Logo DBNL
De Zeventiende Eeuw. Jaargang 8 (1992)

De Zeventiende Eeuw. Jaargang 8

(1992)– [tijdschrift] Zeventiende Eeuw, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Rederijkers en Reformatie in de tweede helft van de zestiende eeuw in Amsterdam
Marijke Spies

De Amsterdamse rederijkerskamer De Eglentier was in de 16e eeuw een bolwerk van maatschappelijke en religieuze oppositie. Van het vrij grote aantal overgeleverde stukken dat op een of andere manier met deze kamer in verband te brengen is (een 23-tal), is een aanzienlijk deel reformatorisch van karakter en spreekt een aantal andere ook in maatschappelijk opzicht niet mis te verstane taal. Uit de laatste 25 jaar voordat zij, in 1567, door de katholieke overheid werd gesloten, kennen wij drie van haar leden bij naam: Reyer Gheurtz, Jacob Jacobzoon Jonck en Egbert Meynertsz.1. Het is op hen, en vooral op de middelste: Jonck, dat ik hier nader wil ingaan om te trachten de religieuze betrokkenheid van de kamer wat nader te definiëren.

 

Reyer Gheurtz is vooral bekend als afschrijver. Hij kopieerde in 1552 een verzameling spreekwoorden, gelijkenissen en parabolen2., en schreef tussen 1551 en 1553 tenminste 15 toneelstukken af.3. Volgens Dibbets, die overeenkomst van zijn spelling met die van de Twe-spraack (1584) constateert, was hij boekbinder in Amsterdam.4. Dat hij zelf ook wel schreef èn dat hij dat deed binnen het verband van De Eglentier, blijkt uit de proloog en conclusie die hij toevoegde aan een door hem afgeschreven stuk van de Leidse rederijker Mees van Hout (‘Hout dat ghûet is’).5.

Van de 15 door Gheurtz afgeschreven stukken noemen er vier de zinspreuk van De Eglentier, ‘In liefde bloeyende’.6. Gegeven het feit dat Gheurtz aan deze kamer verbonden moet zijn geweest, valt aan te nemen dat de verzameling ten behoeve daarvan is gemaakt. De meeste van deze stukken komen van elders en heb ik nog niet bekeken. Wel gelezen heb ik drie van de vier spelen waarin De Eglentier wordt genoemd. Naast het hiervoor genoemde stuk van Mees van Hout, dat niet religieus van aard is, zijn dat: Een speel te speelen in tyden van oorloghe van Moortdadich Werck en Manhatige Tanden en Van ons lieuen Heeren minnevaer.7.

Deze beide stukken hebben een reformatorisch karakter. In Moortdadich Werck en Manhatige Tanden is de boodschap dat alle ellende van de oorlog door God is gezonden als straf voor de zondigheid van de mensen en dat men die geduldig dient te dragen:

 
want de mensch niet coomen mach tot sulcke perfexie
 
dat hy seggen mach ick hebt alle ghedaen
 
dat mij God van hemelryck deede verstaen
 
Dus kent u selven ghy en mögt u niet quijten
 
buygt u onder gods hand als gûede subdyten
 
ende leert de heeren wille verdraeghen
 
[...]

Het enige dat de mens rest zijn berouwvol gebed en vertrouwen op en geloof in Gods genade.

Ons lieuen Heeren minnevaer bevat een duidelijke aanval op de katholieke geestelijkheid:

 
de godts insettingen dör glosen hebben bedect
 
en stelden haer eygen geboden en statuyten
 
dör geueynstheit heijlich schijnende van buyten
 
met ghieriger herten om gûet te vercrijgen
 
[...]

De uitkomst van dit stuk staat in het teken van 1 Korinthen 13, wat resulteert in een afwijzing van geloofsvervolging:

 
lieft en verordelt lieft en blasphemeert// niet
 
lieft en begheert niet die doot der sondaren

èn, wederom, in het ‘sola fide’ als hoogste geloofswaarheid:

 
wij en hebben doch niet uijt ons eygen cracht
 
niet een gûet gedacht// want al smenschen geslacht
 
noijt ijet gûets wracht// noch voort en bracht
 
maer dör gods macht// eest ad geschiende
 
[...]

Daarnaast zijn er aanwijzingen dat er onder de andere stukken ook enkele zijn die blijk geven van reformatorisch gezindheid. En wat Gheurtz zelf betreft: zijn zinspreuk ‘Tgheloof muet wercken’ lijkt mij al evenzeer die kant uit te wijzen.

Ik ben in dit stadium van mijn onderzoek niet in staat de geloofsrichting waarvanuit deze stukken geschreven zijn nader te definiëren. Het is trouwens de vraag of dat überhaupt mogelijk is. De verschillende opvattingen waren vaak nog weinig uitgekristalliseerd en pas in de loop van de jaren 50 begonnen aanhangers van reformatorische opvattingen de katholieke kerk te verlaten.8. Het enige dat mij vrij zeker lijkt, is dat ze niet doopsgezind zijn. Er is bijvoorbeeld niet alleen geen sprake van enige chiliastische kleuring, wat na het echec van Munster ook nauwelijks te verwachten is, maar ook niet van specifiek doperse geloofspunten als wedergeboorte door Gods genade en individuele levensheiliging als de uitdrukking daarvan.9.

 

In dezelfde jaren dat Gheurtz voor de kamer werkte, moet Jacob Jacobzoon Jonck daar eveneens lid van zijn geweest. Wij kennen van hem het gedicht op de in 1541 door Jan Ewoutsz uitgegeven en waarschijnlijk door Cornelis Anthonisz gegraveerde rijmprentenreeks Sorgheloos.10. Dat ondertekende hij met de woorden ‘Twert hier ghestelt duer der minnen fonck/ van een ghenaemt Jacob Jacobzoon Jonck’. De moraal van dit gedicht is liberaal:

 
Men mach wel drincken wijn ende bier
 
ende beminnen weelde in matelicker manier,
 
maer thuys van Quistenburch wilt niet in logeren
 
[...]

Er komt maar één, vrij algemene religieuze opmerking in voor:

 
[...] wilt doch leyen een leven puerlick
 
als christenmenschen behooren met herten vuerlick.
 
Twoort hebt niet in den mont, maer leeft schriftuerlick.

Zestien jaar later is dat wel anders. Uit 1557 en 1558 zijn ons twee tafelspelen van Jonck overgeleverd, dat van Heijmelic Lijden, Bedecte Aermoed, ende de Wijse Beradinghe en dat van Weereltsche Gheleerde ende Godlicke Wijse.11. Beide zijn uitgesproken reformatorisch - en hier kan men wèl zeggen: luthers, of misschien calvinistisch - van karakter.12. Jonck tekent hier ook met een andere zinspreuk: ‘Wilt Jonck bekeeren’. Dat we wel degelijk met dezelfde Jonck te maken hebben, blijkt uit een derde stuk van zijn hand, Naboth.13. Dit ongedateerde zinnespel, dat geheel toegeschreven is naar het geloofspunt van het ‘sola fide’, eindigt met de volgende, door de profeet ‘Helias’ uitgesproken regels:

 
den mensch is falyble quaet om op te fondeeren
 
maer godts woort moet inder ewicheyt blyuen certeyn
 
dus wilt ons Jonck bekeeren// o heere der heeren
 
dat wy v lof vermeeren// groot en cleyn
 
orlof die heer almachtich bewaer v al ghemeyn

Daarna volgt als ondertekening: ‘Jacob Jacopzon Jonck fecit In liefdt bloyende tot Amstelredam’. Er lijkt me geen twijfel mogelijk: Jonck heeft zich ergens tussen 1541 en 1557 bekeerd.

Naboth is een prachtig stuk dat grondige bestudering verdient. De geschiedenis van Naboth, die door de hebzucht van de koning en de valse getuigenis van de ‘Baals dienaren’ - en dat is in de reformatorische terminologie van die dagen de rooms-katholieke geestelijkheid14. - ter dood veroordeeld wordt, bevatte voldoende overeenkomsten met de eigentijdse situatie om uit te buiten. Het duidelijkst in dat opzicht is de scène waarin schout en schepenen het met hun eigen geweten op een accoord gooien door de dienaren van Baal (de ‘mannen belyal’) de beschuldiging te laten uitspreken. Net als de overheden in Amsterdam zitten ook zij in hun maag met de eis van de koning een eigen burger te veroordelen:

 
deen schepen
 
wat sullen wy doch segghen
 
dander scheepen
 
wat staet ons te beghinnen
 
de schuut
 
hyer staet ons seer wyselyk in te beraeden
 
want naboth is een burgher gheboren van binnen
 
Syn gherucht gaet oock niet metten quaeden
 
En sullen wy donnoselen nu belaeden
 
die godtelyke punycie ducht ick sal ons bestroemen
 
[...]

Maar ze durven toch ook niet de voet dwars te zetten en zo komen ze dan tot hun hypocriete oplossing:

 
deen scheepen
 
nochtans is dat wy naboth niet en verdoemen
 
Ende setten die justycie een weynich buyten weghen
 
ten sal ons seeckerlijk niet vroemen
 
want wat weten wy hoe die seacke is gheleghen
 
dander schepen
 
maer die mannen belyal wat baetet ghesweeghen
 
sullen die wel willen doen soe daenichghe testacie
 
dat donnoselen sonder delicte sal worden gesleeghen
 
Endende syn leuen in groter schandelysacie
 
schuut
 
puf consyencie moghen se slech blyuen in haer rengnacie
 
sy doent sonder achter dincken in elx presencie
 
want tes een volck vol alder falacie
 
die van gheen saecken// en maecken// eenichghe consyencie
 
Alst haer can profyeteren [...]

Hij geeft echter wel toe en zo gebeurt het dan ook,

 
want beter een dan veele in dangiere
 
[...]

Het tafelspel van Heijmelic lijden, Bedecte Aermoed, ende de Wijse Beradinghe, ‘ghemaect op dees laetste dieren tijt van het jaer vijftienhondert seven en vijftich’, heeft direct betrekking op de toenmalige Amsterdamse situatie, toen er door de oorlog graangebrek was in de stad en korenhandelaars het uitvoerverbod probeerden te ontlopen.15. Maar ook hier is de moraal van het stuk, uitgesproken door Wijse Beradinghe, streng religieus. De ellende is de straf van God voor de menselijke zonden, in dit geval speciaal die van de verering van heiligenbeelden.

Wijse Beradinghe geeft zijn woorden kracht door middel van een lang citaat uit Deuteronomium 28. Afgezien van enkele stoplappen terwille van het rijm volgt hij daarbij letterlijk de Nederlandse bewerking van Luthers vertaling, die streng verboden was, en wel, voor zover ik dat na heb kunnen gaan, volgens de uitgave die in 1527 bij Doen Pietersz te Amsterdam van de pers was gekomen.16. Ter demonstratie citeer ik enkele korte passages. Jonck schrijft:

 
Wanneer ghij niet en doet de gheboden naer u macht,
 
Vermalendijt suldij sijn inde stat en inden acker daer,
 
Vermalendijt sal sijn u corf, en overschoot voorwaer,
 
[...]
 
Die Heer sal u slaen tot dier hueren// met gheswille,
 
Met cortse en hittighen brant, ic en swijghs niet stille
 
[...]
 
Een wijf suldij trouwen, maer een ander salse beslapen.
 
Een huys suldij bouwen, seer recht scapen,
 
Maer dat niet bewonen, [...]

In de Bybel van 1527 lezen we:

Ende als ghi niet en hoort die stemme des Heeren ws Godts, houdende ende doende alle sijn geboden [...], Vermaledijt suldy sijn in die stadt. Vermaledijt inden acker. Vermaledijt sal sijn uwen korf ende uwe ouerschot. [...] Die Here sal v slaen met geswille, cortse, hitte, brant, [...]
[...] Een wijf suldi trouwen, en ander sal by haer slapen. Een huys suldy maken, maer ghi en sult daer niet in wonen.17.

Het citaat uit Deuteronomium is daarom vooral ook van belang, omdat het vrijwel precies zo voorkomt in het anonieme Spul van sinnen van den siecke stadt.18. Reeds Ellerbroek constateerde dat dit stuk en het tafelspel van Jonck op allerlei punten over-

eenkomsten vertonen: de directe betrokkenheid op de Amsterdamse actualiteit, de versificatie, de persoon van Wijse Beradinghe, die nergens anders voorkomt en die bovendien in beide stukken een crucifix toont zeggende ‘Siet hier Tgemeen Weluaeren’, en vooral dit citaat. Zij durfde echter niet te besluiten dat ook de Siecke stadt door Jonck geschreven moet zijn.19. Maar een precieze vergelijking van beider Deuteronomiumcitaten maakt dat naar mijn gevoel toch wel heel waarschijnlijk.

Om te beginnen komen in de twee stukken vrijwel dezelfde citaten voor: ze beginnen en eindigen op hetzelfde punt en slaan ook vrijwel dezelfde regels over. Daarnaast zijn er een paar kleine identieke wijzigingen, die niet op toeval kunnen berusten en die, voor zover ik dat heb kunnen nagaan, ook niet teruggaan op andere bijbeluitgaven. Ook in de Siecke stadt staat ‘hittige brant’ in plaats van ‘hitte, brant’, is er sprake van een wijf ‘beslaepen’ in plaats van ‘by haer slapen’, van een ‘huijs bouwen’ en ‘bewoonen’ in plaats van ‘een huys maken’ en ‘daer in wonen’. Het lijkt me duidelijk dat beide teksten direct met elkaar te maken hebben. Dat dit niet komt doordat de ene aan de andere ontleend is, blijkt uit het feit dat ze soms ook onafhankelijk van elkaar op de bijbel teruggaan. Om een heel klein voorbeeld te geven: het citaat in de Siecke stadt begint met de woorden

 
Als ghij niet wilt hooren die stem ws Heeren, verstaet,
 
vermaledijt suldij sijn, [...]

De auteur kiest hier dus uit de overeenkomstige bijbelpassage juist de andere zinsnede dan het tafelspel. Zo zijn er nog enkele, wat langere, onafhankelijke ontleningen. De combinatie van deze verschijnselen lijkt me nauwelijks anders te begrijpen dan dat één auteur beide stukken geschreven heeft.

Een nader onderzoek zou misschien nog wel wat meer op kunnen leveren. Zo vond ik zowel in Naboth als in de Siecke stadt als uitroep van een van de sinnekens de kreet ‘wat duuel// wat suuel’. Maar de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat er over het algemeen tussen de teksten opvallend weinig letterlijke overeenkomsten zijn. Maar dat geldt ook voor die waarvan we weten dat ze van Jonck zijn.

Het Spul van sinnen van de siecke stadt hekelt zowat alle misstanden die zich sinds het begin van de jaren '20 in de stad hadden voorgedaan: de verbanning, vervolging en terechtstelling van andersdenkenden, de afzetting van vrijzinnige raadsleden, de corruptie van het stadsbestuur. Nadat Grondijs, de editeur, het stuk voorzichtig tussen 1534 en 1564 had gesitueerd, heeft Sterck in zijn recensie van diens uitgave een pleidooi gehouden voor de jaren 1535-36.20. Met die laatste datering is het stuk de vakgeschiedenis ingegaan. Naar mijn mening ten onrechte. De toespelingen op Hendrick Dircksz, die tussen 1542 en 1566 veertien maal burgemeester was, lijken me te duidelijk om een situering vóór die tijd aannemelijk te doen zijn.

Naast alle maatschappijkritiek heeft het stuk ook een religieuze strekking en die is er weer een van zondebesef en het uitsluitende geloof in Gods genade:

 
Ick can mijn misdaedich, o Heer der Heeren.
 
Siet mij mit Matheum an, ick sal haest keeren
 
ende v woort beminnen tot allen tijen.
 
Ick weet wel, ten staet niet int luijt voceeren,
 
maer alleen in den gheest, vrij sonder sijen,
 
sullen die gerechte anbeders v belijen
 
Ghij acht niet vpt godloosich leesen en singen,
 
want alleen van v comt onser bevrijen.
 
Want van v, doer v, in v sijn alle dingen.

Tot op dit punt lijken mij ook Joncks stukken te karakteriseren als algemeen reformatorisch, ‘luthers’ zoals men toen zei, zonder daarbinnen al te zeer te differentiëren. Maar het jongste stuk dat we van hem hebben, het tafelspel van De Weereltsche Gheleerde ende de Godlicke Wijse baseert zich, als ik het goed zie, met zoveel woorden op de Institutie van Calvijn als Weereltsche Gheleerde tegen Godlicke Wijse zegt:

 
Nu hoor ic wel, ghij sijt gheen Lutriaen,
 
Maer alleen wildy staen// op Christus institutie
 
[...]

Dit stuk bevat een felle aanval op alle aspecten van het katholicisme, de kloosterorden, de aanbidding van beelden, het geloof in het vagevuur, de mis. Vooral in de aanval op de heiligenbeelden is het calvinistische standpunt te herkennen, zoals zich dat langzamerhand van de gematigder lutherse visie was beginnen te onderscheiden.21. Aan het einde komt Godlicke Wijse met een genealogie van de aan het katholicisme toegeschreven kenmerken, beginnend bij de duivel:

 
De duyvel heeft de duysternisse ghegenereert,
 
Die duysternis onverstant en der dwalinghen veel,
 
Die dwalinghe die vrije wille, [...]

Enzovoorts, tot ‘simonie’ en ‘sophistelicke theologie’ toe. Deze genealogie komt tot in detail overeen met het begin van de ‘genealogie, ofte afcoemst des woesten ende grouwelijcken antechrist’, die opgenomen is voorin de bundel Veel schoone gheestelijcke ende schriftuerlijcke refereynen, ghemaeckt wten ouden ende nieuwen testamente [enz.] van 1558.22. De kans dat ook dat een tekst van Jonck is lijkt me niet gering.

 

Dat Egbert Meynertsz, de laatste factor van de Eglentier in deze periode, calvinist was lijdt geen twijfel: hij was een van de afgevaardigden van de gereformeerden die in 1566 een accoord met de stedelijke overheid tekenden over het gebruik van de Minderbroederskerk en zat bij de eerste avondmaalsviering in de kerk aan aan de hoofdtafel.23. Onder zijn zinspreuk ‘Heer buycht myn herte’ schreef hij de bijdragen van de kamer aan het rederijkersfeest dat in 1561 in Rotterdam plaatsvond: een zinnespel en drie refreinen. Daarnaast kennen we nog twee losse refreinen van hem en een ‘liedeken’ dat hij in de gevangenis maakte.24.

Zoals al opgemerkt door Mak, getuigt hij vooral in zijn zinnespel, geschreven op de vraag ‘Wie den meesten troost oyt quam te baten/ Die schenen te sijn van Godt verlaten’, onomwonden van zijn geloof. Onderwerp van het stuk is weer het reformatorische geloofspunt van de zondigheid van de mens en diens redding door louter en alleen Gods genade. ‘Vercondigher des woordts’ verwoordt het zo:

 
Maer hoort, om dat die mensche nu wert verhindert
 
deur cranckheyt, sijnde onder s'vleyschs subiectie
 
soo dat hy niet comen mach tot perfectie
 
want of hy schoon ghedaen hadde verduldich
 
al t'ghene dat hy te doene is schuldich
 
moet hy hem seluen noch kennen een onnut knecht
 
segghende met Dauid wt een herte oprecht.
 
veur v oghen Heere tot allen stonden
 
en wert gheen leuende rechtuaerdich gheuonden
 
maer wt liefde rechtuaerdicht hy al sijn beminden.

Ook toespelingen op het katholicisme, verhuld in aantijgingen tegen het ‘Jotsche geslacht’ ontbreken niet:

 
[...] die Joden [loopen] met Martha sonder schromen
 
alleen wtwendich, soeckende Gods eere
 
met veel ceremonien meenende den Heere
 
te versoenen met veel offeranden hier
 
[...]
 
[zy] gaen [...] met die Phariseen onuersaecht
 
in den tempel daer sy hem hooch beroemen
 
van haer goede wercken, en v verdoemen
 
[...]25.

Zijn religieuze refreinen zijn in dezelfde geest geschreven.

 

Kon dit dan allemaal zomaar?

Ja, dat kon. Zeker, in 1568 werd Egbert Meynertsz als lid ‘vande nyeuwe religie’ gearresteerd en veroordeeld. En na op de pijnbank gelegd te zijn, stierf hij in de nacht voor zijn terechtstelling.26. Maar wat hem ook voor de voeten werd geworpen, niet zijn zinnespel van 1561 of enig ander literair werk. En juist van dit zinnespel weten we zeker dat het opgevoerd is. Van de stukken die Geurtsz afschreef en van die van Jonck zou men nog kunnen veronderstellen dat ze binnenskamers gebleven zijn. Maar waarschijnlijk lijkt me ook dat niet.

We moeten ons realiseren dat er van werkelijke vervolging van reformatorisch gezinden in Amsterdam in de periode 1542-1566 nauwelijks sprake is geweest. Het was de tijd van de katholieke burgemeester Hendrick Dircksz en de van reformatorische sympathieën verdachte schout Willem Dircksz Baerdesen, die elkaar voortdurend in de haren zaten, waarbij Baerdesen meestal aan het langste eind trok. Pas begin 1567, toen duidelijk werd dat de landsregering in Brussel zou ingrijpen, begon de repressie, de uittocht en de vervolging.27. Wie wèl, door Baerdesen, vervolgd werden en terechtgesteld, te vuur of, bij bekering, door het zwaard (mannen) en verdrinking (vrouwen), waren de doopsgezinden.28. Wat daar de reden van is, een door de band genomen andere sociale herkomst,29. de radicaliteit van hun geloof, het trauma aan de kant van de gezeten burgerij van hun mislukte machtsgreep van 1535, weet ik niet. Maar het feit ligt er. Wel wordt er in de hiervoor besproken stukken een enkele maal geprotesteerd tegen de terechtstellingen, maar ook dat niet opvallend veel.

Een en ander impliceert dat het niet juist is om, zoals men zo nu en dan ziet bij Sterck, bij Ellerbroek en anderen, stukken met een volgens katholieke maatstaven ‘ketterse’ inhoud op grond daarvan te situeren vóór 1538, toen het stadsbestuur nog weinig alert op dit punt zou zijn geweest. We zullen het er op moeten houden dat ook na 1538 De Eglentier een broeinest was van reformatorische opvattingen, die zich, conform de algemene tendens30., tegen het eind van de jaren 50 gaan profileren in de richting van het calvinisme. En: dat de kamer als zodanig tot 1567 geen last ondervond.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


plaatsen