De Zeventiende Eeuw. Jaargang 11

[p. 198]

Kijken, lezen en zingen: embleem en lied als betekeniseenheid in Jan Luykens Voncken der liefde Jesu (1687) en De zedelyke en stichtelyke gezangen (1709)^*
Paul P. Raasveld

Inleiding

De gewoonte om het embleem in verband te brengen met de pictura-poesis-traditie heeft er toe geleid dat de relaties tussen de emblematiek en de muziek tot nu toe nauwelijks bestudeerd zijn.^1. Deze lacune in het onderzoek is des te opvallender omdat het corpus van emblemen en embleemboeken met muzikale elementen vrij groot is. In de eerste plaats zijn er de emblemen met muzikale beeldmotieven zoals muziekinstrumenten.^2. Minder bekend zijn de emblemen waarin muzikale notatie het overwegende beeldmotief in de pictura is. Deze vormen een boeiend deelcorpus omdat we op de embleemprenten geen figuratieve maar abstracte topica aantreffen.^3. Verder bevatten talrijke embleemboeken apart bijgebonden liederen, die weliswaar geen inhoudelijke relaties aangaan met de emblemen, maar die alleen al door hun aanwezigheid wijzen op de aard van het gebruikskarakter van deze soort van literatuur.^4. Als volgende groep kunnen de met zorg uitgevoerde, geïllustreerde liedboeken van de eerste kwart van de zeventiende eeuw worden genoemd. Enkele van deze boeken bevatten combinaties van beeld en tekst die een toenadering tot de emblematiek doen vermoeden.^5. Tenslotte is er sprake van een omvangrijk corpus van boeken waarin het embleem in een betekeniseenheid is gecombineerd met een lied.^6. In dit corpus zien we een eigen emblematische structuur met een tekstopeenvolging waarin een gedeelte is bedoeld om te bekijken (de embleemprent), te lezen (de gedichten en overige teksten) en te zingen (het lied). Dit artikel richt zich op deze groep van embleemboeken.

Het corpus van boeken waarin het embleem is gecombineerd met een lied omvat werken uit het Nederlandse en Duitse taalgebied. Als we de Europese emblematiek als geheel een macrocosmos zouden willen noemen, dan is het hier aan de orde gestelde deelcorpus daarvan een microcosmos: we treffen er namelijk uiteenlopende werken in aan van auteurs van diverse gezindten.^7. De boeken hebben als een gemeenschappelijk kenmerk dat zij betekeniseenheden bevatten waarin een embleem is samengebracht met een zingbare tekst. De tekstgeleding van de eenheden kan van boek tot boek verschillen, maar een eenmaal in een bepaald embleemboek vastgestelde opeenvolging wordt daarin doorgaans gehandhaafd. Men biedt het embleem, en daarmee de grafische component, aan het begin van de betekeniseenheid aan. De in de embleemprent gepresenteerde werkelijkheid kan tot op zekere hoogte impliciet blijven in de overige onderdelen van de eenheid. Een dergelijke combinatie van een embleem, een zingbare tekst en eventuele overige onderdelen zal ik in deze bijdrage een emblematische eenheid noemen.

De genoemde kenmerken zien we ook in enkele boeken in het oeuvre van de Nederlandse dichter en etser Jan Luyken (1649-1712).^8. Vier van zijn werken omvatten

* Dit artikel is een uitwerking van de lezing ‘Periodicity of Sensory Perceptions in Emblem Books with Music’. 30th International Congress on Medieval Studies, Western Michigan University, Kalamazoo MI, 4 mei 1995.

1. Aan de pictura-poesis-traditie ligt een kunsttheorie ten grondslag die uitgaat van de gelijkwaardigheid van de schilderkunst en de dichtkunst. De schilderkunst is dan een zwijgende poëzie, en de poëzie een sprekende schilderkunst. Beide kunsten zijn bij uitstek gecombineerd in de emblematiek. Binnen het raamwerk van de genoemde traditie is echter geen plaats voor de muziek ingeruimd. Anders gezegd, binnen de genoemde kunsttheorie is geen sprake van de gelijkwaardigheid van de muziek. Wanneer nu embleemboeken toch muziek blijken te bevatten, kan men aan de hand van de genoemde kunsttheorie daarmee niet veel beginnen. Inleidingen tot de pictura-poesis-traditie bieden Rensselaer W. Lee. Ut pictura poesis: The Humanistic Theory of Painting. New York 1967 en Svetlana Alpers. The Art of Describing: Dutch Art in the Seventeenth Century. Chicago 1983.

2. Een analyse van enkele muzikale beeldmotieven in de emblematiek geef ik in Paul P. Raasveld. ‘Omne trinum perfectum: Theories of Music as a Conception of Divine Harmony’. Renaissance and Baroque Symbol Theory 1500-1700. Red. John Manning. AMS Studies in the Emblem. New York, in druk.

3. Een verkennende studie van dit deelcorpus bied ik in mijn ‘Musical Notation in Emblems’. Emblematica. An Interdisciplinary Journal for Emblem Studies 5 (1991), p. 31-56.

4. Met betrekking tot Nederlandse embleemboeken met apart meegebonden liederen en andere gedichten schreef Karel Porteman een belangwekkende inleiding. Zie P.C. Hooft. Emblemata amatoria Afbeeldinghen van minne Emblemes d'amour. Ingeleid, uitgegeven en toegelicht door K. Porteman met een vertaling van de Latijnse disticha door A. Welkenhuysen. Leiden 1983, vooral p. 19-29.

5. Een inleiding tot de aard van de prenten in deze groep van geïllustreerde, en soms zelfs emblematisch ingerichte liedboeken biedt P.J.J. van Thiel in G.A. Bredero's Boertigh, amoreus en aendachtigh Groot Lied-boeck. Bredere aantekeningen bij de liederen door G. Stuiveling, A. Keersmaekers, C.F.P. Stutterheim, F. Veenstra, C.A. Zaalberg met inleidingen over het Lied-boeck door G. Stuiveling en over de prenten daarin door P.J.J. van Thiel. Leiden 1983, p. 89-128. Hier vooral: p. 117 en 128.

6. Dit corpus omvat boeken die betekeniseenheden bevatten van een embleem en een lied.

7. In mijn proefschrift geef ik van deze groep een uitgebreide, geannoteerde corpusbeschrijving.

8. Jan Luyken als emblematist verkrijgt vooral de aandacht van embleemonderzoekers na verschijnen van de rake inleiding tot zijn embleembundels door Karel Porteman. Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur. Nieuwe literaire verkenningen. Groningen 1977, p. 137-9. Biografische gegevens van de dichter biedt I.H. van Eeghen. ‘Jan Luyken en zijn bloedverwanten’. Doopsgezinde Bijdragen nieuwe reeks no. 16. Amsterdam 1990, p. 65-112. Verschillende studies met betrekking tot Luykens mystiek, in het bijzonder in zijn Jesus en de ziel (1678), biedt Herman W.J. Vekeman in zijn ‘Jezus en de Ziel. Een nabloei van de Rijnlandse mystiek?’. De Nieuwe Taalgids 73 (1980), p. 142-56; ‘Jezus en de Ziel. De zinnebeelden I en V’. De Nieuwe Taalgids 74 (1981), p. 54-70; ‘Jan Luyken tussen Abrahamsz. Galenus en Jacob Böhme’. Tijdschrif voor Nederlands en Afrikaans 1 (1983), p. 162-75. Over Luyken als Böhmist zie Herman W.J. Vekeman, ‘Taufe in Feuer und Wasser. Jan Luyken und Jacob Böhme’. Wort und Bild in der niederländischen Kunst und Literatur des 16. und 17. Jahrhunderts, red. Herman Vekeman en Justus Müllet Hofstede. Erfstadt, 1984, p. 162-72.

[p. 199]

betekeniseenheden waarin het embleem is gecombineerd met een lied, en soms ook met andere teksten, en waarvan de tekstopeenvolging in de emblematische eenheid per boektitel wordt gehandhaafd.^9. Wij zullen ons nu richten op twee van deze werken, namelijk Luykens Voncken der liefde Jesus (1687) en De zedelyke en stichtelyke gezangen (1709).

Luykens Böhmistische bundel Voncken der liefde Jesu omvat in eerste druk (1687) zestien emblematische eenheden met een lied. Luykens liederenbundeling De zedelyke en stichtelyke gezangen geeft met ingang van de derde editie (1709) achttien emblematische eenheden met een lied. Uit beide werken kies ik één emblematische eenheid aan de hand waarvan ik zal bespreken op welke wijze het beeld, de tekst en het lied inhoudelijk en in pragmatisch opzicht een betekeniseenheid constitueren.

9. Het betreft Jan Luykens liedboek met emblemen de Duytse lier, Amsterdam: Jacobus Wagenaar, 1671, met zeven emblematische eenheden met liederen; zijn embleemboek Jesus en de ziel, Amsterdam: Pieter Arentsz [II], 1678, met één emblematische eenheid met een lied; Luykens embleemboek Voncken der liefde Jesu, Amsterdam: Pieter Arentsz [II], 1687, met zestien emblematische eenheden met liederen; zijn liederenverzameling De zedelyke en stichtelyke gezangen, Amsterdam: wed. Pieter Arentsz met C. van der Sys, 1709 [eerste editie 1698], met achttien emblematische eenheden met liederen.

De emblematische eenheid in Jan Luykens Voncken der liefde Jesu (1687)

Jan Luyken presenteert in zijn Voncken der liefde Jesu (1687) 50 emblemen die telkens zijn gecombineerd met extra teksten, zoals bijbelspreuken.^10. In zestien eenheden is het embleem gecombineerd met een bijbelspreuk en een gezang. Slaan we het boek open dan zien we eerst het embleem met zijn kenmerkende combinatie van beeld en woord. Hierna volgt de tekst die kan worden gezongen. Luyken heeft deze gezangen gedicht als contrafacten.^11. Dit wil zeggen dat hij niet de melodie waarmee men de tekst kan zingen afdrukt, maar alleen een wijstitel. De bedoeling hiervan was dat de boekgebruiker die wijstitel kende en zich de bijpassende melodie herinnerde.

In deze zestien emblematische eenheden geeft de dichter een vaste volgorde aan de onderdelen embleem, bijbelspreuken en het geestelijk lied. Na het embleem, dat is opgebouwd uit de onderdelen motto, embleemprent, bijbelspreuk, een bijbelspreuk als titel boven een gedicht en het gedicht zelf, volgt het tussenkopje ‘Heylig Antwoordt’. Dit kopje staat boven een volgende bijbelspreuk. Daarna vervolgt Luyken met het kopje ‘Toezang’ waarmee hij zijn lied aankondigt. Het lied omvat een wijsaanduiding en de strofische liedtekst. Ik kies uit de bundel als voorbeeld de emblematische eenheid no. 6.^12.

Onder het motto ‘Het twede is beter’ zien we op de embleemprent een persoon met een opengeslagen boek naar de vlam van een kaars wijzen (afbeelding 1).^13. De persoon is de Godzoekende ziel in de gestalte van een vrouw, de in de emblematiek bekende verpersoonlijking Anima humana, waarmee de lezer zich in de godvruchtige embleemliteratuur dient te vereenzelvigen. De brandende kaars geeft licht en verlicht de kamer, waarin we onder andere enkele vanitas-attributen zien. Onder de embleemprent geeft de dichter de bijbelspreuk 2 Corinth. 6:9 in de Statenversie, ‘Als stervende, en siet wy leven’. Kennelijk doelt Luyken op een vergelijking tussen de kaars en de mens.

Op de tegenoverliggende rechterbladzijde zien we onder het citaat ‘Doodet dan uwe leden die op de aarde zijn’ (Colos. 3:5) het embleemonderschrift. Hierin geeft Luyken eerst de voor de emblematiek karakteristieke beeldbeschrijving van de embleemprent (ekphrasis). Deze omvat de eerste vier kwatrijnen en wordt kennelijk uitgesproken door de in de embleemprent uitgebeelde Anima humana. De dichter geeft een overpeinzing van de aard en het wezen van de brandende kaars in de kandelaar. Ik citeer het tweede kwatrijn.

10. Jan Luyken. Voncken der liefde Jesu, Van het Godtbegerende zielenvier. Bloemitjes der Salige Hoope, tot verheugelykheid der Wandelaars, langs den Weg, na vreden Ryk. Een behelsinge van vyftig Sinne-beelden, met hunne daar op spelende verssen, en heylige Spreuken. Wy hebben hem lief, om dat hy ons eerst lief gehad heeft. I Joan. 4. 19. t' Amsterdam, By Pieter Arentsz. in de Beursstraat, in de drie Rapen. 1687. Ik gebruik het exemplaar in de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam, planknummer OK 83-58. Een nadruk van deze eerste editie verscheen in 1976 als dl. 4 in de reeks Emblematisches Cabinet. In 1982 verscheen onder hetzelfde nummer in dezelfde reeks een nadruk van de derde editie (1705). Van de vijfde editie (1717) verscheen een fotografische herdruk bij De Banier, Utrecht (1977). Op basis van de eerste 25 emblemen uit Luykens bundel schreef Wolfgang Christoph Deßler (1660-1722) zijn met emblemen en muzikale composities voorziene meditatieve bundel Herz-wallende und von heiliger Liebe erregte Funcken der Liebe Jesu. Nürnberg: Christoph Weigel, 1712. Ik verwijs met betrekking tot het werk van Deßler naar mijn proefschrift.

11. Een inleidende studie tot het mechanisme van de contrafactuur in de zeventiende eeuw biedt Louis Peter Grijp. Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw. Het mechanisme van de contrafactuur. Publikatie van het P.J. Meertens-Instituut, deel 15. Amsterdam 1991.

12. De 50 eenheden zijn vanaf de tweede editie (1691) genummerd. Uit praktische overwegingen citeer ik deze nummering.

13. Fols. B3v-5 (= p. 22-5). De prent is door Van Eeghen beschreven onder no. 841. P. van Eeghen met J.Ph. van der Kellen. Het werk van Jan en Casper Luyken. Amsterdam 1905. 2 dln, hier: deel 1.

[p. 200]

1. Jan Luyken, Voncken der liefde Jesu, Amsterdam 1687, embleem no. 6, p. 22 [Foto: UB Universiteit van Amsterdam, sign. OK 83-58].

Gy sterft, om uyt uw doot te geven,
Terwyl uw duyster lyf verdwynt,
Een beter, schoonder, fynder leven,
Dat uyt uw ondergang verschynt.

De kaars verlicht de donkere kamer terwijl zij langzaam opbrandt. Luyken legt een verbinding met de mens. Zoals een lichtgevende kaars haar gestalte doet slinken, zo verruilt de godvruchtige mens zijn stoffelijk bestaan voor een leven in verlichting. De grafische metafoor krijgt een betekenis in de zesde en negende strofe.

Waarom en souden wy niet sterven?
Aan onze valsche levens aart,
Vol duysternissen en verderven,
Soo aangeboren, als vergaart.

En wy in Godts genadige ogen,
Verschynen, als een vrind'lyk licht,
Dat dood, en duysternis ontvlogen,
Mach staan voor 't heylig aangesicht.

Hierdoor verkrijgt de mens, alsof hij een lichtende kaars was, een ‘fynder levens Geest’ en, om de metafoor nog even vast te houden, zo is de mens een vriendelijk licht, in welke gestalte hij voor ‘'t heylig aangesicht’ treedt.

[p. 201]

2. Jan Luyken, Voncken der liefde Jesu, Amsterdam 1687, lied in de eenheid no. 6, p. 25 [Foto: UB Universiteit van Amsterdam, sign. OK 83-58].

Het tussenkopje ‘Heylig Antwoordt’ kondigt de bijbelspreuk aan. Luyken citeert Joh. 12:24, waarin Jezus de woorden spreekt: ‘Voorwaar, voorwaar seg ick u, indien het tarwen graan in de aarde niet en valt en sterft, soo blyft het selve alleen: maar indien het sterft, soo brengt het veel vrucht voort’. Het citaat beklemtoont de noodzaak te sterven om te leven.

Het laatste onderdeel van de emblematische eenheid is een lied, onder het kopje ‘Toezang’ (afbeelding 2). Ook in de liedtekst staat het thema van het sterven centraal. Ik citeer de eerste strofe van het lied, dat ook in het verdere verloop van mijn betoog een belangrijke plaats zal gaan innemen.

O Tent van vlees en bloedt!
Die wy dus lang besaaten,
Als vreemt voor ons gemoet;
Soo wy u eens verlaaten,
Hoe lustig zal dat ruymen!
Soo breeckt een leewerck uyt
En dryft op zyne pluymen,
Daar hem geen trali sluyt.

[p. 202]

Muziekvoorbeeld 1. Jan Luyken, Voncken der liefde Jesu, Amsterdam 1687, lied in de eenheid no. 6, p. 25. Wijsaanduiding ‘Hoe dus bedroef leewerk’. Melodie naar het handschrift De Algemeene Werken door Joannes Luiken, 1757, p. 84. Historisch Museum Amsterdam, Vak 4-plank 4, no. 12.

Luyken vergelijkt het uitvliegen van een leeuwerik met de mens die zijn aards omhulsel verlaat. Het lied gaat op de kaarsmetafoor van het embleem dus in het geheel niet in. Maar de zingeving, het sterven, staat nog wel centraal. Een leeuwerik staat bekend om zijn vrolijk kwinkeleren en het tot honderden meters hoog opvliegen. Laag bij de grond vangt het dier aan met zijn lied en al zingend stijgt de vogel tot grote hoogte. Een leeuwerik kan zelfs in gevangenschap zingen wanneer de vogelaar het dier op een pol of een zode plaatst.^14. Deze activiteiten hangen samen met het feit dat dit dier in de christelijke traditie allegorisch de hemelgang verbeeldt. Zoals een gevangen leeuwerik naar het moment verlangt waarop hij de kooi verlaat, zo verlangt een godvruchtig mens, die zich in zijn aards lichaam als in een kooi gevangen voelt, naar God. Zoals een leeuwerik ontsnapt en de hoogte invliegt zodra men de kooideur opent, zo gaat de mensenziel op tot God wanneer zij van het wereldse wordt bevrijd. De metafoor illustreert een door Vekeman genoemd element van Luykens mystiek, namelijk een zucht naar het Böhmistische, Hemelse Vaderland, weg van de wereld waar de mens zich nooit thuisvoelt; het lied sluit aan op dit element met het beeld van een leeuwerik en een kooi.^15.

In de laatste vier versregels treffen we de metafoor aan van een geopende kooideur:

Ach dat wy ons gedulden
In 't slot van vlees en bloet, [slot: gevangenis]
Tot Godt ons Endt vervulde,
En 't deurtjen open doet.

Het sterven is voor de godvruchtige mens als de gang door een ‘deurtje’ waardoor hij gaat, als de tijd rijp is.

Luyken dicht de liedtekst als een contrafact op de wijs Hoe dus bedroef leewerk (muziekvoorbeeld 1). Wanneer we nu de wijstitel vergelijken met de eerste strofe van de liedtekst, zien we een associatie tussen het woord ‘leewerk’ in de woorden van de wijsaanduiding en de leeuwerik als metafoor in de liedtekst. Door middel van deze woordassociatie brengt Luyken het citaat uit zijn contrafactisch model samen met de nieuwe liedtekst.

14. De leeuwerik werd wel gehouden als kooivogel. In de kooi legde men een pol of zode als zangplaats en zette daar het dier op. Hierop staande ging de vogel toch zingen. Ik dank de bioloog Drs Arie Swaan die mij hier opmerkzaam op maakte.

15. Herman W.J. Vekeman. ‘“Jezus en de Ziel”: Jan Luyken tussen essentie en existentie. 1. De voorstellingen van Godsbeeld en Godsrelatie’. ‘2. Het wereldbeeld en het mensbeeld’. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 95 (1979), p. 177-203 (1.) en p. 297-321 (2.). Hier: p. 185.

[p. 203]

Zoals gebruikelijk in de contrafactuur is de wijstitel een deel van een eerste versregel of de complete eerste versregel van een reeds bestaand gedicht. Dit oorspronkelijke gedicht, het contrafactisch model, kon ik niet achterhalen.^16. Wel bleek het mogelijk om een melodie te geven waarmee Luykens boekpubliek dit lied hoogstwaarschijnlijk heeft gezongen. Het Historisch Museum te Amsterdam bezit een handschrift gedateerd 1757 onder de titel De Algemeene Werken door Joannes Luiken met de (embleem)gedichten uit een twaalftal werken van Jan Luyken.^17. Het opmerkelijke van dit handschrift is dat de gedichten bij deze gelegenheid eenstemmig zijn getoonzet. Hoewel de herkomst van deze melodieën nog onderwerp van een nader onderzoek zal zijn, leert een kleine steekproef dat meerdere van de verklankte gedichten in het handschrift wijstitels hebben, die in de gedrukte bronnen bij dezelfde gedichten horen. Dit handschrift bevat daarom in ieder geval uitgeschreven melodieën naar aanleiding van wijsaanduidingen.^18.

Ook het leeuweriklied, dat in emblematische eenheid no. 6 in Voncken der liefde Jesu is opgenomen, is in het Amsterdamse handschrift van een melodie voorzien. Deze geef ik in muziekvoorbeeld 1. Wat de melodie betreft, kan worden opgemerkt dat Luyken deze met behulp van dezelfde wijsaanduiding ook in enkele andere liederen heeft geciteerd.^19. Opmerkelijk is het in dit verband dat het telkens liederen betreft, waarin het sterven centraal staat. Kennelijk werd juist deze melodie voor het bedoelde thema geschikt geacht.

Wanneer we nu de complete emblematische eenheid overzien, blijkt dat Luyken niet een maar twee metafoorcomplexen uitwerkt. In het embleem staat de kaarslichtmetafoor centraal. In het lied is dit beeldcomplex losgelaten en geeft de dichter een nieuwe metafoor van een gekooide leeuwerik. Wel geven beide metaforen, met hun verschillende uitwerkingen, aspecten weer van hetzelfde thema, namelijk het sterven. De kaarsmetafoor verduidelijkt dat iets nieuws, dat veel mooier is, voortkomt uit iets dat eindigt. Deze beeldspraak moet de lezers als het ware overtuigen van het feit dat zij ‘door 't verliezen [van het aardse] winnen’. Ook het bij het embleem geciteerde Verlosserswoord ondersteunt deze levensles. Het lied daarentegen, dat in Luykens tekstgeleding pas na het embleem komt, hoeft de lezer niet meer van de levensles te overtuigen, maar verwoordt veeleer de grote wens van de reeds daarvan overtuigde gelovige om zich spoedig van het aardse af te wenden. Wens (voluntas) en affectie gaan samen: de liedvorm, met zijn typische affectwerking tijdens het zingen, komt deze inhoud ondersteunen.^20.

We hebben gezien dat embleem en lied in Voncken der liefde Jesu per eenheid weliswaar hetzelfde thema behandelen, maar dat zij dit met autonome metafoorcomplexen doen. Dit heeft er wellicht toe bijgedragen dat de zestien ‘Toezangen’ ook los van de emblemen konden worden uitgegeven. Dit is gebeurt in Jan Luykens liederenbundeling De zedelyke en stichtelyke gezangen (1698, 1704, 1709 en latere edities).

16. Bron: P.J. Meertens Instituut te Amsterdam, afdeling Volkslied.

17. De Algemeene Werken door Joannes Luiken. Om desselfs nutte, en waardigheid, door een liefhebber van dezelve op Zangwijze beschreeven, In Haarlem, 1757. Historisch Museum Amsterdam, Vak 4-plank 4, no. 12 (1757). Louis Peter Grijp bracht dit handschrift onder mijn aandacht. In een ander verband zal ik dit handschrift aan een nadere studie onderwerpen.

18. Er is nog een aanwijzing die dit lijkt te ondersteunen: meerdere gedichten van Jan Luyken uit verschillende van zijn embleembundels hebben in het Amsterdamse handschrift dezelfde melodie. Wanneer we nu bij verschillende liederen met zo'n overeenkomstige melodie de wijsaanduidingen vergelijken, blijkt het te gaan om één en dezelfde wijstitel.

19. In De zedelyke en stichtelyke gezangen (1709) zijn drie andere liederen opgenomen met de wijsaanduiding waarin de leeuwerik wordt genoemd. In de bij de liederen gevoegde liedopschriften komt het behandelde thema tot uitdrukking: ‘De hemel-reis’ (p. 34), ‘Op het Zalig Afsterven van Katharina Glimmer’ (p. 253) en ‘Twee-zang tussen verlangende en gestorvene zielen’ (p. 272). Zoals gezegd, komen deze liedteksten ook in het Amsterdamse muziekhandschrift voor, en wel met dezelfde melodie, door mij gegeven in muziekvoorbeeld 1. De melodie wordt duidelijk geassocieerd met het thema sterven.

20. Luykens uitlatingen met betrekking tot de functie van de muziek en het zingen behandel ik in mijn proefschrift.

De emblematische eenheid in De zedelyke en stichtelyke gezangen (1704, 1709)

Op de pagina's 54-86 van de liederenbundel De zedelyke en stichtelyke gezangen (1698) zien we vijftien van de zestien ‘Toezangen’ afgedrukt, uiteraard zonder de emblemen omdat het hier een liedbundel betreft.^21. Ook het gezang uit de hierboven be-

21. Jan Luyken. De zedelyke en stichtelyke gezangen, met een ernstige bedenkinge over het laatste Oordeel, Amsterdam 1698. Ik gebruik het exemplaar in de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam, planknummer 1305 E 11.

[p. 204]

handelde emblematische eenheid no. 6 van Voncken der liefde Jesu treffen we in de liedbundel aan. Het draagt als wijsaanduiding ‘Hoe dus bedroeft leeuwerk’ en is voorzien van het liedopschrift ‘Van het versterven des ouden Mensches’.^22. Dit opschrift vat het thema van het lied samen dat overeenkomt met het thema van de oorspronkelijke eenheid waaruit het was overgenomen.

In 1704 verscheen een heruitgave van De zedelyke en stichtelyke gezangen waarin op basis van een negentiental liederen nieuwe emblemen zijn vervaardigd.^23. Onderzoek van signatuurposities wijst uit dat in het door mij bestudeerde exemplaar van 1704 het zetsel voor de pagina's 1-200 identiek moet zijn geweest aan dat voor de bladen met dezelfde paginering in de allereerste uitgave van de liederenbundeling van 1698, dat wil zeggen, Luykens liederenbundel zonder de emblemen. Ten behoeve van de uitgave van 1704 zijn kennelijk het oude frontispiece en de oude reeds gedrukte folio's van de bundel van 1698 samengevoegd met een nieuwe titelpagina en de embleembladen. Zo ontdekken we in deze liederenbundel toch weer betekeniseenheden van embleem en lied. Door de gehanteerde gravuredruk op losse bladen buiten de katernen en de navenante bindwijze biedt de uitgave van 1704 echter een mengelmoes. Van een gestuurde, systematische lees- en zangvolgorde, zoals we die in Voncken der liefde Jesu aantreffen, is per eenheid nauwelijks sprake. De lezer moet zelf ontdekken welk lied nu precies bij welk embleem hoort. Dat blijkt uit het ons reeds bekende leeuweriklied met het bijbehorend nieuw embleem. Deze laatste is ingevoegd bij een ander lied dat met het nieuwe embleem niets te maken heeft.

Een hernieuwde uitgave van de De zedelyke en stichtelyke gezangen in 1709 is door Luyken aangegrepen om de presentatie van de onderdelen lied en bijgevoegd embleem te systematiseren in een tekstgeleding die we al hebben leren kennen in zijn Voncken der liefde Jesu.^24. De emblematische eenheid wordt nu zodanig weergegeven dat het embleem op de linkerpagina en het geestelijk lied op de tegenoverliggende rechterpagina verschijnt. In deze presentatiewijze zien we ook een kenmerk van de emblematiek als geheel, namelijk dat de volgorde van onstaan van de onderdelen van de emblematische eenheid niet tot uitdrukking hoeft te komen in de boekpresentatie. Voor een semantische analyse van de gepresenteerde tekst is deze historische prioriteit niet direct van belang. Wanneer we echter willen vaststellen op welke wijze Luyken tot zijn uiteindelijke emblematische eenheid is gekomen, dienen we de feitelijke gang van zaken uiteraard wel bij de analyse te betrekken. Dit zal ik doen aan de hand van een analyse van emblematische eenheid no. 10 in de uitgave van 1709.

Onder het motto ‘Vryheid, Blyheid’ zien we in de embleemprent van deze emblematische eenheid no. 10 een geopende vogelkooi waaruit een leeuwerik is vrijgelaten (afbeelding 3).^25. Het deurtje van de kooi is geopend door de rechtsonder afgebeelde Godzoekende ziel in de gestalte van een vrouw, die al hurkend, met haar linkerhand een demonstratief gebaar maakt. Nadat zij het deurtje heeft geopend, vliegt het dier weg uit de kooi. Hierboven wees ik er op dat een leeuwerik ook in gevangschap kan zingen, mits de vogelaar het dier op een pol of zode plaatst. Dit nu is door Luyken eveneens in de embleemprent verbeeld, want in de geopende kooi zien we daadwerkelijk een in het midden op een stok geplaatste zode afgebeeld. Dit opmerkelijke detail komt de liedmetafoor en het liedopschrift verdiepen, want hoewel het dier haakt naar de open lucht, kan het ook in gevangenschap zin-

22. Fol. G8 (=p. 111).

23. Jan Luyken. De zedelyke en stichtelyke gezangen van Jan Luiken. Vermeerderd met een byvoegsel, en Den Lof en Oordeel van de werken der barmhertigheid. Alles met konstige Figuuren versiert. Te Amsteldam, By de Wed. P. Arentz, en C. vander Sys, Boekverkoopers, in de Beursstraat, in de drie Raapen. 1704. Ik gebruik het Leidse exemplaar dat berust in de Bibiotheek van het Kunsthistorisch Instituut van de Rijksuniversiteit Leiden, planknummer 43 C 6.

24. Jan Luyken. De zedelyke en stichtelyke gezangen, van Jan Luyken. Op nieuws vermeerderd. En Den Lof en Oordeel van de werken der barmhertigheid. Alles met konstige Figuuren versiert. Te Amsteldam, By de Wed. P. Arentz, en K. vander Sys Boekverkoopers in de Beurs-straat, in de drie Raapen, 1709. Ik gebruik het exemplaar in de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam, planknummer 1937 H 40. Van deze editie is een facsimile druk beschikbaar van uitgeverij De Banier (1977). Met het uiteindelijk in 1709 bereikte typografische arrangement van de emblematische eenheid is het boek verschillende malen herdrukt.

25. Fols. H7v-8 (=p. 116-7). De prent is door Van Eeghen en Van der Kellen beschreven onder no. 3268 (deel 2). Zie noot 13. De uitbeelding en de vlakverdeling vertonen grote gelijkenis met de pictura van deel III, emblematische eenheid no. 10 in het aan Luyken en Boekholt toegeschreven Goddelyke liefde-vlammen, 1691, fol. M5 (=p. 169). De voorstellingen in deze bundel zijn gebaseerd op de picturae in Herman Hugo's Pia desideria, 1624. Karel Porteman heeft mij op de overeenkomst van Luykens prent met die van Herman Hugo attent gemaakt.

[p. 205]

3. Jan Luyken, De zedelyke en stichtelyke gezangen, Amsterdam 1709, emblematische eenheid no. 10, p. 116-7 [Foto: UB Universiteit van Amsterdam, sign. 1937 H 40].

gen: het zingen in zowel gevangenschap als in vrijheid is als het ware een nietgeverbaliseerd tertium comparationis van de leeuwerik en de mens.

Onder de pictura citeert Luyken 2 Corinth. 5:1-3 in de Statenversie, waarin Paulus verlangt te worden bevrijd uit zijn ‘aardse huis’.^26. De vogel en de kooi kunnen als metaforen worden begrepen van de mensenziel en het aardse lichaam. Op de tegenoverliggende rechterpagina zien we, alsof het een embleem-bijschrift betrof, de liedtekst van het leeuweriklied dat we al uit Voncken der liefde Jesu kennen. Geconcludeerd kan worden dat het leeuwerik-embleem in eenheid no. 10 in De zedelyke en stichtelyke gezangen (1709) een grafische realisatie behelst van het leeuweriklied uit de ‘Toezang’ van de emblematische eenheid no. 6 van Voncken der liefde Jesu (1687).

We zien in de embleemprent als grafische metafoor de uit de kooi vrijgelaten leeuwerik. Het citaat uit de tweede Corinthiërsbrief van de apostel Paulus geeft een eerste duiding, namelijk dat we de kooi als een metafoor zouden kunnen zien van ons ‘aardse huis’. Het aangepaste liedopschrift ‘Zucht na open lucht’ omschrijft een verlangen dat we verbinden met de afgebeelde vogel, die de open lucht invliegt. Daarnaast zou men aan de ‘open lucht’ ook de zingeving kunnen hechten van het Böhmistische, Hemelse Vaderland. Tevens bereidt het opschrift met het woord ‘zucht’ de lezer voor op de beoogde affectopwekking in het lied: het is de zanger die, zingend als een leeuwerik, naar de ‘open lucht’ zou moeten haken. Dan volgt de wijsaanduiding, die de lezer in staat stelt het lied op een reeds bestaande melo-

26. 2 Corinth. 5:1-3. ‘Want wy weeten, dat, zo ons aardse huis dezes tabernakels gebrooken word, wy een gebouw van God hebben, een huis niet met handen gemaakt, [maar] eeuwig in de hemelen. Want ook in dezen zuchten wy, verlangende met onze woonstede, die uit den hemel is, overkleed te worden. Zo wy ook bekleed, en niet naakt zullen gevonden worden’.

[p. 206]

die te zingen. Het betreft de wijs ‘Hoe dus bedroefd leeuwerk’. Het woord ‘leeuwerk’ van de wijsaanduiding sluit in deze presentatie opmerkelijk aan bij de vogel op de embleemprent (res picta), die tevens een relevant beeldmotief (res significans) is: de leeuwerik. Dan volgt de eerste liedstrofe, waarvan de laatste verzen in de onderhavige tekstgeleding de werking verkrijgen van een beschrijving van de embleemprent. De liedtekst verschaft bovendien een complete metaforische duiding van de afgebeelde leeuwerik en kooi op de pictura. In de huidige presentatie is het concept ‘leeuwerik’ een rode draad, waarmee Luyken de embleemprent en het liedopschrift, maar ook de wijsaanduiding en de liedstrofen aaneensmeedt.

Conclusie

De onderlinge relaties tussen embleem en lied verschillen in de besproken eenheden van Luykens beide bundels. In Voncken der liefde Jesu hebben embleem en lied duidelijk verschillende functies. Het embleem met zijn kenmerkende beeldgedeelte beoogt de boekgebruiker de stof voor ogen te stellen en hem daarbij te overtuigen. Hiertoe is de tekst-beeld-combinatie een passende vorm, waarin grafische metaforen kunnen worden gegeven op basis van beelden uit bijvoorbeeld de alledaagse werkelijkheid. De bijbelspreuken vergroten de overtuigingskracht. Met de liederen wordt daarentegen beoogd de affecten te wekken en via het gemoed de zanger te sturen in de richting van een wilsverlangen. Het lied gaat op de grafische metaforiek in het geheel niet in, en kennelijk is dat ook niet urgent: de liedtekst bezingt dezelfde waarheid, maar met nieuwe metaforen die meewerken aan de opbouw van een gewenste affectwerking. In het besproken voorbeeld uit Voncken der liefde Jesu bespeuren we een zorgvuldige opbouw van de retorische structuur in de emblematische eenheid. Deze met zorg geconstrueerde retorische opbouw is niet aanwezig in de emblematische eenheid met het leeuwerikembleem en -lied in De zedelyke en stichtelyke gezangen (1709). Het ekphrastische deel van het lied is gewoonweg grafisch gerealiseerd op de prent, waarop elementen zijn bijgevoegd die de metafoor verdiepen. De embleemprent vormt samen met een kort motto en een bijpassend Apostelcitaat een nieuwe tekst-beeld-combinatie. Door de presentatievolgorde verkrijgt het lied de werking van een uitleg op de embleemprent, en biedt het een duiding van de leeuwerikmetafoor. Het beeldgedeelte leidt in deze emblematische eenheid als het ware de beoogde affectwerking van het lied in, zonder evenwel het inzicht in de liedtekst te vergroten. Terwijl het thema in de eenheid in Voncken der liefde Jesu met meerdere beelden wordt uitgewerkt, blijft de eenheid in De zedelyke en stichtelyke gezangen bij het enkele beeld van de leeuwerik.

Luyken biedt ook in zijn liederenbundel emblematische eenheden aan, en in de uitgave van 1709 bouwt hij met behulp van de typografie de tekstgeleding van Voncken der liefde Jesu na. De met zorg geconstrueerde retorische opbouw van de eenheden in de Böhmistische embleembundel is in de liederenverzameling van 1709 echter afwezig.

De Amsterdamse dichter bereikt bij zijn zang- en leespubliek een kennelijk door hem gewenste opeenvolging van de zintuigelijke waarneming per emblematische eenheid. Deze bestaat hierin dat eerst het zicht en dan het gehoor en daarmee het gemoed wordt aangesproken. Hiermee staat Luyken niet alleen. Het grote aantal

[p. 207]

van dergelijke embleemboeken met liederen rechtvaardigt het om te spreken van een duidelijk herkenbaar deelcorpus van de emblematiek, waarin gelijksoortige en ook weer andere opvallende relaties van emblematiek en muziek zijn waar te nemen.