechtstreeks uit Een nyeuwe clucht boeck gehaald, doch hun volgorde is radicaal gewijzigd. Dat heeft alles te maken met de nieuwe oriëntatie die aan het kluchtboek van 1576 gegeven werd in vergelijking met zijn voorganger van 1554. De samensteller van het Clucht boeck van 1576 wilde in de eerste plaats een ontspannend en komisch boek voorleggen. Het publiek was dat klaarblijkelijk gaan verlangen. Zo opent het kluchtboek met een selectie van 15 anekdoten uit Een nyeuwe clucht boeck, die omwille van hun scatologische aard en hilariteit zonder meer als een greep uit het komische succesrepertoire van de zestiende eeuw mogen beschouwd worden. De bijgevoegde prenten illustreren een aantal van die grollen zeer letterlijk en met welriekende details. Bovendien duiden kleine aanpassingen in het taalgebruik en de naamgeving, pittige toevoegingen, opgehelderde pointes en de selectie van nieuwe verhaaltjes uit Duitse, Franse en Italiaanse anekdoten- en apophthegmataverzamelingen op een bewuste poging om de komische kracht van het kluchtboek aan te scherpen.^22. Drie anekdoten over narren zijn in het kluchtboek uit Les divers propos memorables des nobles & illustres hommes de la Chrestienté (Antwerpen, Plantijn, 1557) van de Franse boekverkoper, uitgever en auteur Gilles Corrozet (1510-1568) overgenomen en via de index in de Plantijnse druk van Corrozets' werk onder de rubricering ‘fol’ terug te vinden. Dit suggereert dat de samensteller van het Clucht boeck goed wist wat hij wilde selecteren, namelijk comica.^23. De moralisering is in het kluchtboek van 1576 nog verder teruggedrongen dan in het kluchtboek van 1554 reeds het geval was. Ook de opmaak geeft een efficiëntere aanwending van de vis comica te zien. Boven elk verhaaltje is een spannend titeltje geplaatst en een zeventiental houtsneden met komische scènes verluchten het geheel. Van een geleerde intentie is geen sprake.^24. De vermelding in de titel dat de anekdoten ‘wt veel gheleerder mannen, ende vermaerde Philosophen boecken vergaert’ zijn, is allicht bedoeld om de didactische respectabiliteit van het boek aan te dikken en zo de censoren gerust te stellen. Het Clucht boeck was nog min nog meer een grappenboek voor een breed en ongespecifieerd publiek.

16. G. Janssens. ‘Plantijndrukken in de Henegouwse boekhandel in 1569’. In: De Gulden Passer, 65-67 (1988/89), p. 349-378; G. Marnef. ‘Repressie en censuur in het Antwerps boekbedrijf, 1567-1576’. In: De zeventiende eeuw, 8 (1992), p. 221-231.

17. Index d'Anvers. 1569, 1570, 1571. Ed. J.M. de Bujanda. Sherbrooke/Genève 1988, p. 331, nr. 511 (Index des livres interdits, VII).

18. Brussel, Algemeen Rijksarchief, Raad van Beroerten, 29, f. 58 r^o. De kluchtboeken van Roelants worden niet vermeld in de boekenvoorraad die in 1569, na de razzia, voor verder onderzoek in het huis van Marcus Nuñez op de Antwerpse Meir samengebracht werd, cfr. Marnef, ‘Repressie en censuur’, p. 225 en F. Prims. ‘De bibliotheek van Marcus Nuñez, 1569’. In: Bijdragen tot de geschiedenis, 34 (1951), p. 133-149.

19. Dat wordt geopperd in de inleiding bij Een nyeuwe clucht boeck, p. 15.

20. Van dit Clucht boeck is enkel een onvolledig exemplaar bekend, dat bewaard wordt in de stadsbibliotheek van Gdansk; ik heb de microfilm-versie ervan geraadpleegd in de stadsbibliotheek van Antwerpen, signatuur CM 207611.

21. L. van den Branden. ‘Drukoctrooien’, nr. 346 vermeldt dat op 22 mei 1576 door de Raad van Brabant aan Henrick Henricx toelating gegeven werd om met ingang van 25 mei 1576 bepaalde boeken te mogen drukken (zonder de boektitels te specifiëren).

22. Een concordans kan opgesteld worden aan de hand van J. Bolte. ‘Ein Antwerpener Cluchtboeck von 1576’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 10 (1891), p. 127-143; Idem. ‘Zur Schwankliteratur des 16. und 17. Jahrhunderts’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 39 (1920), p. 75-96; A. L. Stiefel. ‘Zur Schwanklitteratur im 16. Jahrhundert’. In: Archiv fur das Studium der neueren Sprachen und Literaturen, 94 (1895), p. 129-148. Ik heb dat gedaan met betrekking tot de bronnen van Een nyeuwe clucht boeck, het Clucht boeck en de latere versies daarvan, cfr. J. Verberckmoes. Schertsen, schimpen, schaterlachen. Het komische in de cultuur van de Spaanse Nederlanden (16de-17de eeuw). Doctoraal proefschrift. 2 delen. Leuven, 1993, deel II, p. 477-481. Zie over de verschillen tussen Een nyeuwe clucht boeck en het Clucht boeck ook D. Schouten, De jacht op inspiratie, p. 195-196.

23. Clucht boeck, p. 112-113 (nrs. 140-142). Zie de uitgave van Les divers propos memorables in Antwerpen, Museum Plantijn-Moretus, signatuur MPM R5.14

24. D. Schouten, De jacht op inspiratie rangschikt de retorische principes van inventio en amplificatio onder de zelf uitgevonden noemer Ingeniumfilosofie, plaatst die op een volstrekt willekeurige manier in een esoterische traditie, die hij al even willekeurig en onbegrijpelijk als onorthodox humanistisch bestempelt en denkt daarmee een sleutel gevonden te hebben om het bestaan van de kluchtboeken te verklaren. Het kluchtboek zou volgens Schouten in de zestiende eeuw een ‘onorthodox devotie-boek’ (p. 239) geweest zijn voor ‘lezers die idealen en ideeën van de ingeniumtraditie deelden’ (p. 299) en die door de lectuur van het kluchtboek tot een religieuze extase kwamen. Afgezien van de vraag wie de onorthodoxe humanisten wel mogen geweest zijn (Schouten rekent er onder meer Erasmus en Vives toe), is dit een louter speculatieve verklaring, die enkel gebaseerd is op de persoonlijke ‘voorkeur voor de ongekunstelde Natuur en inspirerende, energieke common-sense’ van Schouten zelf.

[p. 415]

De grote Plantijn nam het kluchtboek in zijn fondsen op, ook al lijkt het geen commercieel succes geworden te zijn. In 1578 bestelde de boekhandelaar Jan Scheffer II in Den Bosch via Plantijn 25 ‘Cluchtboecken’ in octavo voor een totaal bedrag van 1 gulden en 11 1/4 stuivers.^25. In 1586 had volgens het Plantijnse journaal Heyndrick Heyndricsen recht op 3 gulden voor 25 van zijn ‘cluchtboecken’, die weerom via Plantijn verhandeld werden.^26. In de veilingcatalogus uit 1610 van de Amsterdamse boekverkoper Cornelis Claesz (ca. 1551-1609) worden ‘Groote Clucht-boecken, 8’ vermeld, misschien nog steeds exemplaren van het kluchtboek van 1576, ofwel van een latere editie ervan.^27. Nieuwe edities van het Clucht boeck verschenen in de Republiek als Cluchtboeck (Amsterdam, weduwe G.H. van Breugel, 1637) en Groot klugt-boeck (Amsterdam, Michiel de Groot, 1680).^28. In de Zuidelijke Nederlanden werd het boek herdrukt onder de minder opvallende titel Ghenuechelijcke ende recreative exempelen (Antwerpen, Guilliam Verdussen, 1627).^29. De verschillen tussen deze edities zijn uiterst gering. In vergelijking met de oertekst van 1576 werden telkens slechts enkele verhaaltjes weggelaten of andere toegevoegd.

25. C.J.A. van den Oord. Twee eeuwen Bosch' boekbedrijf 1450-1650. Een onderzoek naar de betekenis van Bossche boekdrukkers, uitgevers en librariërs voor het regionale socio-culturele leven. Tilburg 1984, p. 246 (Bijdragen tot de geschiedenis van het zuiden van Nederland, LXII).

26. Antwerpen, Museum Plantijn-Moretus, archief nr. 41, f. 158; een gegeven dat ik ontleen aan de documentatie van Henry de Groote in Antwerpen, Stadsarchief, Privilegiekamer, 3511 (met dank aan E. Put voor de verwijzing).

27. B. van Selm. Een menighte treffelijcke boecken. Nederlandse handelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw. Utrecht, 1987, p. 232. Zie ook Idem. ‘Nieuwe lezers van zestiende-eeuwse anekdoten’. In: Dokumentaal, 14 (1985), p. 80-82, met een prijs van 5 stuivers voor een kluchtboek in octavo uit de magazijncatalogus van Hendrick Laurensz (1638).

28. P.P. Schmidt, Zeventiende-eeuwse kluchtboeken, nrs. 1 en 25.

29. Een exemplaar wordt bewaard in Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, signatuur II 25984 A. Cfr. P.P. Schmidt, Zeventiende-eeuwse kluchtboeken, nr. 24.

Vermakelijk leren

De wijziging die de titel van het Clucht boeck in de Spaanse Nederlanden onderging, had allicht te maken met een waakzame censuur, doch wijst tevens op een geleidelijk veranderend gebruikspatroon van de kluchtboeken aldaar. Ghenuechelijcke ende recreative exempelen verscheen met een imprimatur uit 1590 van de Antwerpse kanunnik Henric Dungen, die het werkje gunstig beoordeelde ‘om zijn schoon exempelen en leeringhen’. Het is bijgevolg niet onwaarschijnlijk dat tussen 1590 en 1627 nog een andere uitgave van het kluchtboek van 1576 het licht gezien heeft. Misschien heeft Martin Huyssens die editie verzorgd, want hij kreeg in 1590 een privilege voor een Franse zowel als voor een Nederlandse uitgave van het kluchtboek.^30. Een exemplaar van die voorlopig hypothetische druk is echter nog niet boven water gekomen. Nog in 1655 publiceerde de Antwerpse drukker Godtgaf Verhulst een editie van de Ghenuechlijcke recreative exempelen, nog steeds met de kerkelijke goedkeuring van 1590, doch het exemplaar uit het bezit van Emile Van Heurck is voorlopig spoorloos, zodat verdere details omtrent deze uitgave eveneens ontbreken.^31. Vijf jaar voordien, op 7 februari 1650, noteerde de Antwerpse drukker Godtgaf Verhulst in zijn memoriaal dat hij ‘6 groote cluchtboecken’ verkocht had aan Franssois Fickaert, een collega-drukker in de Scheldestad.^32. Nog een ander Antwerps uitgever, Hieronymus II Verdussen, liet na zijn overlijden in 1653 zelfs 254 ‘Cluchtboecken’ na.^33. In beide gevallen is niet precies vast te stellen om welke editie het ging. In elk geval waren tot omstreeks het midden van de zeventiende eeuw kluchtboeken uit de fondsen van vrij belangrijke Antwerpse uitgevers voorradig. Anderzijds bleken kluchtboeken duchtig verslijtbare producten te zijn en die slijtage zou wel eens aan schoolgebruik kunnen te wijten geweest zijn. Een aantal sporen wijzen in de richting van die scholencontext.

Zo verscheen van het Clucht boeck van 1576 ook een Franse versie onder de titel Recueil de plusieurs plaisantes nouvelles, apophtegmes et recreations diverses (Antwerpen, Heyndrick Heyndricsen, 1578). Behalve dat de titel verwarring zaait omtrent de fu-

30. A.L. Stiefel, ‘Zur Schwanklitteratur’, p. 130.

31. E.H. van Heurck. Les livres populaires flamands, p. 153. Het boek wordt niet vermeld in de veilingcatalogus Catalogue de la très importante collection de livres anciens et modernes délaissée par feu M. Emile H. van Heurck, folkloriste. 2 delen. Antwerpen 1931, en bevindt zich ook niet in de Koninklijke Bibliotheek Albert I van Brussel, waar het grootste gedeelte van van Heurcks rijke collectie volksboeken terechtkwam.

32. Antwerpen, Stadsarchief, Insolvente Boedelskamer, 1429, f 31 r^o.

33. R. Baetens. ‘In de schaduw der Moretussen. De nalatenschap van Jeronimus II Verdussen’. In: Cultuurgeschiedenis in de Nederlanden van de renaissance naar de romantiek. Liber amicorum J. Andriessen s.j., A. Keersmaekers, P. Lenders s.j. Leuven/Amersfoort 1986, p. 71-82 (p. 77).

[p. 416]

sie tussen kluchtboeken, novellenbundels en apophthegmataverzamelingen, is dit boek interessant omdat het voor het eerst een naam plakt op een van de producenten van het kluchtboek. Op de titelbladzijde wordt namelijk de Fransman Antoine Tyron of Anthony Nicolaasz Tiron als vertaler vermeld. Tyron was op 15 januari 1563 poorter van Antwerpen geworden en was tot ongeveer 1580 onder meer als schoolmeester actief in de Scheldestad. Van zijn hand zijn een negental Franse vertalingen van moraliserende traktaten en komedies bekend. De Recueilwerd in Antwerpen herdrukt door Martin Huyssens in 1591, 1593 en 1596.^34. Deze collectie speelde bovendien een niet onbelangrijke rol in de evolutie naar beknopte komische vertelvormen in het Franse taalgebied, via in Douai gedrukte collecties.

Een schoolmeester duikt ook op in connectie met een novellenbundel, die slechts minieme verschillen vertoont met de kluchtboeken. Met name Fransoys Loockmans was de vertaler van LXXI Lustighe historien oft Nieuwicheden, inhoudende vele schoone recreative ende playsante gheschiedenissen, overgheset wt diversche talen in onse Neder-duytsche sprake (Antwerpen, weduwe van Guillaem van Parijs, 1589).^35. Het door Johannes Bolte geraadpleegde exemplaar bevatte een goedkeuring van de Antwerpse censor Henrick Ziberts van Dunghen op datum van 22 augustus 1577 en een drukkersprivilege voor Guiliam van Parijs dd. 31 maart 1582, zodat een eerdere uitgave vóór 1589 niet uitgesloten lijkt. Er verscheen ook een latere uitgave, want een onvolledig exemplaar vermeldt Hieronymus Verdussen in de X Gheboden te Antwerpen als drukker.^36. In 1595 verkocht de weduwe van Guiliam van Parijs haar huis en materiaal aan Hieronymus Verdussen, waaronder waarschijnlijk de LXXI Lustighe historien. Verdussen drukte in de X Gheboden van 1589 tot 1614, zodat zijn editie van Loockmans' collectie tussen 1589/1595 en 1614 te dateren is.^37. Franchois Loockmans Thielmansz. was in Antwerpen tussen 1578 en 1585 actief als onderwijzer voor Duits, Frans, lezen, schrijven en rekenen.^38. Het grootste verschil tussen de door hem vertaalde novellenbundel en de kluchtboeken was dat in de novellen bijna uitsluitend liefdesthema's bespeeld werden, terwijl een kluchtboek steevast een grote variatie aan onderwerpen bevatte.

Er zijn behalve de schoolmeestersnamen nog sporen die wijzen op een gebruik van de kluchtboeken in de scholen. Zo verscheen op een Antwerpse schoolboekenlijst van 11 augustus 1621 ‘Ghenuechelijcke exempelen oft Klucht-boeck’, wat trouwens nog een argument is voor een tussen 1590 en 1627 verschenen editie van dit kluchtboek. Volgens de katholieke censoren, die de lijst opgesteld hadden, moest het kluchtboek uit de scholen gehouden worden tot het gecorrigeerd was. Zij oordeelden dat meerdere anekdoten in het boek ‘gans verderfelijk en schandelijk zijn, hoewel er hier en daar fraaie exempelen in zitten’.^39. Hoewel een vergelijking tussen de bewaarde edities leert dat een beperkt aantal anekdoten over religieuze aangelegenheden en naaktkwesties mettertijd geschrapt waren, liep de censuur echter niet hard van stapel. De kluchtboeken werden ook in de Spaanse Nederlanden niet van hun gevarieerdheid beroofd.

Leerzaamheid spreekt ook uit Den Wet-Steen des Verstants. Waer mede door verscheyden fraye proposten/ wijse antwoorden/ redenen ende sententien/ t'verstant vanden leser verscherpt wordt (Antwerpen, Guilliam Lesteens, 1620).^40. Dit kluchtboek was samengesteld door de bekende katholieke polemist Richard Verstegen (ca. 1550-1640). Den Wet-Steen is een verzameling van 242 anekdoten en exempelen, die klaarblijkelijk grotendeels uit de anekdoten- en apophthegmataverzamelingen afkomstig

34. Een exemplaar van de Recueil van 1578 is mij op dit ogenblik niet bekend. Van de edities van 1591 en 1596 exemplaren in respectievelijk München en Parijs (Arsenal); cfr. A.L. Stiefel, ‘Zur Schwanklitteratur’; G.-A. Pérouse, Les nouvelles françaises du XVIe siècle; images de la vie du temps. Genève 1977, p. 473-479; R. Arbour. L'ère baroque en France. Répertoire chronologique des éditions de textes littéraires 1585-1643. 4 delen. Genève 1977/85, deel I, p. 281, nr. 2235; L. Loviot. ‘Recueil de plusieurs plaisantes nouvelles. 1587 & 1596’. In: Revue des livres anciens, 2 (1917), p. 372-374. Over Tyron zie H.L.V. de Groote. ‘De zestiende-eeuwse Antwerpse schoolmeesters’. In: Bijdragen tot de geschiedenis, 50 (1967), p. 179-318 (p. 307) en P. Chavy. Traducteurs d'autrefois. Moyen-âge et renaissance. Dictionnaire des traducteurs et de la littérature traduite en ancien et en moyen français, 842-1600. 2 delen. Parijs/Genève 1988, deel II, p. 1398-99. Zie ook de documentatie die Henry L.V. de Groote (1901-1986) aanlegde voor een nooit verschenen artikel over ‘Drie zestiende-eeuwse Antwerpse kluchtboeken’ in Antwerpen, Stadsarchief, Privilegiekamer, 3511; De Groote speurde o.a. tevergeefs naar het exemplaar van de Recueil uit 1578 dat in de jaren 1930 nog in het bezit was van de bibliofiel Joseph Havenith te Brussel.

35. J. Bolte. ‘Beiträge zur Geschichte der Erzählenden Litteratur des 16. Jahrhunderts. IV. Franz Loockmans' Novellensammlung von 1589’. In: Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 13 (1894), p. 2-16. Bolte steunde voor zijn onderzoek op een exemplaar van de editie van 1589 in de Königliche Bibliothek in Berlijn (signatuur Xr 1672, 2); dr. Jutta Fliege van de Abteilung Historische Drucke van de Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz te Berlijn deelde mij per brief mee dat dit exemplaar, evenals een tweede van dezelfde druk, met als signatuur ZH 5912, ‘heute alle beide als Kriegsverlust gelten’. Zie over de novellen ook R. van Stipriaan. Leugens en vermaak. Boccaccio's novellen in de kluchtcultuur van de Nederlandse renaissance. Amsterdam 1996.

36. Deze tweede editie door Hieronymus Verdussen is bij mijn weten nog nergens gesignaleerd; ze wordt bewaard in Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, Afdeling Kostbare Werken, signatuur II 86708. Het betreft een onvolledig exemplaar: enkel de titelbladzijde en f. 1 r^o tot f. 39 v^o zijn bewaard, hetzij 35 novellen, waarvan de laatste slechts gedeeltelijk; daarop volgen novellen van Boccaccio in het Nederlands, midden in novelle 11 (f. 39 v^o) en tot en met novelle 50 (f. 134 v^o), alsmede de inhoudstafel van Boccaccio's ‘Lustighe historien’ (f. 135 r^o - [137 v^o]).

37. A. Rouzet. Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle. Nieuwkoop 1975, p. 167-8 en 233-4, waar het boek niet vermeld wordt.

38. H.L.V. de Groote, ‘De zestiende-eeuwse Antwerpse schoolmeesters’, p. 280.

39. E.H. van Heurck, De Vlaamsche volksboeken, p. 203. Een Nederlandse versie van de censuurlijst, op datum van 16 april 1621 (datum van een Antwerps bisschoppelijk mandement betreffende het toezicht op de schoolboeken), werd gesignaleerd door F.J. Mone. Uebersicht der niederländischen Volks-Literatur älterer Zeit. Tübingen 1838, p. 16-17, maar is sindsdien spoorloos; enkel de titels ervan werden gepubliceerd in Ph. Mouskes. Chronique rimée. Ed. F. de Reiffenberg. Deel II. Brussel 1838, p. 866 en daaruit overgenomen door P. Van Duyse. De rederijkkamers in Nederland. Hun invloed op letterkundig, politiek & zedelijk gebied. Deel II. Gent 1902, p. 265-267. C. R[uelens]. ‘La bibliothèque bleue en Belgique’. In: Le bibliophile belge, 7 (1872), p. 59-69 en 200-204 was reeds het spoor van de Nederlandse lijst kwijt en gebruikte de Latijnse versie van 11 augustus 1621, waarvan hij een Franse vertaling leverde. De Latijnse versie berust in Mechelen, Archief van het Aartsbisdom, Paraecialia, bundel Metropolitane Kerk, Scholasterij, en werd uitgegeven in E.H. van Heurck, De Vlaamsche volksboeken, p. 199-206.

40. Een exemplaar wordt bewaard in Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, Afdeling Kostbare Werken, signatuur VH 30555 A; met dank aan E. Cockx-Indestege en C. Coppens. Cfr. E. Rombauts. Richard Verstegen; een polemist der Contra-Reformatie. Brussel 1933, p. 185-6 (Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, 6de reeks, 54); W.J.C. Buitendijk. ‘Richard Verstegen als verteller en journalist’. De Nieuwe Taalgids, 46 (1953), p. 21-30 raadpleegde een exemplaar in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, dat enigszins afwijkt van dat in Brussel. Dit kluchtboek is ten onrechte niet opgenomen in P.P. Schmidt, Zeventiende-eeuwse kluchtboeken.

[p. 417]

zijn. De precieze identificaties zijn echter nog niet gebeurd. Het werk is onderverdeeld in 23 weinig geordende hoofdstukken en bevat, behalve anti-reformatiesatire, typisch voor Verstegen, verhaaltjes over de meest uiteenlopende onderwerpen. Net als in de zestiende-eeuwse kluchtboeken is het een opeenstapeling van losse anekdotes, een groot deel komisch, andere ernstig, en met slechts een weinig moralisering.

Kortom, vanaf het laatste kwart van de zestiende eeuw en tot een eind in de zeventiende eeuw hoorden de kluchtboeken in de Spaanse Nederlanden (en waarschijnlijk ook in de Republiek) in een didactische sfeer thuis. Kinderen en jongeren konden er schokschouderend van het lachen iets uit opsteken. Dat blijkt tevens uit het aantekeningenboek van de relatief welgestelde Friese boer Dirck Jansz. (1578/79-1636). Die kopieerde omstreeks 1600 13 anekdoten uit het Clucht boeck van 1576 (of een latere versie ervan), waarin allerlei vormen van bedrog en vooral de seksuele moraal aan bod komen. Hij beoogde met die notities zijn kinderen een liefelijk testament in proza ter lering en stichting na te laten, zoals hij het zelf omschreef.^41. Of vanuit al dat schoolmeestergedoe een verband kan gelegd worden met een luidruchtige jongerencultuur^42., waarvoor sowieso weinig bewijzen voorhanden zijn, lijkt erg twijfelachtig. De hilariteit was er niet minder om, maar de kinderen, jongeren en allicht ook ouderen kregen aan het einde van de zestiende en in het begin van de zeventiende eeuw waarschijnlijk vooral via de school te horen dat er kluchtboeken bestonden en leerden ze lezen.

41. Het aantekeningenboek van Dirck Jansz. Ed. P. Gerbenzon. Hilversum 1993, p. 127 en 157-8 (Egodocumenten, deel 5).

42. Vgl. J. Koopmans en P. Verhuyck, Een kijk, p. 89-99.

Moraliserend vermaan

Tot omstreeks het midden van de zeventiende eeuw verschilde de productie van kluchtboeken in de Republiek niet van die in de Nederlanden onder Spaans gezag, dat wil zeggen de diverse edities zijn in beide gevallen op één hand te tellen.^43. Vanaf 1651 trad echter een bruuske verandering op. In de tweede helft van de zeventiende eeuw werden immers tientallen edities uitgegeven in de Republiek, vooral in Amsterdam, terwijl in de Spaanse Nederlanden geen enkel kluchtboek meer gedrukt werd vóór ca. 1700. Het uitgeverssucces van de kluchtboeken in het Noorden paste duidelijk in een internationale trend. Zo is ook voor de Duitse gebieden een cesuur in de periode 1640/1670 vastgesteld, in die zin dat een publicatiegolf van kluchtboeken toen de markt overspoelde.^44. Daarbij zou inhoudelijk een evolutie van anekdotenbundel naar moppenboek te bespeuren zijn.^45. De kluchtboeken hadden voortaan geen andere pretentie meer dan vergaarbakken van grappen te zijn.

Het opvallende verschil tussen Noord en Zuid had uiteraard veel te maken met de inmiddels solide positie van Amsterdam als uitgeverscentrum. Misschien speelden ook religieuze verschillen een rol. Zo werden vóór 1700 Duitse kluchtboeken bijna uitsluitend in Noord- en Midden-Duitsland uitgegeven en niet in het katholieke zuiden. Franse hugenoten redigeerden hun eigen collecties, die onder meer in de Republiek gedrukt werden. In de tolerante en overwegend protestantse Republiek leken kluchtboeken dus niet ongepast. De belangrijkste verklaring voor de onbeduidende rol die de kluchtboeken in de Spaanse Nederlanden toebedeeld kregen, is echter dat tegen het midden van de eeuw geestelijken de literai-

43. In de Republiek verschenen vóór 1644 slechts 3 afzonderlijke kluchtboeken, cfr. P.P. Schmidt, Zeventiende-eeuwse kluchtboeken, nrs. 1, 51a en 67.

44. E. Moser-Rath. ‘Lustige Gesellschaft’.

45. Vgl. over die evolutie N. Neumann. Vom Schwank zum Witz. Zum Wandel der Pointe seit dem 16. Jahrhundert. Frankfurt/New York 1986.

[p. 418]

re productie van het Zuiden domineerden en monopoliseerden qua thematiek en genres.^46. Zij onthielden zich daarbij trouwens allerminst van grapjes, al lag de nadruk in hun ridiculisering vooral op een herijking van de zotheidsthematiek uit de zestiende eeuw, met het oog op stichting en vermaan. Het embleemboek Het Masker van de Wereldt afghetrocken (Antwerpen, 1646) van de jezuïet Adriaen Poirters (1605-1674) was een van de meest geslaagde en populairste realisaties in dat verband. De kluchtboeken pasten echter niet in het straatje van de katholieke geestelijkheid. Daarvoor waren ze tegen het midden van de zeventiende eeuw klaarblijkelijk te ver afgedreven van de instructieve en moraliserende intenties waarmee ze bij hun ontstaan in de zestiende eeuw gevuld waren geweest.

Nochtans kwam reeds in het laatste kwart van de zeventiende eeuw het kluchtige opnieuw als quasi-zelfstandig medium in de gedrukte boekenproductie van de Spaanse Nederlanden aan bod. Met name de Brusselse drukker, boekverkoper, dichter en toneelschrijver Joan de Grieck (1628-1699) en zijn broer Judocus (1648-na 1704) stelden een hele reeks boekjes samen vol anekdoten, grafschriften, uitspraken en andere niemendalletjes, waarin ze zowel recreatief als moraliserend trachtten te zijn. De titels recupereerden de zotheid en schrijvers als Poirters werden door de broers de Grieck ongenadig geplunderd: De Droeve ende Blyde Wereldt (1671), Den Wysen Gheck (1672) bestemd voor de ‘Vlamsche Ieucht’, Spieghel der Historien (1673), Den Lacchende ende Leerende Waer-Seggher (1679), De Sotte Wereldt (1682) en De heerelycke ende vrolycke daeden van keyser Carel den V (1689).^47. Het blijkt moeilijk deze boekjes volgens rigoureuze criteria te classificeren.^48. Kluchtboeken zou ik deze echter niet noemen, hoewel een (klein) aantal anekdoten uit het kluchtboekencircuit er in terug te vinden zijn. De ernstige exempelen domineren echter aanzienlijk. Bovenal echter is de structuur grondig verschillend, want in plaats van dat de verhaaltjes en tekstjes allerhande los naast elkaar staan, zoals in de kluchtboeken gebruikelijk was, zijn ze in de boeken van de Grieck steeds met een ellenlang moraliserend betoog aan elkaar gebreid.

46. Zie K. Porteman. ‘1701-1702: Michiel de Swaen schrijft een klacht na een bezoek aan Holland. Michiel de Swaen en de letterkunde van het Zuiden’. In: Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Ed. M.A. Schenkeveld-Van der Dussen e.a. Groningen 1993, p. 303-308.

47. Cfr. J.L.M. Gieles en A.P.J. Plak. Bibliografie van het Nederlandstalig narratief fictioneel proza 1670-1700. Nieuwkoop 1988, nrs. 69-70, 104-110, 146-7, 264, 267 en 339. Deze boekjes zijn nog weinig bestudeerd; cfr. A. Van Loven. ‘Joan de Grieck. Onderzoek naar het vaderschap over zijn werken’. In: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamsche Academie, (1928), p. 538-563.

48. P.P. Schmidt, Zeventiende-eeuwse kluchtboeken, nrs. 2-3 en 69-70 neemt De Droeve ende Blyde Wereldt en Den Wysen Gheck op, doch de andere titels niet, hoewel het alle toch erg vergelijkbare boekjes zijn. Zie in dat verband de opmerkingen van M. van Vaeck, Recensie van Schmidt en P.J. Koopman, Recensie van Schmidt.

Volksliteratuur

Enigszins apart in het door Joan de Grieck samengelijmde oeuvre staat Het tooneel der leerlycke ende vermaeckelycke historien als onderdeel van Het Brussels Klucht-Tooneel (Amsterdam, 1700, en te koop te Brussel bij Joan de Grieck).^49. De Grieck hoopt dat ‘straffe Keur-meesters’ hem zullen vergeven en presenteert in dit kluchtboek 18 anekdoten en 9 ‘inbeeldinghen’, die door een lijn of door wit van elkaar gescheiden zijn en meestal van een titel voorzien zijn. Ze stammen uit het bekende repertoire van de kluchtboeken, al is nog niet geïdentificeerd waar De Grieck precies zijn stof gehaald heeft. Geheel volgens de bekende principes staan de anekdoten losweg door elkaar. Van een omkaderende moralisering is geen sprake. De titel legt rechtstreeks de band met het toneel.^50. Joan de Grieck is met Het tooneel misschien wel verantwoordelijk voor de plotse heropleving van het gedrukte kluchtboek in de Zuidelijke Nederlanden omstreeks 1700. Een zekere A.J.W.L. stelde Den seer vermaeckelycken kluchtvertelder samen, gedrukt te Ieper en te koop bij Willem van Bloemen in Antwerpen.^51. Het omvangrijke kluchtboek van 139 anekdoten en 204 bladzijden, in duodecimo, is ongedateerd, maar op pagina 183 is

49. P.P. Schmidt, Zeventiende-eeuwse kluchtboeken, nr. 66 en J.L.M. Gieles en A.P.J. Plak, Bibliografie, nr. 278. Ik raadpleegde het exemplaar in Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, signatuur Il 26167 A; over dit kluchtboek bestaat geen literatuur.

50. Over de verwantschap tussen kluchtboeken en toneel zie J. Koopmans en P. Verhuyck, Een kijk, p. 63-78 en J. Verberckmoes, Schertsen, schimpen.

51. P.P. Schmidt, Zeventiende-eeuwse kluchtboeken, nr. 56 en J.L.M. Gieles en A.P.J. Plak, Bibliografie, nr. 256. Het enige bekende exemplaar in Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, Afdeling Kostbare Werken, signatuur VH 24341.

[p. 419]

sprake van een ‘Nieuwen Almanach voor 't Jaer ons Heeren 1704’, wat toelaat dit boek omtrent dit jaartal te dateren. De anekdoten lijken aan de zestiende-eeuwse kluchtboeken ontleend, doch waren volgens de wervende titelpagina ‘meest in Vlaenderen en Brabandt voorghevallen’. Die pittoreske situering was een gebruikelijke techniek voor de commercialisering van de kluchtboeken. Inhoudelijk was de kluchtvertelder een onverkorte voortzetter van de oude kluchtboektradities, met nog steeds scatologica, slapstick humor en verhaaltjes over bedrog, oplichterij en domheid binnen diverse standen en rangen.

Toch was ook het kluchtboek in de Zuidelijke Nederlanden aan het einde van de zeventiende eeuw in heel andere circuits beland dan voor de voorgaande periodes het geval was. Van een vrij geleerd medium, met rederijkersconnecties en koopmansambities in het midden van de zestiende eeuw, via de positie van schoolfenomeen tijdens de aanzwengelende contra-reformatie, evolueerde het kluchtboek in de late zeventiende en de achttiende eeuw tot colportage-product. Het bereikte voortaan zowel de landman en de weinig bemiddelde ambachtsman als lieden hoger op de sociale ladder. Zo handelen relatief veel anekdoten in de kluchtvertelder over boeren, althans veel meer dan in het Clucht boeck en zijn navolgers het geval was. Bovendien hingen kluchtboeken steeds nauwer samen met almanakken en dat waren producten bij uitstek voor rondtrekkende venters. Allicht het kleinste Nederlandse kluchtboek dat ooit gedrukt is, illustreert dit voortreffelijk. Vermakelycke cluchten om de winterse avonden cort te maecken is een minuscuul boekje in duodecimo, van acht bladzijden, waarop drie anekdoten uit het traditionele repertoire afgedrukt staan.^52. Het werkje is gedrukt door Jacob Mesens III in Antwerpen, die in 1657 in het Antwerpse Sint-Lucasgilde opgenomen was en stierf in 1705. Het exemplaar in de Antwerpse stadsbibliotheek is ingebonden met een almanak en een prognosticatie voor 1701, eveneens gedrukt door Mesens, wat laat vermoeden dat het boekje een toegift bij de almanak was.

De kluchtboeken behoorden vanaf de aanvang van de achttiende eeuw tot de voddigste waren uit het aanbod van de drukkers en uitgevers. Zij werden in de Zuidelijke Nederlanden tijdens de achttiende en de negentiende eeuw nog herhaaldelijk herdrukt, alvorens in de lade met curiosa van de folkloristen te verdwijnen. In de titels werd echter nog lang naar het maatschappelijk nut van de kluchtboeken gewezen. Zo propageerde Den seer vermaeckelycken kluchtvertelder, ‘want wat is'er beter als wanneer datmen in een geselschap is, datmen kan eenighe aerdighe potsen, ende avonturen by het licht brengen, om alsoo de Compagnie te vermaecken’. Dergelijke commerciële praatjes waren reeds in de zestiende eeuw te horen, maar tegen het einde van de zeventiende eeuw hadden ze een totaal andere betekenis gekregen. De verkleining van het formaat van de boekjes van octavo naar duodecimo, de vermoedelijke colportage samen met almanakken, de samenballing van ‘klucht’ tot mop, de pittoreske situering van de verhaaltjes in de nabije stad of streek en de banden met het toneel, het lijkt er allemaal op te wijzen dat de kluchtboeken langzamerhand gebruiksgoed voor alle sociale lagen van de bevolking waren geworden. Meer en meer ging het om de grappen alleen en niet om het nut van de pointes en de zedeles. In plaats van hilarische leermeesters werden de kluchtboeken doordeweeks leesvoer.

52. Een exemplaar uit de veiling van Gustave van Havre wordt bewaard in Antwerpen, Stadsbibliotheek, signatuur C 101787; een ander exemplaar in Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, afdeling Kostbare Werken, signatuur 3202 A 2bis. Over dit kluchtboekje bestaat geen literatuur.