De Zeventiende Eeuw. Jaargang 10

[p. 351]

De Republiek in Frans perspectief VI
H.H. Kubbinga^*.

Al eerder hebben wij melding kunnen maken van het Institut néerlandais (121, rue de Lille, 75007 Parijs), dat sinds 1957 als brandpunt van de Nederlandse cultuur in Frankrijk functioneert. Wellicht ten overvloede voegen wij er bij dezen aan toe dat het Institut néerlandais werd gesticht door de genereuze kunstverzamelaar F. Lugt (1884-1970). Lugt had in 1946 de Fondation Custodia opgericht, een stichting die zijn imposante collectie zeventiende-eeuwse Hollandse en Vlaamse meesters zou gaan beheren. Deze stichting zou ook bestuurlijk gaan bijdragen aan het Institut néerlandais. Welnu, enige jaren geleden heeft de Fondation Custodia, onder de tegenwoordige leiding van C. van Hasselt, het initiatief genomen om met zekere regelmaat selecties Hollandse en Vlaamse schilderijen uit het bezit van Franse provinciale musea ten toon te stellen in datzelfde Institut néerlandais. De stichting fungeert hierbij als een ware Maecenas: zij mobiliseert niet alleen de kunsthistorische expertise nodig voor de ontsluiting van Vlaams-Hollandse collecties in Frankrijk, maar financiert bovendien de eigenlijke inventarisatie. Een eerste tentoonstelling betrof, in 1987, de collectie van het Musée des Beaux-Arts van Quimper (collectie Silguy). Eind 1991 was er een vijftigtal juist gerestaureerde zestiende- en zeventiende-eeuwse schilderijen te bezichtigen uit de collectie van het Musée des Beaux-Arts van Lyon. Deze collectie kwam voornamelijk in de XIXe eeuw tot stand, zo blijkt uit de inleiding op de catalogus^1., een inleiding van de hand van conservator Ph. Durey. De meeste Vlaamse schilderijen maakten deel uit van wat men met gevoel voor eufemisme aanduidt als ‘envois napoléoniens’, zendingen op bestelling; de Hollandse stukken werden voornamelijk door aankoop en schenking verworven. Het belang van de collectie schuilt ten dele in de geografische ligging van Lyon, dat in de zestiende en zeventiende eeuw een pleisterplaats was voor Vlaamse en Hollandse schilders op doorreis naar Italië. Wat de Hollanders betreft ging het in hoofdzaak om landschapschilders. Durey verwijst in dit verband naar het artikel ‘Peintres et dessinateurs néerlandais à Lyon du XVIe au XVIIIe siècle’ van D. Ternois.^2. Het museum van Lyon dateert overigens van 1801. Bij de eerste acquisities bepaalde de plaatselijke lakenindustrie de keuze: men had behoefte aan goedgeschoolde tekenaars die bloemen en ornamenten konden afbeelden. Vandaar, ten behoeve van het tekenonderricht, de verzoeken aan de overheid om werken van een Rubens en een Van Dyck, om Hollandse en Vlaamse genrestukken en om stillevens met bloemen, zoals die van Jan van Huysum. In 1805 ontving het museum de eerste zending van enig belang, en wel uit Vlaanderen. Deze telde o.a. een versie van ‘De aanbidding der Wijzen’ van Rubens (1617/19; inventarisnr. A 118) en de ‘Maria visitatie’ van Rubens' leerling Jacob Jordaens (1641/2; A 71). In 1811 volgden o.a. Rubens' werk ‘De heiligen die de wereld in bescherming nemen tegen de toorn van Christus’ en vier schilderstukken van Jan Breughel de Oude gewijd aan de elementen Aarde (1610; A 78), Water (ongedateerd; A 76), Lucht (1611; A 77) en Vuur

*. Nous remercions très volontiers Mme A. Cagnac-Raynaud (Musée des Beaux-Arts, Lyon) de son aimable coopération, ainsi que MM. C. van Hasselt et H. Buys de la Fondation Custodia (Parijs).

1. H. Buys en M. van Berge-Gerbaud (red.), Tableaux flamands et hollandais du Musée des Beaux-Arts de Lyon, in de reeks Collections flamandes et hollandaises des Musées de Province; catalogus van de gelijknamige tentoonstelling in het Institut Néerlandais, Parijs, van 31 oktober t/m 22 december 1991. Zwolle: Wanders, 1991.

2. Verschenen in Cahiers de l'Institut d'Histoire d'Art de l'Université de Lyon II, nummer 2 (1976), getiteld Séjours et passages d'artistes à Lyon (1500-1800), pp. 25-68.

[p. 352]

(1606; A 75). Uit Holland ontving men rond 1810 o.a. van Abraham Mignon (1640-1679) het raadselachtige stuk waarop een panisch schrikkende ‘Kat die een vaas bloemen omgooit’ (A 129; zie illustratie). In zijn haast een muis te vangen uit een nog niet dicht geklapte val op de rand van een bloemennis lijkt de betrokkene zijn koelbloedigheid te hebben verloren. De toeschouwer voorziet de ontsnapping van het gedoodverfde slachtoffer en de catastrofe die zich al aftekent. Een parodie op het stilleven als picturaal genre? De emblematische verbeelding van een spreekwoord als ‘haastige spoed is zelden goed’? De kenners zijn er nog niet uit, zo blijkt wel uit de prachtige catalogus van de Parij se tentoonstelling, waar het doek figureerde onder nummer 31.^3. Hoe dit ook zij, het Amsterdamse Rijksmuseum blijkt een nagenoeg identiek stuk te bezitten. Over de vraag of het om een duplicaat dan wel om een copie gaat, is veel gedebatteerd. De samenstellers van de catalogus, H. Buijs en M. van Berge-Gerbaud van de Fondation Custodia, laten de lezer wat dit betreft op aangenaam-erudiete wijze in het ongewisse. Eén van beide stukken zou een copie kunnen zijn, stellen zij, en wel van de hand van Ernst Stuve (1657-1712), maar het zou ook kunnen dat Mignon hetzelfde schilderij in tweevoud heeft gemaakt; men kent immers een ander doek van zijn hand, ‘Boeket met horloge’ (Braunschweig, Herzog Anton Ulrich-Museum), waarop een vrijwel gelijke vaas bloemen voorkomt. Er is ten slotte sprake van een pendant, ook van de hand van Mignon en tegenwoordig in het bezit van de Hermitage in Sint-Petersburg: op dit schilderij beziet een geschrokken eekhoorn een naar links vallende vaas waaraan hij vast zit middels een kettinkje.

In 1988 werd de Association Rhône-Alpes des Conservateurs opgericht. Onder auspiciën van deze vereniging werd in 1989 een inventaris gemaakt van het regionale bezit aan Vlaamse en Hollandse schilderstukken uit de XVe t/m XIXe eeuw. Ze-

3. Zie S. Segal, catalogus van de tentoonstelling Utrecht-Braunschweig, 1991, p.217.

[p. 353]

ventien musea bleken Vlaams-Hollands werk te beheren, niet minder dan 1000 stukken in totaal. Eén van de topstukken betreft een authentiek werk van Rembrandt, ‘De steniging van de H. Stephanus’, daterend uit 1625 en voor zover bekend het oudste van zijn hand (Lyon, A 2735). Een dergelijke balans is vanzelfsprekend meer dan voldoende aanleiding voor een tentoonstelling. In 1992 werden er zelfs verschillende, nagenoeg gelijktijdig, georganiseerd onder één en dezelfde titel: La lumière du Nord, Flandre et Hollande au Sièvle d'Or. Het betrof het genoemde Musée des Beaux-Arts van Lyon (20, place des Terreaux, 69001 Lyon), het Musée de Brou (63, boulevard de Brou, 01000 Bourg-en-Bresse) en het Musée Duchelette (22, rue Anatole-France, 42300 Roanne). Het magnifieke drieluik bestond uit historische taferelen en portretten (Lyon), landschappen en genrestukken (Bourg-en-Bresse) en stillevens, ijdelheden en allegorieën (Roanne), honderdzesenveertig op een totaal van ca. vierhonderd geregistreerde zeventiende-eeuwse werken.^4. De tentoonstellingen werden omlijst door lezingen van G. Chomer, hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Université de Lyon II, over ‘Le paysage Nordique au 17e siècle’ en ‘Le portrait à l'époque de Frans Hals et de Van Dyck’.

Het Musée des Beaux-Arts van Lyon verdient op dit moment bijzondere aandacht. Het is de afgelopen jaren ingrijpend gerestaureerd. Eind november 1993 werd de afdeling Vlaams-Hollandse meesters na een sluiting van twee jaar heropend. Ter gelegenheid hiervan verscheen een sober uitgevoerde maar uitstekend gedocumenteerde inventaris van de hand van H. Buys en Mme. V Lavergne-Durey (Lyon).^5.

4. Catalogus: Flandre et Hollande au Siècle d'Or. Chefs d'oeuvre des Musées de Rhône-Alpes, Lyon: Association Rhône-Alpes des Conservateurs, april 1992. ISBN 2-909603-00-8.

5. Catalogue sommaire illustré des peintures du Musée des Beaux Arts de Lyon, deel I, Ecoles étrangères XIIIe-XIXe siècle, Réunion des Musés nationaux, 1993. ISBN 2-7118-29-23-5.