De Zeventiende Eeuw. Jaargang 10

[p. 219]

De Republiek in Frans perspectief V
H.H. Kubbinga

De Franse specialiste op het terrein van de politieke geschiedenis van de Verenigde Nederlanden, in het bijzonder tijdens de Opstand, is Catherine Secretan (Université de Caen; CNRS). Van haar hand verscheen in 1990 het werk Les privilèges, berceau de la liberté. La Révolte des Pays-Bas: aux sources de la pensée politique moderne (1566-1619).^1.,^2. Het boek is de uitwerking van een onder P. Dibon voorbereid en in 1979 aan de Université de Paris-I verdedigd proefschrift.^3. Aansluitend op de promotie heeft de schrijfster^4., dank zij de welwillende medewerking van Prof. Dr. E.H. Kossmann en een beurs van de Nederlandse regering, de pamflettencollectie van W.P.C. Knuttel in de Koninklijke Bibliotheek kunnen bestuderen. De neerslag hiervan vindt men in haar monografie. Secretan blijkt vertrouwd met het moderne Nederlands en beheerst bovendien het zestiende- en zeventiende-eeuwse in al zijn finesses. Niet al haar lezers zullen zo zijn toegerust, moet zij hebben beseft. Vandaar de attente verwijzingen naar Engelse vertalingen van zowel primaire als secundaire literatuur.

In het algemeen verdedigt Secretan de stelling dat de Opstand niet zozeer om den wille van de abstracte ‘vrijheid’ als wel om het behoud van de concrete ‘vrijheden’, d.w.z. de privileges, werd begonnen. De in gang gezette ontwikkeling mondde echter uit in een politieke omwenteling, ‘une véritable Révolution’ (p. 170): in plaats van de middeleeuwse privileges, die betrekkelijk willekeurige regionale uitzonderingen op een overigens algemeen geldende wetgeving (p. 80), komt op lange termijn de idee van de individuele vrijheid voor iedereen.

In een viertal hoofdstukken wordt het thema uitgewerkt. Het eerste betreft de gevolgen van de door Filips II bevolen strikte naleving van de decreten van de Inquisitie. 21-22). De gewetensdwang had wereldlijke gevolgen: ‘[..] là où l'inquisiteur met le pied, le marchand en desloge’ (p. 25). Het privilege werd van ‘pact’ tot ‘contract’ (p. 40), waarbij het bij de ‘Blijde incomste’ van Brabant betrokken privilege symboolwaarde kreeg (p. 31-32). In dit uit 1356 daterende privilege stond zwart op wit dat bij wangedrag van de landsheer de betrokkene uit zijn ambt kon worden gezet. Secretan onderstreept de inspirerende invloed die van dit privilege uitging (p. 49).

Het tweede hoofdstuk handelt over de verschillende Statencolleges als forum van verzet. Daar werd moeizaam over de belastingen beraadslaagd en, tot grote ergernis van de Spaanse overheid, alleen bij algemene stemmen en vaak na langdurige ruggespraak beslist. Vanaf 1559 zag Filips II er eenvoudig van af de Staten bijeen te roepen. De ‘Zeventien’ realiseerden zich weldra dat wat betreft de godsdienstige problemen alleen de Staten-Generaal uitkomst konden bieden. Op eigen initiatief - voor het eerst! - bijeengekomen te Brussel sloten zij de Pacificatie van Gent (1576). Secretan signaleert de taalkundige problemen waarmee de verschuiving in souvereiniteit, m.a.w. de verandering in de functies van de noordelijke Statencolle-

1. Parijs: J. Vrin, 1990. ISBN 2-7116-1012-8.

2. Voor sedertdien verschenen werk zie noot 1, p. 174. Recenter nog is het artikel ‘La victoire des Régents: argent et liberté’, in: H. Méchoulan (red.). Amsterdam XVIIe siècle. Marchands et philosophes: les bénéfices de la tolérance, Parijs, Autrement, 1993, p. 19-42.

3. Oorspronkelijke titel: Le concept d'absolutisme dans l'évolution des idées politiques aux Pays-Bas entre 1566 et 1619.

4. Correspondentie-adres: 8, rue de Pontoise, F-75005 Paris.

[p. 220]

ges, gepaard ging (p. 69-70). Na de afzwering ging men, onder leiding van Willem van Oranje, nog op zoek naar een nieuwe ‘protecteur’. De (katholieke!) hertog van Anjou bleek genegen ‘prince et seigneur’ te worden, maar dan wel als ‘souverain’; hij kreeg ten antwoord dat ‘ce n'estoit la coustume du Pays-Bas d'user de ce terme allendroit de leurs princes’ (p. 79).

Hoofdstuk III behelst de ontwikkeling van het begrip ‘privilege’ onder de nieuwe omstandigheden. Het provinciale particularisme bevorderde aanvankelijk de eensgezindheid, maar werd spoedig na de afzwering een hindernis op weg naar eenheid. In de Staten-Generaal gold namelijk nog steeds het vetorecht, waarvan bij financiële kwesties met een beroep op de vrijdommen soms grof misbruik werd gemaakt. De calvinisten gingen voor in het verzet, in het bijzonder tegen de privileges waarop het oligarchische karakter van het Statenbestuur was gebaseerd. De bestuurlijke competentie van de vertegenwoordiger diende huns inziens als leidraad te fungeren, niet zijn of haar afkomst (p. 89 e.v.). Terecht vestigt Secretan de aandacht op het democratisch karakter van deze gedachte. Schrijver dezes voelde zich zeer aangesproken door haar pleidooi voor het werk Vita politica. Het burgherlick leven van Simon Stevin, dat ondanks de vele uitgaven miskend bleef (p. 97-99).^5.

De dreigende mislukking van het protectoraat van Leicester bracht een volgende wending: de Staten gaan zichzelf geleidelijk aan beschouwen als de enig legitieme regering. Niet langer gaat het om de verhouding t.o.v. monarch of vervangende autoriteit, maar om de volstrekt eigen souvereiniteit op collegiale grondslag. Secretan beschrijft de ontwikkeling die hiertoe leidde aan de hand van de geschriften van twee pamflettisten, burgemeester Gerard Prouninck van Utrecht (namens Leicester) en Frans Vranck, pensionaris van Gouda (namens de Staten).

In het laatste hoofdstuk behandelt de auteur de ontwikkeling, sinds het terugtreden van Leicester (medio 1588), naar een nieuw soort ‘vrijheid’, die van de ‘absolute democratie’ (Spinoza). Eerst komt de verhouding tussen de provincies en de Unie aan de orde. Wordt de Unie een ‘bondsstaat’ of een ‘statenbond’ luidde de vraag in de door Secretan aangehaalde woorden van H. Gerlach.^6. De stadhouders en de landsadvocaat van Holland, aanvankelijk eensgezind in het verzet tegen Leicester, kwamen als vanzelf tegenover elkaar te staan. De discussie over de status van het calvinisme, de ‘kerkorde’, verhitte de gemoederen in breder kring en bepaalde niet alleen het strikt theologische debat (predestinatie!), maar ook het meer politieke over achtergrond en doel van de Opstand. Op boeiende wijze schildert Secretan de complicaties die een en ander tot gevolg had voor de verhouding tot Spanje (p. 144 e.v.).

De introductie van een nieuwe beslissingsprocedure op het niveau van de Generaliteit, en wel een op grond van eenvoudige meerderheid van stemmen, bracht de politieke theorievorming in een stroomversnelling. Secretan analyseert in dit verband het werk van De Groot (ca. 1614/1647), Hobbes (1651/1667), Pieter de La Court (1662) en Spinoza (1670). Het vrijheidsbegrip veranderde geleidelijk, zo blijkt. Overigens, meent de schrijfster, moet men zich van de tolerantie in de zeventiende-eeuwse Republiek geen al te grote voorstellingen maken (p. 159): een hele reeks als ‘godlasterlijck en zielverdervend’ ervaren boeken werd nog in 1674 op verzoek van calvinistische theologen door het Hof van Holland verboden. Tot zover Secretans Les privilèges. Berceau de la liberté.

Werk in uitvoering betreft een bijdrage aan de reeks Fondements de la politique (on-

5. Zie ook:

a

C. Secretan. ‘L'état de fait comme légitimité: le pragmatisme politique de Simon Stevin (1548-1620) dans sa Vita politica’. In: Etudes Germaniques 41 (1986) 4, 418-434.

b

C. Secretan. ‘L'émergence de l'idée d' “individu” dans la Vita politica de Simon Stevin’. In: Nouvelles de la République des Lettres 1990 (II), 45-60.

6. H. Gerlach. Het proces tegen Oldenbarnevelt en de ‘Maximen in den Staet’. Haarlem, 1965, 417.

[p. 221]

der redactie van Y. Zarka; Paris: PUF), getiteld Hobbes aux Pays-Bas. L'Epistolica dissertatio de Lambert van Velthuysen. Het betrokken deel geeft een Franse vertaling van Velthuysens tekst, voorafgegaan door een inleidend commentaar. Ten slotte noemen wij Secretans studie ‘La tolérance dans l'ordre intellectuel: l'exemple des Pays-Bas au Siècle d'Or’, een bijdrage aan het werk La communication dans la République des Lettres (in voorbereiding; onder redactie van M. Fumaroli, J.A.H. Bots en F. Waquet).