De Zeventiende Eeuw. Jaargang 7

[p. 59]

De Republiek in Frans Perspectief II
H.H. Kubbinga

Nagenoeg gelijktijdig verschenen Henri Méchoulans Amsterdam au temps de Spinoza. Argent et liberté (Parijs: Presses Universitaires de France, reeks ‘Questions’, 1990) en een herdruk van Paul Zumthors La vie quotidienne en Hollande au temps de Rembrandt (Parijs: Hachette, reeks ‘La vie quotidienne’, 1990).

Méchoulan (cnrs; directeur van de ‘Unité de Recherches Philosophiques de la Renaissance aux Lumières’) tracht in zijn monografie aan het voorbeeld van Amsterdam aan te tonen dat de economische factor ‘geld’ het mogelijk kan maken dat de sociaal-politieke factor ‘vrijheid’ zich ergens vestigt en handhaaft. In dit opzicht onderstreept hij het unieke van Amsterdam, vergeleken bij steden als Antwerpen, Venetië en Genua die het ondanks hun rijkdom niet tot ‘vrijheid’ hebben gebracht (p. 72, 73). Vooral door de nauwe band tussen ‘geld’ en ‘vrijheid’ kon Amsterdam na wat Méchoulan ‘la première révolution moderne’ (p. 15) noemt, het despotisme bestrijden, lang vóór 1789. Hij beziet Amsterdam door de ogen van Spinoza, die in zijn Tractatus theologico-politicus (1670) het succes van de metropool - min of meer achteraf! - had geanalyseerd (democratie, zij het een oligarchische; verzet tegen de aspiraties der stadhouders; scheiding van kerk en staat; tolerantie). Instemmend citeert hij Descartes uit diens brief aan Guez de Balzac van 5 mei 1631 (p. 45), een fragment dat in de vertaling van J.H. Glazemaker (1661) als volgt luidt:

Wat andere plaats zou men in 't overige des werrelts konnen verkiezen, daar al 't gerijf van 't leven, en alle keurelijke dingen, die men wenschen kan, zo lichtelijk zijn te vinden, als in deze? Wat ander lant, daar men zo geheel een vryheit kan genieten, daar men met minder ongerustheit kan slapen, daar altijt heiren op de been zijn, alleenlijk om ons te bewaren, daar de vergiftigingen, verraderijen en beschuldigingen minder bekent zijn, en daar meer van 't overschot der oprechtigheit onzer Voorouders gebleven is?

Méchoulan ontwikkelt zijn stelling die men kan samenvatten als ‘la circularité des liens entre argent et liberté’ (p. 258) o.a. tegen de achtergrond van het door Colbert in Frankrijk gepropageerde, autoritaire mercantilisme. Zo stelt hij het succes van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, als het resultaat van het adequaat bijsturen door de overheid van spontane maatschappelijke ontwikkelingen, tegenover het failliet van vergelijkbare, maar van ministeriële zijde opgelegde franse initiatieven (p. 84).

Méchoulans boek is overigens geen kritiekloze lofzang op de betrekkelijke weldadige vorm van kapitalisme die Amsterdam grote bloei, maar vooral ‘vrijheid’ bracht: gewetensvrijheid, godsdienstvrijheid, vrijheid van meningsuiting. Hij herinnert indringend aan enkele misrekeningen van de Amsterdamse overheid (verzet tegen van Oldenbarneveldt, de mislukking van de Verenigde West-Indische Compagnie) (p. 123-143) en aan de slachtoffers van haar handelspolitiek (matrozen) (p. 241-242). Over het geheel genomen valt zijn oordeel echter gunstig uit. Amsterdam

[p. 60]

heeft zijns inziens metterdaad bewezen dat ‘geld’ niet noodzakelijk een ‘catastrophe ontologique’ (p. 248) inhoudt.

Méchoulan probeert overigens ook te verklaren waarom dat Amsterdamse kapitalisme zo effectief was. Volgens hem schuilt een mogelijke verklaring in het feit dat de ontwikkeling van de economie in Amsterdam parallel loopt aan die van de natuurwetenschap (p. 253): zoals de beoefenaren der natuurwetenschap in de loop der xviie eeuw het begrippenapparaat ontwikkelden dat systeem bracht in de natuurverschijnselen, zo ontdekten de Amsterdamse bestuurders en kooplui de principes van een goed functionerende economie, dat wil zeggen al datgene wat daarvoor onontbeerlijk is (aandelen en andere waardepapieren; de beurs; de wisselbank en de bank van lening; verzekeringen; vrijheid en gelijkheid; verdraagzaamheid; zorg voor de zwakkeren; een milde rechtspraak). Het is overigens jammer dat hij deze hoogst interessante analogie slechts vluchtig aanstipt, ook al bespreekt hij haar in de context van verschillende andere verklaringen (Marx, Weber).

Tegenover Méchoulans ideologisch getinte analyse van het economisch wonder van Amsterdam stelt Zumthor - van 1950 tot 1970 hoogleraar Romaanse taalkunde in het bijzonder van de Middeleeuwen aan de Universiteit van Amsterdam - een meer esthetische impressie van het reilen en zeilen van de provincie Holland als onderdeel van de Republiek. Hij beschrijft achtereenvolgens het geografische kader, het gezinsleven, de dagelijkse gang van zaken, ontspanning, beeldende kunst en literatuur, de inrichting van de maatschappij en de economie.

Elk van de genoemde facetten wordt met grote zorgvuldigheid besproken, al is Zumthor misschien iets te enthousiast waar het ontdekkingen op wis- en natuurkundig gebied betreft (p. 138). Zo kan Antoni van Leeuwenhoek niet de uitvinder van de microscoop genoemd worden; wél kan men staande houden dat hij de microscoop perfectioneerde. Evenmin is het juist te stellen, dat de ‘logaritme’ van oorsprong een nederlands idee is. Hij werd rond 1590 als rekenkundig hulpmiddel ontwikkeld door John Napier (1550-1617) en Joost Bürgi (1552-1632). De nadruk die Zumthor legt op de belangrijke rol van de technologische vernieuwing (constructie van allerlei typen molens en schepen en de voor de betrokken bedrijfstakken benodigde afgeleide apparatuur) verdient aparte vermelding (p. 331-333). Recentelijk is het grote belang hiervan nog eens onderstreept door R. Hooykaas in zijn artikel ‘Overheid en Wetenschap in Nederlands Gouden Eeuw’ in De wetenschappen in relatie tot de overheid in het verleden en nu, onder redactie van C. le Pair, H. Benschop en J.J. Broeder (Utrecht: stw en fom, 1988, p. 73-103).