De Zeventiende Eeuw. Jaargang 13

[p. 5]

Congres Vrede van Munster
Hugo de Schepper Christian L. Tümpel Jan J.V.M. de Vet

Op 5 januari 1996 was het driehonderdvijfig jaar geleden dat gezantschappen van de zeven Verenigde Provinciën zich op weg begaven naar de stad Munster om te onderhandelen over de beëindiging van het gewapende conflict dat bekend staat als de Tachtigjarige Oorlog. Ruim twee jaar later zouden deze besprekingen resulteren in een vrede, waarbij de volkenrechtelijke onafhankelijkheid van een gebied dat bijna overeenkomt met het huidige Nederland, werd vastgelegd en internationaal erkend. Bovendien betekende de vredesondertekening een definitief vertrek van de Republiek uit het Duitse Rijk. Deze overeenkomst maakte deel uit van een reeks vredesverdragen, gesloten te Munster en Osnabrugge die niet slechts een einde stelde aan de Tachtigjarige maar ook aan de Dertigjarige Oorlog. Met name bij de laatstgenoemde waren vele Europese staten betrokken geweest.

Voor de Republiek was er winst; voor de Nederlanden als geheel ontbraken schaduwzijden evenwel niet. De Vrede van Munster bracht immers ook scheiding teweeg: de Nederlanden werden in tweeën gescheurd. Munster luidde voor de bewoners der Lage Landen de eerste fase in van een vervreemdingsproces tussen de bewoners van de Verenigde Provinciën en die van het Koninklijk (Spaanse, later Oostenrijkse) Nederland.

Aan dit proces ging een opstand vooraf die uitmondde in een onafhankelijkheidsoorlog, waaraan tenslotte slechts zeven van de oorspronkelijk zeventien provincies konden deelnemen. Dit verzet richtte zich in het begin tegen een bestuurlijke overcentralisering en tegen een strenge vervolging der protestanten op last van de natuurlijke vorst Filips II, die tevens koning der twee Spanjen was.

De militaire en diplomatieke ontwikkelingen leidden ertoe dat bij de aanvang van het zogenoemde Twaalfjarig Bestand in 1609 de onafhankelijkheid van zeven Geünieerde Gewesten de facto ook door de Spaanse koning werd erkend. De iure geschiedde dit eerst tijdens de Westfaalse Vrede te Munster, waar de Spaanse koning met zijn tegenstanders onderhandelde. Filips IV liet tegelijk zijn eisen vallen ten aanzien van de positie van de katholieken in de Republiek, en zelfs in de Generaliteitslanden, die hij in een later stadium van de oorlog aan de Verenigde Provinciën had moeten prijsgeven.

Het belang van de Westfaalse Vrede valt moeilijk te overschatten. Aan een langdurige oorlogstoestand in Europa werd een einde gemaakt. Daarin hadden de protestantse landen, enkele rijksvorsten, Zweden en Denemarken, samen met de Republiek en Frankrijk, tegenover de katholieke Habsburgers, het Keizerrijk en Spanje gestaan. Alleen Frankrijk en Spanje konden geen overeenstemming bereiken en zetten de strijd voort. De Westfaalse vredes legden niet alleen de basis voor het Europese machtsevenwicht van dat ogenblik, maar ook voor dat van een lange toekomst. Hetzelfde gold voor de gewoonten en rangen in het diplomatie-

[p. 6]

ke verkeer. Een ander aspect is dat hier voor het eerst een grootschalig, multilateraal kader werd geschapen, waarin een aanzienlijk aantal bilaterale verdragen tot stand kon komen: de diplomaten woonden jarenlang vlak bij elkaar en ontmoetten elkander regelmatig informeel. Tijdens dergelijke, niet zelden feestelijke, bijeenkomsten konden barrières uit de weg geruimd worden die vrede in de weg stonden. Dat men zich van de betekenis van dit congres bewust was, komt tot uitdrukking in een omvangrijke kunstproductie (met name portretten) die haar hoogtepunt vindt in het bekende schilderij van Gerard Ter Borch dat de bezwering van de vrede als onderwerp heeft (zie afb.). Een van de leden van de Spaanse delegatie, Saavedra Fajardo, gaf zich rekenschap van de belangrijke veranderingen die te Munster ingevoerd werden; voor hem had het uur van de staten en van de “Staatsraison” geslagen. Op godsdienstig gebied werd tijdens de vredesonderhandelingen voor het eerst de toepassing van het principe cuius regio, illius et religio en van de gewetensvrijheid uitgebreid tot de calvinisten in het Rijk.

Op het moment dat de Republiek in 1648 het Rijk verliet en internationale erkenning verwierf, voltrok zich de laatste fase in een proces van desintegratie: inzoverre de Nederlanden nog formele banden hadden met het Keizerrijk, werden die met betrekking tot de Verenigde Provinciën helemaal doorgesneden. De tijd waarin wij thans leven, staat daarentegen in het teken van de Europese eenwording. Zonder ontrouw aan hun sinds eeuwen groeiende identiteit trachten staten tot elkaar te komen. De verdere ontwikkeling van hun eigenheid zal moeten verlopen in samenspraak met de andere Europese landen en wel speciaal met de meest nabije.

Op allerlei plaatsen in Europa worden in deze jaren dit ongekend grote vredescongres en zijn belangrijke gevolgen herdacht met tentoonstellingen, congressen en andersoortige culturele manifestaties. In Nederland, dat op eigen wijze zal stilstaan bij de gebeurtenissen van 1648 en hun gevolgen voor ons land, werd de reeks evenementen al in 1996 geopend met een wetenschappelijk congres, georganiseerd door de Katholieke Universiteit Nijmegen, onder auspiciën van de interdisciplinaire Werkgroep Zeventiende Eeuw. Nijmegen en Kleef waren op 28, 29 en 30 augustus 1996 plaats van handeling. In deze publicatie is een aantal bijdragen van sprekers op dit congres gebundeld; andere zullen elders verschijnen.

De lezingen, tijdens het congres gehouden, belichtten niet alleen de receptie en de implicaties van de vredessluiting zelf, maar schonken ook ruime aandacht aan aspecten van de toenmalige cultuur die direct zichtbare of meer verborgen raakpunten met de Vrede hebben. Globaal gesproken bestreken zij drie terreinen.

In de eerste afdeling, de politieke en diplomatieke geschiedenis en de geschiedschrijving van diverse wetenschappen, werd de wisselende verhouding tussen Spanje en de Noord-Nederlandse Republiek behandeld, evenals de strubbelingen rond de samenstelling van de Nederlandse delegatie en de gevoelens van sterke sympathie tot hevige afkeer die het verdrag, vóór en ná zijn totstandkoming, opriep. Een Spaanse afvaardiging van wetenschappers belichtte de Vrede van Munster vanuit het Iberisch-mondiale standpunt, met veel nadruk op de historiografie. Afgezien van het verlies van een belangrijk deel van de Nederlanden voor de Kroon van Castilië, moest deze zich neerleggen bij de Hollandse aanwezigheid in de koloniale wereld, die tot dan toe door Spanje was beheerst. Het

[p. 7]

Gerard Ter Borch, De bezwering van de vrede tussen de Nederlanden en Spanje te Munster, 15 mei 1648. (Londen, The National Gallery).

door de Oost- en West-Indische Compagnieën verworven wereldwijde koloniale imperium bezorgde de Republiek een volwaardige plaats onder de eersterangsmogenheden. De economische consequenties van het einde van de oorlog kwamen tijdens het congres eveneens aan de orde.

Voor de Republiek waren die gevolgen positief: de handel met Spanje en het Koninklijke Nederland werd genormaliseerd en de toenadering met het Keizerrijk was ook gunstig voor de handelsbetrekkingen met Denemarken. Dat kan niet gezegd worden met betrekking tot Frankrijk, waarmee de Republiek in een reeks militaire conflicten verwikkelt raakte. Ook werd aandacht geschonken aan de gevolgen die de Vrede had voor het kerkelijk leven van katholieken en protestanten. Een ander aandachtspunt was de militaire wetenschap, waarvan de Staatse en Spaanse legers zich hebben bediend tot in het jaar dat de Vrede bracht.

Een tweede veld huisvestte onderwerpen uit de zeventiende-eeuwse letterkunde en de geschiedenis van het boek. Literaire teksten die het vrijheidsideaal van de Republiek weerspiegelen, werk van Vondel en anderen, kregen een diepgaande behandeling in de tweede afdeling van het congres. Het geschetste beeld van de ambassadeur in het baroktoneel van onder meer Lope de Vega wierp een interessant licht op de complexe relatie tussen het theater en de Spaanse samenleving van de zeventiende eeuw. Ook kwam de liedcultuur van de betreffende periode aan de orde, niet slechts het tekstmateriaal dat zoveel aan de wederzijdse beeldvorming van de tegenstanders heeft bijgedragen, maar ook de bijbehoren-

[p. 8]

de muziek. Zo werd onder meer belicht, hoe Nederlanders ‘de Spanjaard’ zijn gaan zien, waarbij uiteraard werd stilgestaan bij de bedenkelijke gevolgen die dergelijke verketteringsprocessen hebben gehad. Literaire en culturele betrekkingen tussen joden in Spanje en in de Republiek weerspiegelen een bemiddelende diplomatie tussen beide opponenten. Het beeld van de literaire cultuur werd gecompleteerd met lezingen over de toen zeer belangrijke boekenproductie van de Republiek, over de Vrede in de Neolatijnse letterkunde en over reacties uit universitaire milieus in de Republiek en in de Spaanse Nederlanden.

Het derde domein van het congres was dat van de schone kunsten, met name de schilderkunst. Uiteen werd gezet dat het beeld van de Opstand en de Vrede, zoals wij dat thans voor oogen hebben, in hoge mate wordt bepaald door de voorstelling die de Nederlandse kunst van de Gouden Eeuw daarvan geeft. Niet alleen factoren die voor de Republiek positief waren, zoals de economische bloei en de hoge kunstproductie, maar ook factoren, die voor de Spaanse Nederlanden als negatief worden aangemerkt zoals emigratie van kunstenaars en handelsbeperkingen, bevorderden de verspreiding van de Nederlandse kunst. In geen andere ‘kunstschool’ hebben opstand en vrede een zo grote weerspiegeling gevonden. Dit hangt klaarblijkelijk niet slechts samen met de genoemde economische en politieke factoren, maar ook met het gegeven, dat van meet af aan de kunst - eerst in de vorm van (propaganda) prenten, later ook in de vorm van schilderijen - gebruikt werd om de gebeurtenissen uit de periode van oorlog, bestand en vrede vast te leggen of te symboliseren. Stadhouder Frederik Hendrik presenteerde zich niet alleen als mecenas van de Nederlandse kunst - van Noord en Zuid -, hij gebruikte haar ook om met behulp van conventionele of nieuwe iconografische programma's zijn vorstelijke ambities uit te dragen en zijn bijdrage aan de oorlog en - zeer opvallend! - ook aan de vrede te verduidelijken. Hoezeer Pax en Artes konden samenhangen toont het Vredesmonument bij uitstek, het voormalige stadhuis van Amsterdam, waarvan de bouwplannen en de daarmee samenhangende ideologie bij het gloren van de Vrede zodanig werden aangepast dat het een ware vredestempel (templum Salomonis) werd. Zoals werd betoogd volgt daaruit dat het een dringende taak is de rijkdom van programma's en afbeeldingen te ontsluiten en de geschiedenis van de collectievorming van deze kunst te reconstrueren, te documenteren en te analyseren. Daarvoor blijft ook de receptiegeschiedenis voortdurend van belang: Fromentin heeft onder invloed van de Franse Revolutie de kunst van de Gouden Eeuw verklaard als een kunst van burgers in opstand en zo is ze ook aanvaard. Een eenzijdige opvatting.

Aan de drie afdelingen van het congres ging een lezing vooraf die belichtte hoe de Munsterse Vrede in respectievelijk 1748 en 1948 werd herdacht. Zo stond het geheel van dit herdenkingscongres borg voor een wijds panorama dat de Nederlandse aspecten van de Vrede van Munster op een veelzijdiger manier toonde dan eerder is gebeurd.

De Europese beschaving begint steeds meer de trekken van een herdenkingscultuur te vertonen. Naarmate dit fin de siècle voortschrijdt, doet zich sterker de behoefte gevoelen om, wanneer weer een kroonjaar gekomen is, stil te staan bij de betekenis van een belangrijke gebeurtenis uit het verleden of de verdiensten van deze of gene coryfee uit voorbije tijden. Daarbij is het opmerkelijk dat vroegere

[p. 9]

herdenkingen op hun beurt de aandacht trekken van herdenkers van het laatste uur. Blijkbaar bestaat er een sterke behoefte aan vergelijking, het middel bij uitstek om de eigen positie te bepalen in de veranderende stroom van de tijd. Dit kan de belangstelling verklaren die de Vrede van Munster geniet in het huidige Europa, een gebied waarin zoveel in beweging is. Speciaal voor Nederland dat als soevereine staat in 1648 ontstond, is er alle reden om zich in de erfenis van Munster te verdiepen. Sedertdien is er immers sprake van ‘Nederland in Europa’, een zich ontwikkelende eigen identiteit onder steeds wisselende binnenlandse en buitenlandse omstandigheden. De volgende studies, een deel van de vruchten van het congres waarmee in Nederland de herdenking van driehonderdvijftig jaar Vrede van Munster werd geopend, willen bijdragen tot een beter verstaan van de omstandigheden waaronder dit land ontstond.