De Zeventiende Eeuw. Jaargang 8

[p. 41]

Schilderijen in Noordnederlandse katholieke kerken uit de eerste helft van de zeventiende eeuw
Robert Schillemans ^*

Als de schilder-theoreticus Samuel van Hoogstraten in 1678 schrijft dat de kerk na de Reformatie in de Noordelijke Nederlanden als opdrachtgever wegvalt, beschrijft hij naast een algemene trend, hoogstwaarschijnlijk ook een persoonlijke ervaring.^1. In Zuid-Duitsland schilderde hij tenminste één groot schilderij voor een katholieke kerk, in de Noordelijke Nederlanden, voor zover bekend, nooit.^2.

De zinssnede van Van Hoogstraten, waarin hij stelt dat ‘de beste loopbaenen, naementlijk de kerken’ voor de zeventiende-eeuwse schilders zijn weggevallen, moet allereerst gerelateerd worden aan de Hervormde Kerk. Deze had - vergeleken met de katholieke Kerk van voor de Beeldenstorm - weinig behoefte aan kunstzinnige arbeid van schilders en beeldhouwers. Daarnaast is Van Hoogstraten's opmerking ook gekoppeld aan de kleine, benauwde en ‘verborgen’ katholieke kerkjes van na de Reformatie. Deze ‘schuilkerken’ zouden zo klein geweest zijn dat er nauwelijks plaats was voor decoratie. Bovendien moest de gemeente voortdurend beducht zijn voor ordeverstoringen, waardoor de inventaris hanteerbaar moest zijn om bij onraad verborgen te kunnen worden. Ook om die reden zouden er geen grote beelden en schilderijen zijn geweest.

Het boven geschetste beeld van de katholieke Kerk van na de Reformatie klopt evenwel niet. De vervolging viel mee en de kerkjes waren, getuige de nog overgebleven inventarisstukken, goed voorzien voor de katholieke eredienst.

Dit artikel bespreekt een aantal grote schilderijen c.q. altaarstukken uit katholieke kerken uit de eerste helft van de zeventiende eeuw. Ik wil expliciet aantonen dat ook al voordat de vrede met Spanje getekend werd grote schilderijen de katholieke kerkjes sierden. De aanwezigheid van grote én kleine schilderijen correspondeert niet met de mening van Van Hoogstraten, dat de katholieke Kerk als opdrachtgever voor schilders wegviel. Wel ondersteunt zij m.i. de strekking van de lezing die S.A.C. Dudok van Heel tijdens het congres over ‘Groeperingen en Instituties’ hield, namelijk dat het met de invallen en de onrust in de (Amsterdamse) katholieke kerken - ook al vòòr 1648 - wel meeviel.

De te behandelen groot formaat schilderijen tonen aan dat er al vroeg in de zeventiende eeuw geld besteed kon worden om de kerkjes te sieren met schilderijen die, vanuit liturgisch standpunt bezien, niet belangrijk waren. Immers: voor de katholieke eredienst is kerkzilver en liturgische kleding noodzakelijk, maar schilderijen niet. In kerkinventarissen staan schilderijen dan ook niet onder het kopje ‘voorwerpen bestemd tot bediening van de godsdienst’, maar bijv. onder het kopje ‘meubelen’.

Als de katholieke gemeente bij de uitoefening van de eredienst vaak gestoord werd, zal de inventaris bescheiden zijn geweest. Dit met het oog op het snel in- en uitruimen van de kerk en weinig verlies bij vernieling of confiskatie. Grote schilde-

* Met dank aan Paul Dirkse en Robbert Nachbahr.

1. S. van Hoogstraten. Inleyding tot de Hooge Schoole der Schilderkonst. Rotterdam 1678, p. 257.

2. Voor het schilderij dat hij vervaardigde voor een Zuidduitse kerk zie: R. Schillemans. ‘Gabriel Bucelinus and ‘the Names of the Most Distinguished European Painters’. In: Mercury 6 (1987), pp. 24-37. Voor het oeuvre van Van Hoogstraten zie: W. Sumowski. Gemälde der Rembrandtschüler. Landau 1983. Deel II en V.

[p. 42]

rijen passen niet in dit beeld. Grote schilderijen lijken mij in het algemeen een indicatie voor de relatieve rust in katholieke kerkjes. Zij tonen m.i. aan dat men niet al te bang was voor sluiting, confiskatie of vernieling van het kerkinterieur.

In kerkinventarissen worden altaarschilderijen vaak apart van andere schilderijen vermeld en daardoor zijn ze, als ze nog bestaan, meestal wel te achterhalen. Als ze evenwel niet als zodanig vermeld zijn, en ook niet meer te verbinden zijn met een altaaropstand, dan is het vrijwel onmogelijk om altaarstukken te onderscheiden van kerkelijke schilderijen zonder die functie.

Dit artikel handelt niet over klein formaat schilderijen. De grootste moeilijkheid van kleine stukken is dat er, zonder een herkomstgeschiedenis, geen verschil is tussen een voor een kerk gemaakt klein schilderij en een religieus historiestuk bestemd voor het huisinterieur. Door deze beperking mist dit artikel wel een grote categorie schilderijen, waaronder waarschijnlijk de voorgangers van de hier behandelde grote stukken.^3. Grote altaarstukken zijn zonder meer voor kerken of kapellen gemaakt; zij zijn in een zeventiende-eeuws huisinterieur, vooral vanwege het gebruikte formaat en de soms voorkomende perspectivische vertekening, minder goed denkbaar.

Ik ga in dit artikel niet in op schilderijen, die er weliswaar uitzien als altaarstukken, maar waarvan de herkomst niet tot een kerk teruggaat. Hierbij denk ik bijv. aan Hendrick Terbrugghens ‘Kruisiging’ uit ca. 1625 en aan ‘de Doornenkroning’ van Andries Both.^4.

In een aantal Amsterdamse, Utrechtse en Goudse kerken zijn bewijzen (maar die voorbeelden dateren pas van rond 1700) of aanwijzingen dat voor het hoofdaltaar meerdere schilderijen voorhanden waren. Al naar gelang het tijdstip van het kerkelijk jaar, werd het hoofdaltaar voorzien van een passende voorstelling. Op een later tijdstip, als er bijvoorbeeld door het verwijderen van galerijen, meer muurruimte ter beschikking kwam, konden deze wisselschilderijen permanent getoond worden. Naast wisselschilderijen zijn er in de zeventiende eeuw ook serieschilderijen ter versiering van de wand besteld (bijvoorbeeld de vijf passieschilderijen van Adriaen van de Velde uit 1664 voor de Amsterdamse Augustijnerkerk ‘de Ster’). Helaas zijn deze twee categorieën - als ze eenmaal aan de muur hangen - slecht te onderscheiden. Zo is het van de serie van zes schilderijen in de Georgiuskerk te Amersfoort, vijf van Hendrick Bloemaert en één van Dirck van Voorst, daterend van 1649 tot 1669, met de maten van ca. 180 bij 180 cm. niet meer bekend of het hier om altaarstukken, dan wel om serieschilderijen gaat. Ook voor bijvoorbeeld de hieronder te beschrijven schilderijen uit de Utrechtse ‘Maria Minor’ gaat dit op.

De altaarstukken in de Zuidelijke Nederlanden (waar de katholieke Kerk de staatskerk was) waren forser van formaat dan in het Noorden. Toch haalt ook in de Noordelijke Nederlanden een groot formaat altaarstuk - waar ik me in dit artikel toe beperk - toch gauw een breedte van 1,50 tot 2 meter en een hoogte van tussen 2 en 3 meter. Voor liggende formaten - vermoedelijk geen altaarstukken - zijn de maten omgekeerd. Op één na hebben alle, hierna te noemen schilderijen dit formaat.

In maar een enkel geval zijn er bewijzen voorhanden dat een vroeg zeventiende-eeuws schilderij voor een bepaalde kerk gemaakt is. Kerkinventarissen waarin, of

3. In de vroege katholieke huiskerken was er waarschijnlijk ook geen verschil tussen een schilderij bestemd voor het huis- of het kerkinterieur Eén stuk kan voor beide gelegenheden gebruikt zijn. Zie voor een klein altaarstuk: R. Schillemans. Bijbelschilderkunst rond Rembrandt. Utrecht 1989, no. 3.

4. Voor Both's stuk zie: Christie's (New York) 11-1-1991, no. 34.

[p. 43]

prenten waarop schilderijen voorkomen dateren overwegend pas uit de achttiende en negentiende eeuw.

Daarom is in de meeste gevallen alleen maar aan te tonen dat een bepaald schilderij voor een bepaalde kerk gemaakt kan zijn. Om dat aannemelijk te maken, moet de datering van het schilderij passen in de ontstaansgeschiedenis van die kerk.

Vaak is het evenwel ondoenlijk om het preciese stichtingsjaar van een katholieke kerk in de Noordelijke Nederlanden te geven. Voordat een bepaalde kerkruimte werd betrokken, werd de eredienst, met beperkte middelen, misschien al jaren lang in het huis van een geloofsgenoot gevierd. Vandaar de veelal globale gegevens over het jaar waarin een kerk startte, en vandaar dat soms ook het jaar vermeld wordt van de oudste doopinschrijving. Als de datering van een schilderij in de ontstaansgeschiedenis van de kerk waar het stuk zich bevindt (of bevond) past, wordt dit vermeld. Daarmee is het op zijn minst aannemelijk dat het schilderij voor die kerk gemaakt kan zijn.

De onderwerpen van verreweg de meeste schilderijen in katholieke kerken in de Noordelijke Nederlanden hebben betrekking op de belangrijkste kerkelijke feesten, die gerelateerd zijn aan de levensstadia van Christus: zijn Geboorte, zijn Lijden, zijn Dood en zijn Verrijzenis. Reguliere kerken (bediend door paters) hebben een wat rijkere onderwerpskeuze: ook de ordeheiligen en de belangrijkste gebeurtenissen uit hun leven worden uitgebeeld.

L.J. Rogier en A. Staring schreven in 1947, respectievelijk in 1958 dat er vanaf de Reformatie tot aan het optreden van Jacob de Wit, weinig altaarstukken geschilderd zijn, en dat die weinige bovendien grotendeels bestaan uit kopieën of navolgingen van Vlaamse schilders. Rogier meent bovendien dat van deze schilderijen ‘vermoedelijk zeer weinig overgebleven is’.^5. A. Blankert was m.i. de eerste die deze ideeën als onjuist bestempelde.^6.

Het aantal (overgebleven) altaarstukken en groot formaat schilderijen is groot. Een aanzienlijk deel hiervan bestaat - daarin hebben de bovengenoemde auteurs gelijk - uit anonieme kopieën en navolgingen van Vlaamse schilders. Met name kopieën naar (prenten van) Rubens en Van Dyck komen regelmatig voor. Daarnaast bestaat er echter een opvallend aantal gesigneerde en gedateerde kerkelijke schilderijen, waaruit in het onderstaande een keuze wordt gedaan.

Den Bosch:

Het schilderij dat Abraham Bloemaert (1566-1651) in 1615 schilderde voor het toen (nog) katholieke Den Bosch,^7. het 430 bij 310 cm. grote altaarstuk met als onderwerp ‘Voorspraak van Maria en Christus bij God de Vader’ voor de St. Jan was ook voor de Zuidelijke Nederlanden bepaald indrukwekkend. Minder fors (360 bij 200 cm.) is zijn in 1612 voor de Bossche Clarissenkerk vervaardigde ‘Aanbidding der Herders’, (nu in het Louvre). Veel minder groot (139 bij 115 cm.) is de 1619 gedateerde ‘Kroning van Maria’, nu in de Petrus Canisiuskerk te Nijmegen, maar waarschijnlijk voor een jezuïetenkerk in Den Bosch gemaakt.^8.

A. Bloemaert kreeg ook in de Noordelijke Nederlanden veel opdrachten van kerke-

5. L.J. Rogier. Geschiedenis van het Katholicisme in Noord-Nederland in de 16de en 17de eeuw. Amsterdam 1947, p. 984 en A. Staring. Jacob de Wit 1695-1754. Amsterdam 1958, p. 36.

6. In de Cat. tent. Kunstbezit Parkstraatkerk. Gemeentemuseum. Den Haag 1978, p. 6.

7. In 1629 veroverde Frederik Hendrik Den Bosch op de Spanjaarden.

8. Voor Abraham Bloemaert zie: G. Delbanco. Der Maler Abraham Bloemaert 1564-1651. Straatsburg 1928. Voor het laatste schilderij zie P. Dirkse in de Cat. tent. Jezuïeten in Nederland. Catharijneconvent. Utrecht 1991, cat. nr. 50.

[p. 44]

Afb. 1.

lijke zijde. In de Jacobus de Meerdere kerk van Den Haag bevindt zich een 1623 gedateerde ‘Aanbidding der Herders’ (216 bij 172 cm.), dat als hoofdaltaar diende voor de kerk welke in 1878 verlaten werd.^9. Uit de Antonius Abtkerk te Scheveningen stamt een 1629 (of 1623) gedateerde ‘Kruisiging’ (230 bij 165 cm.) (afb. 1).^10.

9. Kunstbezit Parkstraatkerk op. cit. (noot 6), cat. nr. 1.

10. Sinds 1928 in (een voorganger van) het Utrechtse Catharijneconvent.

[p. 45]

Afb. 2.

In de Utrechtse oud-katholieke kathedraal van St. Gertrudis bevindt zich een 1644 gedateerde ‘Kruisiging’ (ca. 130 bij 190 cm.) evenals een (ca. 1623 te dateren) ‘Aanbidding der Herders’ (ca. 150 bij 250 cm.). En de in het Brussels Museum voor Schone Kunsten aanwezige, 1622 gedateerde ‘Emmaüsgangers’ (145 bij 215 cm.) is afkomstig uit de Haarlemse St. Bernardus.^11.

Ook van Abraham Bloemaerts zoon Hendrick (ca. 1601-1672) zijn meerdere kerkelijke stukken bekend. Het merendeel van zijn werk is na 1650 vervaardigd, een minderheid dateert van voor die datum. De Utrechtse ‘Maria Minor’, omstreeks 1640 gesticht, is vanaf ca. 1645 met zes (altaar of serie-) schilderijen van elk ca. 230 bij 200 cm. ingericht. Het gaat om ‘een Aanbidding der Herders’, van H. Bloemaert uit 1647, een anonieme ‘Aanbidding der Koningen’, ‘een Ecce Homo’ van G. van Honthorst uit 1654, ‘een Calvarie’ van H. Bloemaert uit 1645, een anonieme ‘Verrijzenis’ en een Pinkstervoorstelling van H. Bloemaert uit 1652.^12. In dezelfde kerk hing een ca. 1625 te dateren ‘Christus en de Ongelovige Thomas’, mogelijk van de dan nog jonge H. Bloemaert (162 bij 173 cm.) (afb. 2), alsmede Jan van Bijlert's ‘Roeping van Mattheus’ (140 bij 200 cm.) uit ca. 1625-30.^13. Deze

11. Toen deze Haarlemse statie in 1852 werd opgeheven werd er een inventaris gemaakt, die getranscribeerd is in: Bijdragen voor de Geschiedenis van het Bisdom van Haarlem 29 (1905), p. 324. (met dank aan W.L. van de Watering). Het Brusselse schilderij zal identiek zijn met: ‘Het breken des broods op paneel levensgroot door A. Bloemaert 1622’. Deze Haarlemse kerk bezat van A. Bloemaert ook nog een ‘Simeon in den tempel 1641’ en ‘Twee nederlandsche Geestelijken op doek’.

12. Voor deze schilderijen zie: P. Dirkse in Cat. tent. Kunst uit Oud-Katholieke Kerken. Catharijneconvent. Utrecht 1989, p. 13.

13. Voor het eerste stuk, zie Kunst uit Oud-Katholieke Kerken. ibid., cat. nr. 166. De Van Bijlert bevindt zich nu in het Catharijneconvent.

[p. 46]

Afb. 3.

twee stukken dateren van voor de stichting van de Maria Minor en zijn dus voor een andere ruimte gemaakt.

Gerard van Honthorst schilderde in 1638 een ‘Doornenkroning’ voor de H.H. Maria en Ursula kerk te Delft (200 bij 170 cm.).^14. Zijn ‘Doornenkroning’ uit de Amsterdamse Dominicuskerk is ca. 1622 te dateren (nu Rijksmuseum, 193 bij 222 cm.) (afb. 3). Mogelijk is dit schilderij voor de inrichting van de voorganger van deze kerk, ‘het Stadhuis van Hoorn’ geheten, besteld. ‘Het Stadhuis van Hoorn’ is vermoedelijk in de twintiger jaren van de zeventiende eeuw gesticht (hoewel de doopboeken pas 20 jaar later aanvangen). Over de zeventiende-eeuwse geschiedenis van dit stuk is evenwel in de kerkarchieven niets te vinden. De eerste vermelding vond ik pas in een inventaris uit 1872, waarin ‘een precieus schilderij, voorstellende de bespotting van Christus’ genoemd wordt. (‘De bespotting’ is vaak, zoals ook op dit schilderij, onderdeel van ‘de Doornenkroning’; beide benamingen worden door elkaar gebruikt). De naam van Honthorst en/of een datering worden niet gegeven, zodat niet met zekerheid te zeggen valt dat het hier om ‘de Doornenkroning’ van Honthorst gaat. Een jaar later, in 1873 is er blijkbaar een verzoek aan de bisschop gericht om het stuk te mogen verkopen. Deze geeft hiervoor geen toestemming,

14. Kunst uit Oud-Katholieke Kerken. ibid., cat. nr. 153.

[p. 47]

de bisschop schrijft als toelichting: ‘wanneer het toch vroeger den kerkmuur versierde en het gebouw opluisterde: dan moet het gerekend worden de kosten van noodzakelijk onderhoud en reparatie altijd waard te zijn’. Uit deze tekst zijn drie conclusies te trekken: het stuk droeg nog geen naam of datering (‘een groot schilderij voorstellende: de Bespotting van Christus’), het behoorde al geruime tijd tot de kerkinventaris en het behoefde restauratie. Die restauratie geschiedde in 1896, getuige een kwitantie van de firma Cuypers & Co uit Roermond, die 350 gulden rekenden voor ‘reparatie schilderij “Bespotting”’. Pas vroeg in de twintigste eeuw wordt Honthorst als de maker van ‘de Doornenkroning’ vermeld.^15.

In Gouda schilderde Wouter Pietersz. Crabeth in 1628 een ‘Hemelvaart van Maria’ (225 bij 175 cm.) voor de aan Johannes de Doper gewijde kerk.

Over Crabeth en deze Goudse kerk publiceerde Xander van Eck in 1987 een artikel.^16. Daaruit blijkt dat de priester Petrus Purmerent vijf schilderijen voor deze kerk bij Wouter Crabeth bestelde. Purmerent betaalde voor ‘Maria's Hemelvaart’ 360 gulden. Naast ‘Maria's Hemelvaart’ schilderde Crabeth in 1631 voor de kerk of pastorie een ‘Aanbidding der Koningen’ (84 bij 182 cm.) en een ongedateerde ‘Graflegging’ (230 bij 175 cm.), en een (ongesigneerde en ongedateerde) ‘Ongelovige Thomas’ (240 bij 300 cm.). Naast deze voor een kerk of pastorie gebruikelijke en vaak voorkomende onderwerpen schilderde Crabeth in 1641 een ongebruikelijk thema dat Van Eck identificeerde als ‘St. Bernard van Clairvaux bekeert Hertog Willem X van Aquitanië’ (142 bij 239 cm.). Volgens Van Eck heeft priester Purmerent, die het aantal katholieken in Gouda weer fors deed toenemen, zich laten afbeelden als Bernard omwille van de overeenkomst in ‘bekeringsijver’.^17.

Naast werk van Crabeth bezit deze kerk ook schilderijen van zijn leerling Jan Verzijl (1603-1647). Uit 1646 stamt Verzijl's ‘Aanbidding der Koningen’ dat nog steeds als hoofdaltaarstuk in de kerk aanwezig is. In 1639 schilderde Verzijl twee pendanten van Bonifatius en Willebrordus (222 bij 133 cm.). Deze twee heiligen zijn in de Noordelijke Nederlanden veelvuldig afgebeeld, gedachtig de Contra-Reformatorische opvatting dat de verering en afbeelding van nationale heiligen benadrukt moest worden. Veelal werden als beeldende voorbeelden de prenten naar Abraham Bloemaert gebruikt. Verzijl gebruikte deze prenten niet, maar voor een aantal andere schilderijen ‘een Annunciatie’, ‘een Aanbidding der Herders’ en ‘een Visitatie’, kopiëerde hij prenten naar Rubens en Guido Reni.^18.

Gouda had dus al in de eerste helft van de zeventiende eeuw een aantal groot uitgevoerde schilderijen. En dit terwijl de kerk ondanks de betaling van zogenaamde ‘recognitiegelden’ (per jaar 1200 gulden) toch bepaald niet met rust werd gelaten door de overheid.

Pieter de Grebber (ca. 1600 - ca. 1653) kreeg in 1633 van zijn zwager Augustinus de Wolf de opdracht een ‘Kruisafneming’ (232 bij 193 cm.) te schilderen voor de net ingerichte kerk van Enkhuizen (afb. 4).^19. Pieter de Grebber schilderde veel ‘katholieke’ stukken. Een aantal bevindt zich nog in kerkelijk bezit, zoals de eveneens 1633 gedateerde ‘Aanbidding der Herders’, waarschijnlijk geschilderd voor de 1630 opgerichte parochie van de H. Bavo te Oud-Ade (156 bij 155 cm.).^20. Verder kennen we een aantal stukken waarbij een kerkelijke herkomst aannemelijk is, zoals een 1640 gedateerde ‘Bewening’ (Rijksmuseum).

15. Gemeentelijk Archief Amsterdam. P.A. 438. nr. 282, 284-5.

16. X.v. Eck. ‘Wouter Pietersz. Crabeth II en de parochie St. Johannes de Doper in Gouda’. In: Oud Holland 101 (1987), p. 35-49.

17. Van ‘de Aanbidding der Koningen’ en ‘de Graflegging’ is de huidige verblijfplaats onbekend, de andere drie schilderijen bevinden zich in het Goudse Catharina Gasthuis.

18. ‘Wouter Pietersz. Crabeth II en de parochie St. Johannes de Doper in Gouda’. Op. cit., (noot 16), noot 58; misschien dienden deze schilderijen als wisselstukken voor het hoofdaltaar. De maten (230 bij 185 cm.) komen vrijwel overeen.

19. W.M de Boer. Sint Gommer en Sint Pancras. Enkhuizen 1988, p. 25. In 1907 is het stuk verkocht aan het Rijksmuseum.

20. H.v.d. Wereld. Geschiedenis van de Parochie Sint-Bavo te Oud-Ade. z.p. 1979, p. 1. Deze kerk bezit ook een ‘Bewening’ uit 1651 van Anthonie de Grebber van 160 bij 82 cm.

[p. 48]

Afb. 4.

De indrukwekkende ‘Opstanding van Christus’ met de signatuur ‘T.W. Bossaerts. fe. 1635’ (227 bij ca. 300 cm.) in de oud-katholieke kerk van Krommenie zou volgens de overlevering uit de Amsterdamse kerk ‘de Pauw’ afkomstig zijn (afb. 5). Een pentekening uit 1769 van ‘de Pauw’ toont inderdaad ‘een Opstanding’ als altaarstuk, maar de details hiervan komen niet overeen met het schilderij te Krommenie. ‘De Pauw’ lijkt bovendien pas ca. 1690 ontstaan, zodat een groot altaarstuk uit 1635 in deze kerk onwaarschijnlijk lijkt. ‘De Pauw’ sloot in 1798 en in 1809 werd het hoogaltaar voor 50 gulden verkocht aan pastoor Bon van de St. Annakerk te

[p. 49]

Afb. 5.

Haarlem. Dit altaarstuk zal dan ook niet identiek zijn met het schilderij in Krommenie.

Het kerkje te Krommenie is in 1633 vergroot. De huidige pastoor schrijft dat de katholieke dame ‘Aechte Claesz tussen 1628 en 1634 de parochie “in de spullen heeft gezet”; zij financierde het gebouw en het geschikt maken daarvan voor de eredienst en zij schonk ook de benodigdheden voor de eredienst.’ Het lijkt welhaast zeker dat ook het altaarstuk uit 1635 voor dit nieuwe interieur is gemaakt.

Dat ook zo nu en dan kerkruimtes werden gesloten, wordt hier geïllustreerd. In 1644 werd het gebouw, op last van de baljuw van Blois, ‘toegesloten ende toegespiekert’. Hoelang deze sluiting duurde is onbekend, in elk geval is er in 1651 weer sprake van geregeld gebruik.^21.

Wie is nu ‘T.W. Bossaerts’, de maker van dit altaarstuk. Thomas Willeboirts Bosschaert (1613/4-1654) valt vanwege stilistische redenen af.^22. Bovendien is hij in 1635 nog niet in de Noordelijke Nederlanden werkzaam. De enige andere gegadigde is de onbekende Joris Bossart alias ‘Spirinkhooft’.^23. Van deze ‘Bossart’ kennen we evenwel geen enkel (ander) schilderij, terwijl we van zijn leven niet veel meer weten dan dat hij in 1626 in Dordrecht vermeld wordt.

21. Voor de kerk te Krommenie en Aechte Claesz. zie: K. Ouwens. ‘Oud-katholieke schuilkerk en pastorie te Krommenie.’ in: Bulletin van de Stichting Oude Hollandse Kerken 25 (1987), p. 3-8. Informatie over ‘de Pauw’: I.H.v. Eeghen. ‘De eigendom van de katholieke kerken in Amsterdam ten tijde van de Republiek’. In: Bijdragen bisdom Haarlem 64 (1957), pp. 217-277. Informatie over de relatie tussen beide kerken: Kunst uit Oud-Katholieke Kerken. Op. cit. (noot 12) p. 23.

22. Met dank aan H. Vlieghe.

23. Zoals zijn ‘bentvogel’ naam luidt op een aan Van Bijlert toegeschreven tekening in Museum Boymans-van Beuningen in Rotterdam (inv. MB 293).

[p. 50]

Afb. 6.

In de kerk van Assendelft hangt een 1639 gedateerde ‘Doornenkroning van Christus’ van Jan Miense Molenaer (262 bij 203 cm.) (afb. 6). Mogelijk is het ook voor deze kerk gemaakt, want in 1637 werd een plan opgesteld om een nieuwe kerk te bouwen en deze bouw schijnt tussen 1644 en 1658 gerealiseerd te zijn.^24.

24. Tussen 1873 en 1938 was dit werk in het Bisschoppelijk Museum Haarlem. De informatie over de kerkbouw komt van het bureau ‘Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland’.

[p. 51]

Afb. 7.

Tenslotte, als laatste voorbeeld, ‘de Aanbidding der Koningen’ uit 1632 van Cornelisz. Engels uit een Haarlemse kerk (afb. 7), met de maten 157 bij 118 cm.^25.

25. Zie: Kunst uit Oud-Katholieke Kerken. Op. cit., (noot 12), cat. nr. 152 met een toeschrijving aan Abraham van Dijck (?), ca. 1650. Pas nadat de catalogus uitkwam werd het jaartal ‘1632’ opgemerkt en kon het monogram ‘CE’ (in 1878 aanleiding om het stuk aan Gerbrand van den Eeckhout toe te schrijven) geduid worden als Cornelisz. Engels (de vader van Cornelis Verspronck). Zie hiervoor: P. Dirkse. ‘Andermaal: Schilderijen uit Oud-Katholiek kunstbezit’. In: Catharijnebrief. nr. 29 (maart 1990), p. 11-13.