De Zeventiende Eeuw. Jaargang 6

[p. 1]

[Deel 2]

Le prince nifortune
Overwegingen met betrekking tot François de Valois en de Valoistapijten, zijn relaties met de Nederlanden en Engeland.
Barbara A. Heezen-Stoll

Inleiding

Op 4 november 1577 berichtte de Engelse ambassadeur in de Nederlanden - William Davison - dat de Staten-Generaal tijdens de onderhandelingen met François de Valois tapijten ter waarde van 20.000 pond Artois hebben aangeboden. De Hertog van Alençon en Anjou, broer van de Hendrik III en kroonprins van Frankrijk (1554-1584), had dit geschenk weliswaar geweigerd, maar toonde zich niettemin welwillend tegenover de Staten en beloonde hun gezanten rijkelijk.^1.

De hier bedoelde notitie in de Engelse State Papers riep de vraag op of de aangeboden tapisserieën in verband gebracht kunnen worden met de Valoistapijten. Deze tapijtserie wordt in de kunsthistorische literatuur immers beschouwd als een geschenk van de Nederlanden aan de Franse koninklijke familie, ter gelegenheid van de aanvaarding van de soevereiniteit over deze landen door de hertog van Anjou in februari 1582. Een onbetwiste opdrachtgever had het onderzoek naar de Valoistapijten echter niet opgeleverd. Wel kwam vrijwel zeker vast te staan dat de serie zich bij de dood van Catharina de Medici in haar bezit bevond (1589). In dat jaar kwamen de tapijten als deel van de bruidschat van Christina van Lotharingen - kleindochter van Catharina - naar Florence, waar zij nog steeds in de Uffizi zijn te bewonderen.

In Frances Yates' boek The Valois Tapestries (1959) vond het onderzoek naar de tapijten een samenvatting en voorlopige afronding. Yates ging ervan uit dat de tapijten in 1582 of later werden vervaardigd en zij wees Willem van Oranje als opdrachtgever aan. De hypothese dat Lucas d'Heere de ontwerper van de tapijten zou zijn, onderbouwde zij overtuigend.^2.

Echter lang vóór Yates boek uitkwam, had Ehrmann er op gewezen dat de kostuums op de tapijten niet overeenstemmen met de mode aan het Franse hof omstreeks 1582. De kleding is van een vroegere datum: zij toont overeenkomst met die uit de kostuumboeken van Abraham Bruyn, waarvan een eerste editie in 1577 verscheen.^3.

Deze contradictie en het gegeven dat de tapijten van 1577 tot nu toe niet bij het onderzoek waren betrokken, was aanleiding na te gaan of zij deel uitmaakten van de Valoisserie.

Mijn onderzoek richtte zich enerzijds op de politieke relatie tussen de Nederlanden en Frankrijk vanaf het begin van de opstand tot 1582. Anderzijds werd gepoogd de Valoistapijten beter te dateren en meer portretten te identificeren. Veel van het door mij gebruikte bronnenmateriaal bleek niet eerder uitputtend bij het onderzoek naar de Valoistapijten te zijn betrokken.^4. Ook werd duidelijk

1. Calender of State Papers. Foreign series. London 1880, 1577/1578 nr. 450: ‘The States made him a present of tapestries valued at 20.000 florins, which he would not acept, rewarding their ambassadors and John Teron with chains of 500 crowns a piece’. Zie ook nr. 408 en 455.
Ik ben dankbaar voor de hulp die dr. W.H. Vroom, prof. dr. A.W.A. Boschloo, dr. S. Groenveld, en dr. K. Bostoen mij hebben geboden bij de tot standkoming van dit artikel.

2. F.A. Yates. The Valois Tapestries. Londen 1959 en 1975. Het boek bevat een uitstekende bibliografie bijgewerkt tot 1975. Na Yates standaardwerk verscheen geen publikatie van enige omvang meer over dit onderwerp. G.T. Ysselsteyn was de eerste die op Luas d'Heere als mogelijke ontwerper van de Valoistapijten wees, zie: Geschiedenis der tapijt-weverij in de noordelijke Nederlanden. Leiden 1936. Deel 1, p. 236 en deel 2, p. XXX.

3. J. Ehrmann. ‘Les Tapisseries des Valois du Musée des Offices à Florence’. In: Les Fétes de la Renaissance (Centre National de la Recherche Scientifique), p. 95; A. Bruyn. Omnium poene gentium imagines [enz.] Keulen 1577. Plaat 4.

4. Bij mijn onderzoek zou bestudering van Franse archieven wenselijk zijn geweest. Daar ik daartoe niet in de gelegenheid was, heb ik mij met gedrukte bronnen beholpen; daar waar deze gebruikt zijn, worden zij in de noten geciteerd.

[p. 2]

dat de soevereiniteitsoverdracht van 1582 een tienjarige ingewikkelde voorgeschiedenis had, waarbij de verstandhouding tussen Frankrijk en Engeland bepalend was voor de Nederlanden.

Voor een beter begrip van de politieke situatie zal het eerste deel van dit artikel handelen over de gebeurtenissen tot 1582, terwijl in het tweede gedeelte de tapijten aan de orde komen.

1. De loop der gebeurtenissen tot 1582

Een beschrijving van de Frans-Nederlandse betrekkingen gedurende de eerste jaren van de opstand komt in feite neer op een relaas over Oranjes contacten met Frankrijk. In de jaren zestig hoopte de prins voor zijn onderneming in de Nederlanden steun te krijgen van de Duitse vorsten; later beijverde hij zich om ook Engeland te interesseren.

Daar Oranje, zoals bekend, slechts incidenteel steun van Duitsland en Engeland ontving, richtte de prins uiteindelijk vrijwel alle hoop op Frankrijk. Deze Franse gezindheid - die hem niet altijd in dank is afgenomen^5. - valt te verklaren uit Oranjes Franse huwelijken en zijn politiek van verdraagzaamheid, waardoor hij dicht bij de hugenoten en de ‘politieke katholieken’ in Frankrijk stond. In de Franse buitenlandse politiek van Karel IX en Catharina de Medici was Oranjes conflict met Philips II van belang, daar men hierdoor Spanje in de Nederlanden geoccupeerd wist.

Een eerste aanzet tot Frans militair ingrijpen in de Nederlanden kwam tot stand in 1571. Toen ging Karel IX akkoord met een ambitieus plan van Lodewijk van Nassou, dat voorzag in een gezamenlijke militaire actie door Duitsland, Engeland en Frankrijk. Het Bourgondische erfdeel van de Valois' in de Nederlanden was voor Karel de rechtvaardiging om zich in de strijd te mengen.

Met dit plan op de achtergrond sloten Engeland en Frankrijk in april 1572 te Blois een geheime defensieve unie. De Engelse ambassadeur, Walsingham, deelde over de interventie mee dat Coligny het Franse leger zou aanvoeren en dat Karel plannen had ‘to imploye in this behalfe d'Alençon’.^6. Dus al in 1572 wordt Alençon in verband met de Nederlanden genoemd.

Slechts enkele weken later namen de watergeuzen Den Briel in. Nu was het zaak snel te handelen. Overhaast viel Lodewijk in mei de Nederlanden binnen en nam met de Fransen Valenciennes en Mons in. Alva bood echter sterke weerstand en het Frans-Duitse leger moest zich spoedig weer terugtrekken.

Toen de medeplichtigheid van de Franse koning aan de inval bleek, distantieerde deze zich publiekelijk van de onderneming. Hij beschuldigde er Coligny van, hem opzettelijk in een oorlog tegen Spanje te hebben willen betrekken. Dit conflict ontlaadde zich tenslotte in de Bartholomeusnacht (24 augustus) met de bekende tragische gevolgen voor Coligny en de hugenoten.

5. De Franse gezindheid van Oranje riep in zijn eigen tijd en later heftige kritiek op. Kervijn van Lettenhove verweet de prins dat hij de Nederlanden aan de incompetente Alençon had uitgeleverd, terwijl Muller dit standpunt bestreed. Zie Kervijn de Lettenhove. Les Huegenots et les Geux. Brugge 1883/1885 en P.L. Muller. ‘Prins Willem I en Frankrijk’. In: Verslagen en Mededelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde. Derde reeks, d. 8, 1892, pp. 125-150.

6. Documents inédits relatifs a l'histoire du XVIe siècle. Uitgegeven door M. Kervijn van Lettenhove. Brussel 1883, p. 168. Zie verder over het verdrag State Papers. 1571/1572, nr. 262.

Huwelijksonderhandelingen

Reeds in 1570 onderhandelden Frankrijk en Engeland over een mogelijk huwe-

[p. 3]

lijk tussen Elisabeth I en één van de Valoisprinsen. Aanvankelijk was Hendrik de Valois (de latere Hendrik III) de huwelijkskandidaat, maar in 1572 nam François Alençon die rol over.

Hoewel Elisabeth aanvankelijk bedenkingen tegen François koesterde, was hij voor haar raadgevers een aantrekkelijke kandidaat: vergeleken met zijn broer zou hij in geloofszaken ‘a much less scrupulous fellow’ zijn.^7. Tegelijk zal zijn rol in de Nederlanden medebepalend zijn geweest. De tien jaar durende huwelijksonderhandelingen zijn immers onlosmakelijk verbonden met de zaak van de Lage Landen. Het is zeker geen toeval dat François in 1572 als huwelijkskandidaat én als toekomstig soeverein van de Nederlanden naar voren treedt.

Maar door de gebeurtenissen van de Bartholomeusnacht werden in de zomer 1572 de huwelijksonderhandelingen opgeschort. Alençon liet zich echter niet snel ontmoedigen. In september deelde hij aan Elisabeth mee te willen volharden in zijn aanzoek, waarop in november weer geheime besprekingen op gang kwamen.^8. Aan het eind van dat jaar gaf de vertegenwoordiger van Monsieur in Engeland, Maison-Fleur, een overzicht hoe de zaak er voor stond. Volgens hem zou Elisabeth - mocht zij ooit huwen - aan Alençon de voorkeur geven. De hertog zou er verstandig aan doen zich van zijn familie, die in Engeland zeer gewantrouwd werd, te distantiëren. Voorts schrijft Maison-Fleur aan zijn heer:

Aquire some other rank than that which you have borne from your birth which, beeing no longer sustained by authority of your nearest relations (for this cannot be done, unless you seperate yourself from them) will, as it were, be lessened, and not be asteemded at first sight, as if you were always near them, and the matter continued to be managed by them. So then, she [Elisabeth] would wish, in my opinion, and desire above everything, that, as much for the above reason, as to satisfy strangers by some evidence of your fidelity, you should be elected chief in some army.^9.

Wij zullen zien dat Alençon zich in de volgende jaren inderdaad van zijn familie heeft verwijderd, dat hij tot twee keer toe aan het hoofd van een groot leger de Nederlanden te ‘hulp’ kwam, waardoor hem een aantal niet-geërfde titels toevielen. Kortom, alles wijst erop dat de wens om Engeland te bevallen zijn handelen bepaalde.

7. Zie voor ‘het huwelijk’ vooral C. Read. Lord Burgley ans Queen Elizabeth. Londen 1960, p. 51. e.v.; J.B. Black. The reign of Elizabeth 1558-1604. Oxford 1959, p. 158 e.v.

8. Calender of manusripts of the Marquis of Salesbury. London 1888, deel 2, nr. 787.

9. Idem, deel 2, nr. 30.

Hendrik de Valois koning van Polen en Frankrijk

De onrust in Frankrijk zelf die volgde op de Bartholomeusnacht, werd door Karel IX in de loop van 1572 bedwongen. Hiermee was voldaan aan één van de voorwaarden die de Polen hadden gesteld voor de verkiezing van Hendrik de Valois als hun koning. In het voorjaar van 1573 legde de nieuwe koning de eed af, waarin hij beloofde de vrijheden van het land - met name de godsdienstvrijheid - te zullen eerbiedigen. Tegen het najaar maakte Hendrik aanstalten om Frankrijk te verlaten en de koninklijke familie begeleidde hem tot Blamont.

Hier, te Blamont, hadden nieuwe onderhandelingen plaats tussen Lodewijk van Nassau en de Franse koning. Ook nu bleek Karel bereid de Nederlandse opstand te steunen. Voor het eerst werd ook duidelijk welke rol Alençon was toe-

[p. 4]

bedacht: hij moest in de Nederlanden dezelfde positie gaan bekleden, die aan Hendrik in Polen was toegevallen.^10.

De toezegging van de Franse koning resulteerde in militaire hulp aan Lodewijk bij een hernieuwde inval in april 1574. Maar door het plotselinge overlijden van de Karel (op 30 mei) en het noodlottig einde van Lodewijk zelf op de Mokerhei, bleef de Franse inbreng beperkt.

De dood van Karel IX bracht Hendrik I de Valois terug naar Frankrijk, waar hij als Hendrik III nog in 1574 de troon besteeg.

10. Archives ou Correspondance inédite de la Maison d'Orange Nassau. Uitgegeven door G. Groen van Prinsterer. Leiden 1841, deel 4, p. 281.

Holland en Zeeland bieden soevereiniteit aan

Met steun van de watergeuzen had Oranje vanaf 1572 grote delen van Holland en Zeeland onder zijn bewind gebracht. In 1575 dreigden deze gebieden door de Spaanse heroveringen weer verloren te gaan en de unie tussen Holland en Zeeland kwam in gevaar. Meer dan ooit was het nu zaak steun in het buitenland te vinden. In december van dat jaar zonden de Staten een delegatie onder leiding van Marnix van St.Aldegonde naar Engeland: in ruil voor Engelse protectie werd aan Elisabeth de soevereiniteit over Holland en Zeeland aangeboden. Toen Marnix in maart 1576 verslag uitbracht van de afwijzing van Elisabeth kon hij aan de Staten wél mededelen dat de koningin er geen bezwaar tegen had dat in deze zaak ‘met die van Vranckryck gehandelt soude werden’.^11. De onderhandelingen met Frankrijk waren kennelijk in een ver gevorderd stadium, want al op 6 mei tekende Oranje het stuk dat de voorwaarden bevatte waarop Holland en Zeeland bereid waren Alençon als landsheer te aanvaarden.^12.

Het verdrag met Alençon had weinig praktische gevolgen. François verklaarde zich weliswaar bereid om met een Frans leger Oranje te hulp te komen, maar de voor die onderneming vereiste goedkeuring van de koning kon hij niet loskrijgen.^13.

Gelukkig voor de rebellen werd de situatie in Zeeland door de vijand zelf opgelost. De sinds lang niet of slecht betaalde Spaanse troepen sloegen in Zierikzee aan het muiten en trokken zich al plunderend terug naar de zuidelijke gewesten.

Wat had de Franse katholieke prins aanvaardbaar gemaakt voor de calvinistische gewesten Holland en Zeeland?

Reeds eind 1573 had Elisabeth aan Frankrijk te verstaan gegeven dat verdere onderdrukking van de hugenoten een belemmering voor het huwelijk zou zijn. Daarop lijkt Alençon zich meer en meer met de belangen van de hugenoten te hebben geassocieerd. In 1575 was hij samen met andere edelen betrokken bij een samenzwering aan het hof, gericht tegen de invloed van de katholieke havikken. In dat jaar lanceerde hij ook het manifest van Dreux, waarin hij zich tegenstander van buitenlandse (Spaanse) invloed in de regering en medestander van alle malconten verklaarde. In maart 1576 koos hij daadwerkelijk de kant van de hugenoten door zich bij het leger van Hendrik van Navarra aan te sluiten. En tenslotte kwam in mei van dat jaar de naar hem genoemde ‘Paix de Monsieur’ tot stand: een gunstige vredesregeling voor de hugenoten.^14.

Het imago dat Monsieur had opgebouwd leverde hem erkenning bij de protestanten in Europa en gaf hem groot aanzien in Frankrijk. Het is daarom be-

11. Zie voor het verslag van Marnix en de toenadering tot Frankrijk en Engeland Resolutiën van de Staten van Holland 1576. s'Gravenhage 1772-1792, pp. 10, 15, 30-31, 43 en de Notulen van Zeeland. s'Gravenhage 1915, pp. 94, 98.

12. H.J.F. van Alfen. ‘Dagregister van 's Prinsen levensloop’. In: Prins Willem van Oranje 1533-1933. Haarlem 1933, p. 439; Les Huguenots. Deel 4, p. 50.

13. Archieves Corr. d'Orange Nassau. Deel 5, pp. 443, 444, 503, 515. Zie over het vedrag ook Muller. ‘Prins Willem 1’. P. 137.

14. Zie voor de gebeurtenissen in Frankrijk: Documents concernant les relations entre le duc d'Anjou et les Pays-Bas. Uitgegeven door P.L. Muller en A. Diegerick. Utrecht 1889 (Werken van het Historisch Genootschap Nieuwe serie, nr. 51, 55, 57). Deel 51, p. XXVI e.v.

[p. 5]

grijpelijk dat Oranje zijn hoop op Alençon had gevestigd.

De situatie in de zuidelijke gewesten

Tijdens de jaren van de opstand in het Noorden leefde het Zuiden in betrekkelijke rust. Daar kwam in 1576 door de muitende Spaanse troepen abrupt een einde aan. De Raad van State, na het plotseling overlijden van de landvoogd in maart van dat jaar, voorlopig de enige vertegenwoordiger van het centrale gezag, stond machteloos in de chaotische situatie die door de rondtrekkende muiters was ontstaan. Aan de vraag naar militaire versterkingen door de bedreigde steden kon nauwelijks gehoor gegeven worden. Ook was de Raad niet bij machte te verhinderen dat in oktober de Staten-Generaal onwettig bijeen kwamen. Onder de druk van de omstandigheden bereikten de Staten-Generaal snel overeenstemming met de afgescheiden gewesten en was de Pacificatie van Gent reeds op 8 november een feit. De Pacificatie voorzag in een algemeen pardon, de gezamenlijke verdrijving van de Spaanse troepen en de bevoegdheid voor de Staten-Generaal om in alle lopende zaken te voorzien.^15.

Ondertussen hadden de bedreigde gewesten ieder voor zich geprobeerd versterkingen aan te trekken. Gent en andere Vlaamse steden hadden aan Oranje troepen gevraagd en die gekregen, terwijl Brabant en Henegouwen - op aanraden van Oranje - zich tot Alençon wendden.^16. Deze beloofde 3000 soldaten en 1000 ruiters te zullen zenden. De aanvaarding van Franse hulp riep echter in de Staten-Generaal grote weerstand op. Vooralsnog wisten de Fransgezinden de controverse naar hun hand te zetten en in november vertrok een kleine delegatie naar Frankrijk om met Monsieur over de troepenzending te onderhandelen. Waarschijnlijk zijn bij die gelegenheid bij Alençon verwachtingen met betrekking tot de soevereiniteit over alle gewesten gewekt.^17.

Het is de vraag of de aangeboden hulp daadwerkelijk de Lage Landen heeft bereikt. In december is er sprake van grote troepenverplaatsingen in Frankrijk, maar in januari hadden de Staten dienaangaande nog geen beslissing genomen.^18.

Het dralen van de Staten werd veroorzaakt door de aankomst van de nieuwe landvoogd Don Juan. Door de veranderde situatie was de militaire steun van Alençon tijdelijk op de achtergrond geraakt.

Aan de inhuldiging van Don Juan, in april 1577, gingen echter maanden van moeizaam onderhandelen vooraf. De Staten eisten van de landvoogd dat hij de Pacificatie zou erkennen en dat hij zou meewerken aan de verwijdering van de Spaanse troepen.

Spoedig na de inhuldiging van Don Juan bleek dat de Staten een Pyrrusoverwinning hadden geboekt. Door de concessies die de landsheer had moeten aanvaarden was hij in een machteloze positie gemanoeuvreerd. Hij keerde zich tegen de Staten en trachtte door overmeestering van de citadel van Namen de macht te grijpen. Onverwijld liet hij de zich terugtrekkende Spaanse troepen omkeren, terwijl hem door Filips 10.000 manschappen uit Italië werden gezonden. Tot overmaat van ramp stond in Frankrijk Henri de Guise met een leger gereed om Don Juan te assisteren. In deze dreigende situatie zochten de Staten

15. Zie voor deze periode bijvoorbeeld J.J. Woltjer. ‘De Vrede-makers’. In: Tijdschrift voor geschiedenis .89 (1976), p. 309 e.v.; J.C.H. de Peter. De Raad van State nevens Matthias. s'Gravenhage 1917; S. Groenveld, H.L.P. Leeuwenberg, N.E.H.M. Mout en W.M. Zappey. De kogel door de kerk? Utrecht 1979, deel 1.

16. Documents duc d'Anjou. Deel 51, p. 463 e.v.

17. De delegatie stond onder leiding van baron d'Aubigny (Gillis van Lens, heer van Wionville) Documents du d'Anjou. Deel 51, pp. 11 en 12.

18. Idem, pp. 35 en 36; zie ook Actes des Etats Généraux des Pays-Bas. Uitgegeven door M. Gachard. Brussel 1861, deel 1, p. 303.

[p. 6]

steun bij Engeland en Duitsland en werden de banden met Frankrijk weer aangehaald. Men zond een missie naar Alençon en Hendrik III met het doel de vereniging van de legers van De Guise en Don Juan te verhinderen.

Bovendien werd aan Oranje met klem verzocht opnieuw zitting te nemen in de Staten-Generaal. Op 18 september arriveerde de prins te Antwerpen en enkele dagen later maakte hij, na tien jaar verbanning, zijn triomfantelijke rentree in Brussel. Velen verwachtten van Oranjes komst hun redding: ‘[...] as if an angel had been sent from heaven to their safeguard’ meldde Davison.^19.

19. State Papers 1577/1578, nr. 233.

De Franse missie van 1577

Daar het gezantschap van 1577 een centrale plaats inneemt in mijn betoog, is het zaak er wat uitvoeriger bij stil te staan. Reeds eind augustus was de noodzaak van een dergelijke missie door de Brusselse democraten aan de orde gesteld.^20. Op 11 september besloten de Staten-Generaal dat aan Alençon tijdens het bezoek 100.000 pond Artois en een tapijtwerk ter waarde van 20.000 pond ‘par forme de remboursement des fraictz’ zou worden aangeboden. Maar al de volgende dag rezen er problemen over het geld. De vergadering wilde eerst de eigen correspondentie en die van Oranje met Alençon bestuderen ‘pour scavoir quelle promesse les Etats en auroient faict audict Duc les fraictz, par luy souffert pour les Pays Bas’.^21. Het gaat hier om de kosten die Alençons in 1576 voor de Staten had gemaakt en de beloften die de Staten toen aan hem hadden gedaan. Tenslotte maakte Oranje aan alle onenigheid een einde. De omstandigheden eisten het snelle vertrek van de delegatie, daarom zouden vooralsnog slechts de tapijten worden aangeboden.^22.

Op 22 oktober arriveerde de missie te La Fère, waar de Hertog sinds kort verbleef. De volgende dag had een audiëntie plaats waarin Alençon zich bereid toonde in de zaak De Guise te willen interfereren. De door de Staten aangeboden tapijten wilde de hertog echter niet in ontvangst nemen, daar het niet zijn gewoonte was geschenken te aanvaarden, maar ze uit te delen, zei hij.^23.

Deze opmerkelijke daad kwam voort uit Alençons teleurstelling over de aanstaande komst van Matthias als landvoogd van de Nederlanden.^24. Na de breuk met Don Juan hadden de hertog van Aarschot en zijn aanhangers in het geheim contact gezocht met Matthias, broer van de Duitse keizer en neef van Filips II, die al eerder zijn diensten had aangeboden. Door de snelle toezegging van Matthias werden de Staten-Generaal voor een voldongen feit geplaatst, met name de Fransgezinden werden er onaangenaam door verrast.^25.

20. Naar de rol van de ‘Brusselse democraten’, ook wel ‘Les bons bourgeois des Bruxelles’ genoemd, is geen onderzoek gedaan. Brussel voelde zich ‘la chef-ville de toutes les autres’ en was als zodanig, soms samen met de Staten van Brabant, aansprakelijk voor belangrijke initiatieven in de woelige jaren 1576/1577. Zij hadden de hand in het opsluiten van de Raad van State in de zomer 1576; zij stelden aan de Staten-Generaal voor om Oranje terug te roepen; zij verzochten de Staten de aangeboden hulp van Alençon te aanvaarden (1576) en namen het initiatief tot de Franse missie in 1577. Hun akties zijn mede te verklaren uit het feit dat Brussel in de frontlijn was komen te liggen. Zie: Actes Etats Généraux. Deel 1, pp. 449, 451, 462, 465.

21. N. Japikse. Resolutiën van de Staten-Generaal. s'Gravenhage 1915, deel 1, p. 296.

22. Zie over het ingrijpen van Oranje Japikse. Resolutiën. Deel 1, p. 297. Ook uit de brief van de Ieperse gedelegeerden blijkt Oranjes belangrijke rol: de gezanten zullen de bemiddeling van Alençon vragen ‘[...] zonder dat dezelve Altesse van weghen de Staten eenyghe beloofte ofte presentatie ghedaen worde, niet meer met ghelde dan van tapisserie, ende dat bij advies van den Prince, die tzelve ommeghesteld heeft, considerende de groote benauwtheden, daerinne hem lieden te Staeten vinden.’ Documents duc d'Anjou. Deel 51, pp. 59-60. Ook deze missie stond onder leiding van de baron d'Aubigny. De dag vóór het vertrek werden aan de delegatie Guillaume de Maulde (heer van Mansart en gouverneur van Oudenaarde) en Jean Theron toegevoegd. Beiden waren vertrouwelingen van Oranje en hadden eerder geheime opdrachten voor de Prins vervuld. Zie voor de instruccties van de gezanten Documents duc d'Anjou. Deel 51, pp. 60-65.

23. Douments duc d'Anjou. Deel 51, p. 74.

24. De Engelse ambassadeur vatte de mening van de Staten over de afwijzing als volgt samen: ‘[...] some think it may be done for curst heart, owing to the comming of Mathias; to let them think that he was willing to do for them without their present; others, that looking for other matter from them, he would not take that in payment’. State Papers. 1578, nr. 439. Met de afwijzing speelde Monsieur ook in op de constante geldzorgen van de Staten die voor de oorlog, bijvoorbeeld in 1578, f 600.000 per maand moesten opbrengen. Een inzicht in Alençons eigen financiële mogelijkheden wordt ons geboden door zijn ambassadeurs in april 1578: ‘[...] au regard de la recognoissance annuelle, qu'il a plus de 150.000 livres tournois de rente (in de State Papers wordt een bedrag van 1.500.000 livres genoemd!) et donne belles récompenses à ceulz quy le suivent, voir poinct moyennant que ce que les estatz luy offrent, ne combattant pour argent, mais pour l'honneur, lequel doibt estre suivy d'aultres émoluments que d'argents, comme estant l'utilité conjoinct avecq l'honnesteté, qui ne se pourroit maintenir s'il se contentoit d'ung grand mercy et bonjour, ou de recognoissance annuelle propre aux mercenaires’. Documents duc d'Anjou. Deel 51, p. 157.

25. Davison meldde dat Oranje zich ‘ill satisfied’ terug trok naar Breda. State Papers. 1577/1578, nr. 406. De prins waarschuwde de Staten dat zij van Matthias die geen macht, raadsheren, ervaring of geld meebracht, niet te veel mochten verwachten (State Papers. 1578, nr. 373). Later heeft Oranje zich in de nieuwe situatie geschikt. Hij werd op aandringen van de ‘burgers van Brussel’ Matthias' luitenant generaal, een functie waarin hij invloed kon uitoefenen op de jeugdige landvoogd.

De politieke rol van Marguerite de Valois

In La Fère ontmoetten de gezanten van de Staten ook Marguerite de Valois, de zuster van Alençon en de bruid van de Bartholomeusnacht. Zij had na haar huwelijk met Hendrik van Navarra bij conflicten aan het hof steeds de zijde van haar echtgenoot en die van François gekozen. Vooral nadat beiden in 1576 het hof hadden verlaten, behartigde zij aldaar hun belangen. Pas in de zomer 1578

[p. 7]

maakte zij zelf aanstalten zich bij haar echtgenoot te voegen.

Een jaar tevoren, in de zomer 1577, had zij geprobeerd persoonlijk de zaak van Alençon in de Nederlanden te beïnvloeden. Onder het mom van de zorg voor haar gezondheid, bracht zij een bezoek aan de baden te Spa, terwijl zij ondertussen onderhandelde met de Waalse adel. Haar reis ging met de koninklijke luister en grote feesten gepaard en was voor de Staten zeker niet ongevaarlijk. Want in de omgeving van Namen had zij ook een ontmoeting met de opstandige landvoogd Don Juan. Tegen het einde van de zomer dreigde zij tussen de legers van de Staten en die van Don Juan bekneld te geraken. Daarop vluchtte zij naar La Fère waar zich Monsieur bij haar voegde.^26.

Een aanwijsbaar resultaat van Marguerites bemoeienissen waren de onderhandelingen tussen Alençon en de staten van Artesië en Henegouwen die in dezelfde nazomer te La Fère plaats vonden. In ruil voor protectie door de hertog waren beide gewesten bereid zich aan hem te onderwerpen. De gedelegeerden van Artesië en Henegouwen zouden ‘[...] que s'en retournans ils preparerent toutes choses pour la venuë de mon frere’, terwijl Alençon tegelijk een leger in gereedheid zou brengen, meldde Marguerite.^27.

26. M. Petitot. Collection complète des memoires a l'histoire de France. Parijs 1823, pp. 3-186; de reis van Marguerite wordt ook genoemd in de State Papers. 1577, nr. 163.

27. Petitot. Collection complète. Pp. 138-139. De afvaardiging uit Henegouwen en Artesië stond onder leiding van de graaf van Montigny, lid van de familie Lalaing. De Lalaings hadden een belangrijke rol gespeeld bij de ontvangst van Marguerite; zij waren bovendien verwant aan de Valois.

Eerste contract en de interventie van Alençon in 1578

In december 1577 circuleerden geruchten over grote troepenverplaatsingen in Frankrijk en tegen maart had Alençon circa 7000 soldaten onder de wapenen.

Deze voorbereidingen werden door de Staten ongerust gadegeslagen, berichtte Davison: ‘[...] for if he [Alençon ] offer to assist the States and they refuse him, he may take part against them, and if they accept him they incur no less peril’.^28.

Alençons plan - met medeweten van Oranje tot stand gekomen naar werd beweerd^29. - behelsde het stap voor stap losweken van de gewesten van Spanje, waarna door ‘het huwelijk’ een verbintenis met Engeland tot stand kon worden gebracht. Zodoende zou een machtige protestantse federatie ontstaan, tegen Spanje en tegen de katholieke havikken in Frankrijk.

Maar Hendrik III, steeds meer onder invloed van de ultra-katholieke groeperingen, trachtte Alençons plannen te verijdelen: hij hield hem gevangen in diens appartementen. Slechts met behulp van Marguerite en enkele getrouwen wist Monsieur te ontsnappen en op 12 juli arriveerde hij bij zijn leger te Mons, dat al eerder de grens was overgestoken.

Ook in Engeland werd de dreiging van Alençons leger gevoeld. In juli trachtte Elisabeth door het sturen van een gezantschap te voorkomen dat ‘de Staten zich in de armen van Frankrijk’ wierpen. Maar de koningin had te lang gewacht. Zelfs haar grootse hulpprogramma begin augustus kon niet verhinderen dat de Staten enkele dagen later het eerste contract met Alençon aangingen.^30.

In dit contract kreeg Monsieur de fraaie, maar nietszeggende, titel ‘Defendeur de la liberté des Pays-Bas contre la tyrannie des espagnols et leurs adhérents’. De Staten gingen de verbintenis aan om een alliantie met Engeland en andere landen tot stand te brengen en zij beloofden aan Alençon de voorkeur, mochten zij van landsheer veranderen. Zij zijn bereid zijn kosten te vergoeden,

28. State Papers. 1577, nr. 549 en 747.

29. Idem 1578/1579, Preface p. XVI.

30. De troepen van Alençon, een bedreiging voor Engeland, zie State Papers. 1577, nr. 771.

[p. 8]

mocht door zijn toedoen vrede komen ‘[...] et, en outre, lui feront une recognoissance condigne à sa grandeur’. De hertog van zijn kant verplichtte zich met onmiddellijke ingang op eigen kosten 10.000 soldaten en 2000 ruiters te leveren. De overeenkomst zou eind oktober worden beëindigd.^31.

Het leger van Alençon behaalde in de contractperiode wel enkele kleinere overwinningen, maar die waren niet van dien aard dat de hertog Spanje tot vrede kon dwingen. Bovendien kampte het op papier machtige Statenleger met slechte discipline, minieme bevoorrading, pest en andere ziekten, terwijl tussen de verschillende legeronderdelen nauwelijks enige samenhang bestond.

Kortom aan het einde van de contractperiode kon Alençon niet terugzien op een geslaagde campagne. Zijn manschappen verlieten al plunderend de Lage Landen terwijl hij zelf misnoegd achterbleef. Hij verweet de Staten dat zij de tekst van het contract niet hadden gepubliceerd en dat de steden die hem als onderpand waren beloofd hem niet wilden ontvangen.^32.

Hierop verklaarden de Staten zich ‘grandement obligés’ en zij verzochten Alençon om met de koning van Spanje te willen onderhandelen, zoals hij had aangeboden. Bij vrede, zullen zij hem hun dankbaarheid tonen door hem jaarlijks een gouden kroon en andere geschenken te offreren, te zamen ter waarde van 100.000 gulden. Voorts zullen zij te Brussel en Antwerpen bronzen beelden van de hertog doen oprichten en elk jaar op St.Franciscusdag herdenkingsplechtigheden organiseren. Tenslotte verklaarden de Staten zich bereid Filips af te zweren, als vóór maart 1579 geen vrede is bereikt.^33.

Aldus tevreden gesteld ‘met ijdele beloften’, volgens sommigen,^34. trok Monsieur zich tegen het nieuwe jaar terug uit de Nederlanden. Hij had grote kosten gemaakt, maar feitelijk weinig bereikt. Mogelijk was het hem vooral om de titel en de beloofde soevereiniteitsoverdracht te doen, die bij de huwelijksonderhandelingen gewicht in de schaal legden.

31. Documents duc d'Anjou. Deel 51, pp. 408-414.

32. Actes Etats Généraux. Deel 2, p. 8 en 81.

33. Documents duc d'Anjou. Deel 55, p. 288.

34. State Papers. 1578, nr. 344.

Opleving van de huwelijksonderhandelingen

Elisabeth had in het voorjaar 1578 op allerlei manieren gepoogd om Alençon van de onderneming in de Nederlanden te weerhouden. Toen dit was mislukt, liet zij de ingeslapen huwelijksonderhandelingen herleven, om aldus greep op Monsieurs handelen te krijgen.

Direct na Alençons terugkeer uit de Nederlanden in januari 1579 zond hij zijn vertrouweling Jean Simier naar Engeland om schot in de slepende affaire te brengen. In juli kon deze Elisabeths goedkeuring voor een bezoek van de hertog melden. Daarop verscheen Monsieur op 17 augustus incognito aan het hof te Greenwich. Er is niets bekend over de ontmoeting tussen de gelieven, noch over de besprekingen tussen Alençon en Elisabeths raad. Zijn bezoek schijnt geen slechte indruk gemaakt te hebben, want ook na zijn vertrek bleef het project gehandhaafd.^35.

35. Read. Lord Burgley. P. 206; zie voor een overzicht van de belangrijkste data betreffende het huwelijk: Manuscripts Marquis of Salisbury. Deel 2, pp. 288-293.

[p. 9]

Het Tweede contract met de Staten 1580/1581

Door de vredesonderhandelingen te Keulen in het voorjaar 1579 kwamen de beloften van de Staten aan Monsieur wat op de achtergrond. Tegen de zomer werd duidelijk dat ook deze poging geen vrede zou opleveren. Parma's militaire successen en de afscheiding van de Waalse gewesten maakten een definitieve keuze van de Staten meer dan ooit noodzakelijk.

Daarom ijverden in de winter van 1579/1580 Oranje en andere Fransgezinden om Alençon als landsheer door de Staten-Generaal aanvaard te krijgen. Dit resulteerde in een ontwerp verdrag dat in mei werd aanvaard. Hierop vertrok een kleine delegatie van de Staten naar Frankrijk om met Monsieur te onderhandelen.^36.

De belangrijkste vraag die beantwoord diende te worden, was of de koning - in tegenstelling met Alençons actie in 1578 - nu wél bereid was zijn broer te steunen. Maar meer dan een verklaring van de goede wil van Hendrik konden de gezanten niet los krijgen.

Hoewel er dus geen duidelijkheid over dit cruciale punt kwam, stemden in de zomer 1580 de Staten-Generaal toch vóór de soevereiniteitsoverdracht. Misschien hadden de positieve berichten van de gezanten uit Frankrijk de twijfelaars over de streep getrokken?^37.

Vervolgens werd het Franse gezantschap uitgebreid en kwam onder de leiding van Marnix te staan. Daar de missie uitsluitend uit Fransgezinden bestond, werd men het snel eens en kon op 19 september het contract met Alençon te Plessis les Tours getekend worden. Na ratificatie door de Staten werd de overeenkomst op 23 januari 1581 te Bordeaux bindend verklaard.

In dit tweede contract werd Alençon als nieuwe landsheer aanvaard, maar zijn macht was beperkt en er waren voorzorgen genomen om willekeurig handelen te voorkomen. Het tekstgedeelte waar het voor de opstandelingen allemaal om draaide luidde oorspronkelijk:

Dat den coninck van Vranckryck zal verklaren den coninck van Spaignen met zijne adherenten voir vyant ende denselven die oorloge doen, zoo te watere als te lande, oft zijnen broeder genoechsaem middelen geven, om ten eeuwigen daege dese landen te beschermen tegen den voorseyden coninck van Spaigniën ende sijne gealliëerde ofte andere vyanden van deselve landen.^38.

De politieke positie van Hendrik III liet een dergelijk verstrekkend artikel niet toe; de tekst werd tenslotte als volgt afgezwakt:

Que son Altèze fera et procurera envers le roy de France, qu'il aidera luy et ses hoirs de ses forces et moiens pour toujours se maintenir ensamble, les provinces contractantes estans de son obéyssance contre tous ennemys, fust le roy d'Espaigne ou aultres alliez ennemis, [...]^39.

Hendrik had zich dus niet tegen de overeenkomst gekeerd, maar het bleef ook nu bij vage beloften. Daadwerkelijke hulp stelde de koning afhankelijk van binnenlandse vrede en de uitkomst van de huwelijksonderhandelingen.

Aan deze eerste voorwaarde voldeed Alençon al in november. Hij onderhan-

36. Voor de tekst van het ontwerpverdrag zie: Documents duc d'Anjou. Deel 57, pp. 351-357 en 399-407. De delegatie bestond uit Francois de Provyn, Noël de Caron en de speciale afgezant van Oranje, Hubert Languet. In augustus werd de delegatie aangevuld met: Marnix, J. Hinckart, Casper van Vosberghe, Jaques Tayaert en André Hessels.

37. Uit de brieven van de delegatie komt Monsieur als dé ideale ridder naar voren: hij beschikt over macht, invloed en wijsheid. Kortom, de landen die hem hun ‘Prins’ mogen noemen, kunnen zich gelukkig prijzen. Over het te sluiten contract melden de gedelegeerden: ‘[...] dat wy alsnoch niet en hebben connen ghewaer woorden ofte vernemen, dat in deze zaeke yet moghe schulen 't welc in achterdeele van onsen lande moghe commen, dan ymagineren in conscientie, dat evenverre dit tractaet voortgaet, dat onse verlossinghe es naeckende’. Documents duc d'Anjou. Deel 57, p. 333.

38. Documents duc d'Anjou. Deel 57, p. 352.

39. Idem, p. 474.

[p. 10]

delde met Navarra waardoor de vrede van Fleix werd getekend. Zes dagen later schreef Hendrik zijn geheime ‘promesse’, waarin hij aan Alençon steun toezegde, diens beloning voor de vredesinspanning.^40.

Ook aan de tweede voorwaarde van Hendrik - het tot stand brengen van ‘het huwelijk’ - trachtte Alençon te voldoen. In april 1581 stuurde hij een zware delegatie naar Engeland om definitief alle obstakels uit de weg te ruimen. De Engelsen kwamen nu echter met bezwaren waarover men het in 1579 al eens was geworden. Tenslotte werd het de getergde Fransen duidelijk dat Elisabeth feitelijk geen huwelijk wenste. Engeland streefde naar een alliantie met Frankrijk, liefst zonder huwelijk. Maar toen de Fransen in juni het land verlieten, hadden zij wél een voorlopig huwelijkscontract op zak: de onopgeloste problemen zouden op een later tijdstip aan de orde komen.^41.

Deze kwesties werden in juli daarop door een Engelse delegatie te Parijs in stelling gebracht. Kernpunt bleef dat Engeland een liga zonder huwelijk wilde. Zou Frankrijk hierop ingaan, dan was Engeland bereid een kwart van de kosten voor de oorlog in de Nederlanden op zich te nemen. Maar de Fransen wilden hier niets van weten en drongen aan op de vaststelling van de huwelijksdatum. Zij dreigden de onderneming in de Nederlanden stop te zetten en met Spanje een akkoord te sluiten, indien Elisabeth onwillig bleef. De onderhandelingen zaten nu muurvast en werden zonder aanwijsbaar resultaat in september afgebroken.

40. Idem, p. 569. In zijn promesse schreef Hendrik aan zijn broer: ‘[...] j'ai bien volu vous faire scavoir et promettre par le présente que je vous ayderay et assisteray de tout mon pouvoir, me joindray, liqueray et associeray avecq les provines des Pays-Bas qui auront contracté avecq vous, lorsqu'elles vous auront effectuellement, recue et admis en la principauté et seigneurie des dictes provinces, suivant la requeste qui m'en a esté de vostre part [...]’ Les Huguenots. Deel 5, p. 599.

41. Read. Lord Burgley. Hoofdstuk 12 en Black. Reign of Elizabeth. hoofdstuk 9.

Na de mislukte huwelijksonderhandelingen

Na de ondertekening van het contract met de Nederlanden was Alençon in februari begonnen op eigen kosten troepen te werven. Naar men zei gebeurde dit zonder goedkeuring van de koning, terwijl anderzijds de opmars van Alençons leger door Frankrijk ook niet werd verhinderd.^42. Op 18 augustus veroverden de Fransen Kamerijk op de Spanjaarden. Maar drie dagen later horen we van de Engelse gezant dat Monsieur door geld gebrek niet naar Antwerpen zal kunnen doorstoten, zoals met Oranje was overeen gekomen. Ook de ijlings uit Engeland gezonden 100.000 kronen waren slechts een druppel op de gloeiende plaat.^43. Begin september belegerden en bestormden de Fransen nog Cateau-Cambrésis, waarna Monsieur zich met een klein deel van zijn manschappen terugtrok naar Frankrijk. De rest van zijn soldaten moesten zien op eigen gelegenheid Vlaanderen te bereiken. Het is duidelijk dat Alençons onderneming zonder koninklijke patronage gedoemd was een vroege dood te sterven.

Na de mislukte huwelijksonderhandelingen achtte Hendrik zich niet langer gebonden aan zijn ‘promesse’. De onverzettelijkheid van de koning was te wijten aan de invloed van de Guise-factie aan het hof. Het geld dat Hendrik oorspronkelijk had gereserveerd voor de Nederlanden besteedde hij nu aan de feesten ter gelegenheid van het huwelijk van zijn favoriet Anne de Joyeuse.^44. De bruid, Marguerite de Vaudemont, was evenals koningin Louise een dochter van Charles de Guises. Veelzeggend voor de situatie aan het hof is dat de gigantische feesten die twee weken duurden, niet werden bijgewoond door Alençon, noch door Marguerite of haar echtgenoot.^45.

42. De berichtgeving over Hendriks houding in deze is verwarrend: er wordt melding gemaakt dat een en ander geschiedde zonder goedkeuring van de koning (State Papers. 1581/1582, nr. 201 en 229), maar ook dat de troepen zich met zijn instemming verplaatsten (idem, nr. 268, 312, 318).

43. Al op 2 augustus was door de mensen van Monsieur op een geldlening van Elisabeth aangedrongen State Papers. 1581/1582, nr. 599 en 606.

44. E. Lavisse. Histoire de France illustré. Z.pl. 1911, deel 6, p. 209.

45. De feesten namen een aanvang op 19 september en duurden voort tot de eerste dagen van oktober; Hendrik trok er 1.200.000 escues voor uit. Monsieur bevond zich ondertussen van 5 tot en met 20 september te St. Valéry, de 26ste van de maand was hij de Boulogne en rond 1 oktober verbleef hij in Abbeville. Ook de Engelse ambassadeur, Cobham, merkte op dat tijdens de huwelijksfeesten weinig prinsen aan het hof waren State Papers. 1581/1582, nr. 348.

[p. 11]

Alençon bereidde ondertussen zijn eerste officiële bezoek aan Engeland voor. Elisabeth had in augustus het plan opgevat hem naar Engeland te laten overkomen ‘to render him content’.^46. Zij was kennelijk op de hoogte van de druk die Parma's agenten op Alençon uitoefenden om zijn plannen in de Nederlanden op te geven ten gunste van een Frans-Spaanse alliantie. Zou Alençon hierop ingaan dan was niet slechts de zaak in de Nederlanden verloren, er dreigde bovendien gevaar voor Engeland zelf. De plotselinge Engelse geldzending moet daarom gezien worden als tegenwicht tegen Parma's verleidelijke aanbiedingen.

Met groot gevolg landde Alençon tenslotte op 31 oktober in Engeland en op 2 november verscheen hij aan het hof te Richmond. In de maanden die volgden speelde Elisabeth met Monsieur een dubbelzinnig spel: soms leek het huwelijk zeer nabij, dan weer stond alles op losse schroeven. De bekende gebeurtenis waarbij Elisabeth hem publiekelijk kuste en hem een ring schonk - in de Nederlanden ten onrechte als de verloving geïnterpreteerd - vond plaats op 22 november.^47.

Het lot van Monsieur lag nu geheel in Elisabeths handen. Zij moest óf alle kosten voor de onderneming in de Nederlanden op zich nemen, óf door het huwelijk alsnog Hendrik bewegen mee te doen. De koningin bleek echter niet bereid tot dergelijke offers. Want toen Alençon begin februari 1582 aanstalten maakte om Engeland te verlaten, was het huwelijk van de baan en had Elisabeth slechts 10.000 pond voor de onderneming in de Nederlanden uitgetrokken.

Op zijn tocht naar Vlissingen werd Monsieur begeleid door vele heren van de hoge Engelse adel. Deze, naar het zich liet aanzien, eervolle escorte was Elisabeth voorzorg om mogelijke communicatie met Parma uit te sluiten. De koningin wilde Monsieur veilig in Antwerpen onder de hoede van Oranje weten. Tenslotte had op 19 februari 1582 te Antwerpen de inhuldiging van François de Valois als graaf van Vlaanderen en hertog van Brabant plaats.

Waar het Oranje om begonnen was - minstens één Europese grootmacht te betrekken in de oorlog tegen Spanje - was dus mislukt nog vóór Alençons inhuldiging. Na tien jaar politiek manoeuvreren hadden de Nederlanden wel een nieuwe soeverein, maar hij was berooid en niet meer dan een speelbal in de politiek van zijn familie en die van Elisabeth. Alençon had uiteindelijk niet meer te bieden dan Matthias, die de Staten hadden gedwongen terug te treden ten gunste van Monsieur. Al zou Alençon de capaciteiten hebben gehad om de opstand naar zijn hand te zetten - hetgeen hem door de historici wordt ontzegd - dan was die onderneming zonder financiële rugdekking van Frankrijk en/of Engeland niettemin op voorhand gedoemd te mislukken.

Nog geen jaar na zijn inhuldiging rebelleerde Monsieur tevergeefs tegen de machteloze positie hem door de Staten bij contract opgelegd (Franse furie, 17 januari 1583). In oktober daarop keerde hij ziek en gedesillusioneerd terug naar Frankrijk, waar hij op 10 juni 1584 aan tuberculose overleed, slechts 30 jaar oud.

Welke persoonlijke tekortkomingen François de Valois gehad moge hebben, zeker is dat al zijn ondernemingen op niets uitliepen. Met andere woorden hij was een echte ‘Prince Nifortune’, slachtoffer van zijn eigen ambities en de politiek van anderen.

46. State Papers. 1581/1582, Preface p. XXVIII.

47. Cobham, die aan het Franse hof het huwelijk moest ontraden, werd door de gebeurtenis in verlegenheid gebracht; naar zijn mening betrof het niet meer dan ‘a frindly action’. State Papers. 1581/1582, nr. 433, 438).

[p. 12]

2. De tapijten

We hebben gezien dat de Staten-Generaal op 11 september 1577 het besluit namen om aan Alençon drie tapijten aan te bieden. De dag vóór het vertrek van de gezanten, op 18 oktober kwamen de tapijten in de Statenvergadering weer ter sprake. Het betrof ‘trois tendures de tapicheries jusques à la valeur de XX mille florins et sont députés pour les achapter les seigneurs de Berchem, Malcote et Rouk, et seront les dictes tapicheries envoyées à Paris’.^48. Verrassender wijs werd dus met de opdracht voor de koop tot het laatst gewacht, terwijl de stukken niet naar La Fère gingen waar de hertog vanaf begin oktober verbleef.^49.

Hoewel de maten van de tapijten niet bekend zijn, kan toch worden opgemerkt dat 20.000 pond Artois een zeer hoge prijs was.^50. Het betrof dus kostbare stukken, zeker met goud- en zilverdraad doorweven. Zulke tapijten waren niet zomaar te koop, zij werden vrijwel uitsluitend in opdracht vervaardigd. Dat moet ook hier het geval geweest zijn, daar de Staten zich zoveel tijd gunden, terwijl zij toch drie van dergelijke stukken nodig hadden. Het lijkt erop dat op 18 oktober de tapijten slechts behoefden te worden betaald en verpakt. Uit het korte tijdsbestek en het feit dat de Staten-Generaal in die periode in Brussel zetelden, maak ik op dat de tapijten zich ook in die stad bevonden, c.q. daar werden vervaardigd. Een aanwijzing te meer om aan de stukken met goud- en zilverdraad te denken, de specialiteit van Brussel. Helaas kon niet worden achterhaald aan wie de gedelegeerden van de Staten 20.000 pond betaalden.^51.

Daar de tapijten naar Parijs werden verzonden, moeten aan Alençon in La Fère tekeningen of schetsen zijn aangeboden. Dit blijkt ook uit het feit dat de vertegenwoordiger van Oranje, Jean Theron, de afgewezen stukken niet mee terug bracht, toen hij op 28 oktober verslag deed aan de Staten-Generaal. Hij overhandigde wél de brief van de delegatie waarin deze instructies vroeg in verband met het afgewezen geschenk: ‘Voz Seigneuries, selon leur prudence, pourront juger quelque chose la mieult à ce fair’, maar een beslissing dienaangaande is niet voorhanden.^52.

Spoedig daarna verliet de missie La Fère om op 3 november te Parijs door de koning te worden ontvangen. Nog diezelfde dag spraken de gedelegeerden opnieuw met Alençon, die de audiëntie had bewerkstelligd. De gezanten meldden dat de koning hun volledige genoegdoening heeft gegeven en dat hij de genegenheid die de Staten hebben gedemonstreerd heeft aanvaard. Daarenboven heeft de koning beloofd zich voor hun rechten en de vrede te willen inzetten.^53.

Door de politieke situatie in de herfst van 1577 bevonden de Staten zich in ‘groote benauwtheden’. Hun gezanten moesten zich als smekelingen tot de koninklijke familie richten. Hoewel wij niets horen over het aanbieden van geschenken lijkt dit, gezien de situatie en de etiquette, ongebruikelijk. Hebben de gezanten misschien ‘de genegenheid van de Staten aan de koning gedemonstreerd’ door aan hem, of aan Catharina de Medici, de drie afgewezen tapijten aan te bieden? Dit zou een aanvaardbare verklaring zijn voor de regelrechte verzending van die tapijten naar Parijs.

Mogelijk was de hele kwestie van de afwijzing vooraf tussen Alençon en Oranje overeen gekomen. Oranje had immers ook persoonlijk ingegrepen om de missie naar Frankrijk op weg te helpen. Hij zou bovendien de hand hebben gehad in

48. Transcriptie d.d. 18 oktober 1577 van het Algemeen Rijksarchief te s'Gravenhage; zie ook Japikse. Resolutiën. Deel 1, p. 297.

49. Dat de Staten op de hoogte waren van Alençons verblijf te La Fère blijkt uit een brief van de Ieperse gedelegeerden: Documents duc d'Anjou. Deel 51, p. 60.

50. De waarde van tapijten werd bepaald door de schoonheid van het ontwerp, de prijs van de gebruikte materialen en de uiteindelijke afwerking. Als voorbeeld halen we hier een bepaald geval aan waar de prijs per vierkante el als volgt tot stand kwam: 2.5% werd uitgegeven voor het ontwerp, 35% voor gouddraad, 30% voor zijde en 32.5% voor wol en lonen van de wevers. Zie S. Schneebalg-Perelman. ‘Importance économique de la tapisserie Bruxelloise au XVIe. siècle’. In: Annales de la société d'Archeologie de Bruxelles, 58 (1981), pp. 213-235.
Vergelijken we de prijs van de tapijten uit 1577 met hetgeen in 1582 te Middelburg voor de ontvangst van Monsieur aan tapijten werd uitgegeven, dan kan men slechts concluderen dat het in 1577 om zeer bijzondere stukken ging. Te Middelburg werd 466 pond Brabants (= 1864 pond Artois) betaald voor 450 el, genoeg om twee kamers mee te behangen. Zie: G.T. Ysselsteyn. Geschiedenis der tapijtweverijen in de Noordelijke Nederlanden. Leiden 1936, deel 1, pp. 56-57 en deel 2, pp. 32-34.
Ook tegenover de totale kosten van Alençons blijde intrede te Antwerpen, 52.000 p.A., waren de drie tapijten zeer duur. Men betaalde van dit bedrag eerst 24.000 pond cash aan Monsieur. Van de resterende 28.000 pond werden ‘d'oncosten van de banckette, triumphale boghen, reparatiën van de paleyse, coetsen, paerden’ enz. betaald. In dit bedrag waren ook begrepen 57 tapijten, te zamen ca. 1200 el, ter versiering van verschillende ruimten. Waarschijnlijk waren daar ook gehuurde tapijten bij. Zie: A. Gielen. ‘De kosten van de Blijde Intrede van den Hertog van Anjou’. In: Antwerpse Oudheidskundige Kring. 16 (1940), pp. 93-105.

51. Gezocht werd te Brussel in het Algemeen Rijksarchief: ‘Rekeningen van de Rijselse Rekenkamer’ (microfilm waarvan het jaar 1577 ontbrak) en ‘Ms. Divers, Etats Généraux 1576-1581’ (A-D nr. 327). Te 's-Gravenhage werd in het Algemeen Rijksarchief gekeken in de ‘Bijlagen tot de rekeningen en verantwoording van ontvangsten en uitgaven over juli 1578 tot april 1582 door Jan Asseliers’.

52. Documents duc d'Anjou. Deel 51, p. 71. Het lijkt erop alsof de missie ook te Parijs verstoken bleef van instructies, zie p. 83.
Alençons beslissing om geen geschenken van de Staten te aanvaarden, was kennelijk ook van toepassing op zijn personeel. Want op 20 oktober 1576 deed de griffier van de Staten van Brabant ‘rappoort van zijne reis naar Bergen; hij bracht den ketting dien de kapitein van Anjou's garde, die de Staten hem hadden aangeboden voor reiskosten en ter beloning, geweigerd had’. Zie Japikse. Resolutiën. Deel 1, pp. 81 en 297.

53. Documents duc d'Anjou. Deel 51, p. 80.

[p. 13]

de overdracht van Artesië en Henegouwen aan Monsieur en Alençon zou slechts naar La Fère zijn gekomen om beter met Oranje te kunnen overleggen, beweerde men.^54. Daarenboven had de afwijzing een duidelijk politieke functie die in Oranjes plannen paste.

Voor de vervaardiging van drie kostbare tapijten zal één atelier minstens een jaar nodig gehad hebben. De opdracht moet dus in de zomer of herfst 1576 zijn gegeven. Weliswaar vallen de eerste contacten tussen de Staten en Monsieur in die periode, maar de aanvaarding van Franse hulp was uitermate omstreden, zodat de Staten-Generaal niet als opdrachtgever in aanmerking komen.

Eerder denk ik aan bepaalde groeperingen binnen de Staten-Generaal. De Fransgezinde Staten van Brabant of de burgers van Brussel, mogelijk in samenwerking met elkaar. Er is op gewezen hoe zelfstandig deze groeperingen opereerden en dat zij het initiatief namen voor de missie van 1577. Daar Monsieur in 1576 in eerste instantie aan hen militaire hulp aanbood en zij hoge verwachtingen van hem koesterden, komen zij als potentiële opdrachtgevers in aanmerking. Misschien is het ook niet toevallig dat de gedelegeerden van de Staten die de tapijten moesten kopen banden met de Staten van Brabant en/of Brussel hadden.^55.

Maar ook Oranje had in 1576 goede redenen om naar geschenken voor Monsieur om te zien: hij had in dat jaar Holland en Zeeland ertoe bewogen om de soevereiniteit aan Alençon aan te bieden. Dat de prins zich inderdaad met dergelijke zaken bezig hield, blijkt uit zijn poging om twee jaar later het Gents Altaar te verwerven teneinde het aan Elisabeth als diplomatiek geschenk te kunnen aanbieden.^56. Voorts kocht Oranje voor de ontvangst van Alençon te Middelburg (1582), tapijten die later door Staten van Zeeland werden betaald.^57. Een dergelijke constructie kan eveneens in 1577 zijn gevolgd: de prins en/of de hiervoor genoemde groeperingen gaven in 1576 de opdracht voor het vervaardigen van de tapijten, maar onder de druk van de omstandigheden werden deze in 1577 door de Staten-Generaal betaald en aangeboden.

54. State Papers. 1578/1579, Preface, p. XVII.

55. Guillaume de Rouck komt in 1577 herhaaldelijk voor als ‘conceilleur de Sa Majesty et receveur general de ses domaines de Brabant ou quartier d'Anvers’ en/of ‘du quartier de Brussel’ (zie Actes Etats Généraux. Deel 1, nr. 409 en Corr. Guillaume de Taciturne. Deel 4, p. 237).
Jean van Maelcote was ‘pensionaris van Brussel’ en als zodanig afgevaardigde van de Statenvergadering. Hij had in 1576 en 1577 zitting in de Raad van Brabant en kreeg in 1578 de waardigheid van ‘Raadsheer in het Hof van Braband’ (zie Biogr. Nat. Bel. Brussel 1894/1895. Deel 13, pp. 42-43 en J.C. de Jonge. De unie van Brussel. s'Gravenhage 1825, p. 51). Hendrik van Berchem ‘was uit een aanzienlijk Brabands geslacht... en behoorde tot een der edelste geslachten van het Gewest’. Hij was in die periode burgemeester van Antwerpen en was afgevaardigde van die stad in de Statenvergadering. Van Berchem en Maelcote ondertekenden in 1577 de unie van Brussel (De Jonge. Unie van Brussel. P. 51).

56. E. Dhaenens. Van Eyck: The Gent Altarpiece. Londen 1973, p. 131.

57. Ysselsteyn. Geschiedenis tapijtweverijen. Deel 1, p. 56.

De Valoistapijten

In haar boek The Valois Tapestries kwam Francis Yates tot de slotsom dat Willem van Oranje de acht tapijten liet weven ter ere van Alençons inhuldiging in de Nederlanden (afb. 1-8). De kostbare, met goud- en zilverdraad doorweven, serie zou in het bezit van Catharina de Medici zijn gekomen ná de dood van Alençon in 1584, of in 1885 toen opnieuw soevereiniteitsonderhandelingen met Frankrijk plaats vonden.

Dit vlot geschreven boek is gebaseerd op een aantal hypothesen, die door de arbitraire werkwijze door de schrijfster zelf herhaaldelijk worden ondergraven. Yates gaat er bijvoorbeeld van uit dat de grote figuren op de voorgrond uitsluitend leden van de Valoisfamilie voorstellen die in 1582 nog in leven waren. Tegelijk ziet de schrijfster echter in de afwezigheid van Karel IX een vingerwijzing dat de tapijten uit de Nederlanden afkomstig waren. Karels beeltenis zou, door de gebeurtenissen van de Bartholomeusnacht, ‘besmet’ zijn geweest voor de protestantse landen. Nog afgezien van het feit dat in de jaren tachtig de Nederlan-

[p. 14]

Afbeelding 1. Fontainebleau, foto Uffizi, Florence, inv. 1925, 493.

[p. 15]

Afbeelding 2. Het Tournooi, foto Uffizi, Florence, inv. 1925, 495.

[p. 16]

Afbeelding 3. De Walvis, foto Uffizi, Florence, inv. 1925, 473.

[p. 17]

Afbeelding 4. De Poolse ambassadeurs, foto Uffizi, Florence, inv. 1925, 472.

[p. 18]

Afbeelding 5. De Reis, foto Uffizi, Florence, inv. 1925, 3.

[p. 19]

Afbeelding 6. Het Steekspel, foto Uffizi, Florence, inv. 1925, 493.

[p. 20]

Afbeelding 7. De Hinderniswedstrijd, foto Uffizi, Florence, inv. 1925, 495.

[p. 21]

Afbeelding 8. De Olifant, foto Uffizi, Florence, inv. 1925, 474.

[p. 22]

den niet ‘als protestantse landen’ mogen worden aangemerkt, zou, volgens Yates’ eigen uitgangspunt, Karels dood in 1574 een voldoende verklaring zijn geweest. Een ander treffend voorbeeld van Yates werkwijze is haar beschrijving van het tapijt De Reis (afb. 5). In de drie voorgrondfiguren herkent zij Lodewijk en Hendrik van Nassau met Christoffer Palatijn. De jonge edellieden behoorden echter niet tot de Valoisfamilie en in 1582 was alleen Hendrik nog in leven.^58.

58. Yates. Valois Tapestries. Voor Karel IX zie p. 66 e.v.; voor De Reis p. 81. e.v.

Identificaties

Het kunsthistorisch onderzoek naar de portretten op de Valoistapijten heeft, naast een groot aantal speculatieve voorstellen, ook zeer overtuigende identificaties opgeleverd. Over het algemeen nam Yates deze laatste over. Zij introduceerde echter ook nieuwe theorieën, waardoor zij de opdrachtgever en de datering van de tapijten vaststelde. Wij zullen hier kort op Yates' voorstellen ingaan.

In 1932 deed Ivanoff de suggestie dat de man die op het tapijt De Poolse ambassadeurs de bezoekers begroet, Hendrik de Guise zou kunnen zijn (afb. 9). Ivanoff constateerde overeenkomsten tussen de man met de fluwelen hoed en jeugdportretten van Hendrik (zonder deze overigens te tonen). Het feit dat nog geen portret van De Guise op de tapijten was geïdentificeerd, De Guise door zijn familiebanden met de Valois niet kón ontbreken en hij in 1573 inderdaad de Polen had verwelkomd, bepaalde Ivanoffs theorie.^59.

Yates verwierp dit voorstel. Zij herkende in de bewuste figuur Anne de Joyeuse die in 1581 door zijn huwelijk met Marguerite de Vaudemont verwant werd aan het huis Valois. Ook op de andere tapijten meende Yates verwijzingen naar de huwelijksfeesten van 1581 te zien. Daaruit concludeerde zij dat de tapijten ná september 1581 moeten zijn ontworpen.^60.

Vergelijking van één van de zeldzame jeugdportretten van Henri de Guise (afb. 10) met de bewuste man om De Poolse ambassadeurs (afb. 9) leert dat Ivanoffs voorstel waardevol was. Tegenwoordig is de hertog vrijwel uitsluitend bekend van de portretten waar hij met een lidteken wordt voorgesteld (afb. 11).^61. Hendrik de Guise, die omstreeks 1575 de onbetwiste leider van de katholieke Ligue werd, had de verwonding in oktober van dat jaar opgelopen tijdens de opstand van Parijs. Hij toonde zijn verwonding aan de Parijzenaars als teken van zijn martelaarschap voor de katholieke zaak. Behalve als persoonlijk herkenningsteken heeft het lidteken van ‘Balafré’ dus een politieke lading: het verwijst naar het radicaal katholieke standpunt van de hertog.

De mogelijke aanwezigheid van een jeugdportret van De Guise op De Poolse ambassadeurs betekent dat het tapijt niet lang na de gebeurtenissen te Parijs kan zijn ontworpen; het wel en wee van de hoge Franse adel was immers algemeen bekend.^62.

Hiervoor kwamen reeds kort de drie voorgrond figuren op De Reis ter sprake (p. 24 afb. 12). Volgens Yates zinspeelt de voorstelling op het onderhoud te Blamont tussen Lodewijk van Nassau en de koninklijke familie toen Karel IX steun toegezegde aan de opstand. De identificatie van Lodewijk van Nassau is in Yates' betoog van belang, daar zij erdoor Willem van Oranje als opdrachtgever aanwijst. Maar haar theorie omtrent De Reis is tè speculatief. Niet slechts waren

59. N. Ivanoff. ‘Les Fêtes a la cour des derniers Valois [...]’. In: Revue du seizième siècle. Deel XIX, 1932/1933, p. 117.

60. Voor verwijzingen naar het Joyeuse-huwelijk door Yates, zie haar boek hoofdstuk 3 en p. 8.

61. Het jeugdportret van De Guise is afkomstig uit kasteel Azay le Rideau; dat met lidteken is een anonieme gravure, foto Rijksmuseum-Stichting Amsterdam nr. 31406.

62. De verwonding van De Guise werd kennelijk van groot belang geacht, want zij wordt in verschillende bronnen genoemd, bijvoorbeeld in de Manuscripts Marquis of Salisbury. Deel 2, p. 290.

[p. 23]

Afbeelding 9. Henri de Guise, detail Poolse ambassadeurs.

[p. 24]

Afbeelding 10. Hendri de Guise, foto Chateau d'Azay-le-Rideau.

[p. 25]

Afbeelding 11. Henri de Guise, anonieme gravure, foto Rijksmuseum-Stichting, nr. 31406.

[p. 26]

Afbeelding 12. Detail De Reis.

[p. 27]

in 1582 twee van de drie personen reeds overleden, ook de gelijkenissen en de beschrijving van de ‘reiskleding’ van het drietal zijn niet overtuigend.

Indien op dit tapijt Hendriks reis naar Polen is voorgesteld - waar niet alle onderzoekers het over eens zijn^63. - zouden de drie mannen op de voorgrond ook kunnen verwijzen naar de twintig edelen die de nieuwe koning begeleidden. Een van hen was Bussy d'Amboise (Louis de Clermont) die zich na zijn terugkomst uit Polen in 1574 aansloot bij de malcontente Alençon. Hij werd in de jaren daarop diens eerste ‘gentilhomme de la chambre’. In de herfst 1577 was hij samen met Monsieur te La Fère. Daarna bereidde hij de inval van Alençons troepen in Henegouwen voor en onderhandelde in de zomer 1578 met de Staten over het eerste contract met Monsieur. In augustus 1579 vond hij de dood bij één van zijn vele galante avonturen.^64.

Het enige authentieke portret van deze edelman vertoont gelijkenis met de voorste man van de groep (vergelijk afb. 12 en afb. 13). Op beide portretten zien we een smal gezicht met een prominente neus, een puntbaard, wijkende haargroei bij de slapen, een volle onderlip en een spottende (?) blik. Het is jammer dat niet meer portretten van Bussy konden worden opgespoord. Zou namelijk zijn aanwezigheid onomstotelijk vaststaan, dan zou ook het onderwerp van dit tapijt zijn bepaald en de datering op geruime tijd vóór 1579 kunnen worden gesteld.^65.

Tenslotte zij nog gewezen op de identificaties door Yates op De Hinderniswedstrijd en De Olifant. In de inleiding tot de tweede druk van haar boek (1975) distantieerde de schrijfster zich terecht van haar eerdere ‘herkenningen’. Hierdoor ontstond ten aanzien van de herdruk de merkwaardige situatie dat de inleiding herroept hetgeen later in de onveranderde tekst wordt geponeerd.

Alençons prominente aanwezigheid op de tapijten en bepaalde ‘historische blunders’ wijzen, volgens Yates, op een niet-Franse opdrachtgever.^66. De portretten van Monsieur zouden getuigen van een grotere natuurlijkheid, omdat hij als enige tijdens zijn verblijf in Antwerpen ‘naar het leven’ kon worden geportretteerd. Maar een dergelijk kwaliteitsverschil kan ik niet onderschrijven. Evenals alle portretten zijn ook die van Alençon ‘geassembleerd’. Daarbij kan een tekening als die van Pierre Dumoutiers (ca. 1572) een rol gespeeld hebben (afb. 14).^67. De lijfelijke aanwezigheid van Monsieur was voor het ontstaan van de Valoistapijten allerminst noodzakelijk.

De ontwerper van de Valoistapijten putte uit verschillende bronnen. Hij kende de gedrukte beschrijvingen van Franse hoffeesten en gebruikte de Carontekeningen, die de feesten in beeld brachten. Verder zal hij modealbums en afbeeldingen van de koninklijke kastelen ter beschikking gehad hebben. Voor de gelijkenis van de koppen maakte hij gebruik van een portretverzameling, waarvan er vele in omloop waren. Een dergelijke assemblagetechniek, verantwoordelijk voor de stijfheid van de figuren, was geenszins ongebruikelijk in de 16de-eeuwse Noordelijke schilderkunst.

Samenvattend kan worden geconcludeerd dat Yates' pogingen om de Valoistapijten nauwer aan de Nederlanden te relateren niet erg overtuigend zijn. Dit ligt niet uitsluitend aan het gebrekkige kunsthistorische materiaal, wat inderdaad een grote handicap is bij het onderzoek.^68. De oorzaak is vooral gelegen in de toegepaste methodiek: de ontstaansdatum en de gelegenheid waarvoor de ta-

63. Graham en McAllister Johnson herkenden er de ‘Royal Tour’ van Karel IX in, terwijl Ysselsteyn het vertrek van Filips II uit de Nederlanden meende te zien. Zie G.T. Ysselsteyn. ‘Wilhelmus’ (2). In: Spiegel der Historie. Deel 2, nr. 7/8, p. 533 en V.E. Graham en W. McAllister Johnson. The Royal Tour of France by Charles IX and Catharina de'Medici. Toronto 1979, pp. 60-61.

64. R. d'Amat. Dictionaire de biographie française. Deel 13, p. 723.

65. De tekening is afkomstig uit de Bibliothèque Nationale te Parijs, inv. nr. 85 B 106610. Er bestaan nog twee portretten van Bussy: één schilderij in het kasteel Montsoreau door C. Améry en een gravure door L. Massard. Maar beide zijn kopieën naar zoekgeraakte originelen en daardoor niet geschikt voor het onderzoek.
Het is de vraag of de grote voorgrondfiguren op de Valoistapijten uitsluitend leden van het koninklijk huis voorstellen. Er was immers ook een traditie om ‘[...] tous les grand Seigneurs, Princes, Cavaliers, & grandes Reynes, Princesses, Dames, & Fille de la Cour de France’ tezamen in één voorstelling weer te geven. Zie: Brantôme [P. de Bourdeilles]. Oeuvres. s'Gravenhage 1740, Discours II, pp. 49-50.

66. Yates. Valois Tapestries. P. 9. Een ‘historische blunder’ zou de uitbeelding van het kasteel Anet op de achtergrond van De Reis zijn. Hendriks reis naar Polen werd immers niet vanuit dit paleis ondernomen. Bovendien zou Catharina de Medici een toespeling op de residentie van Diane de Poitier, de maitresse van haar echtgenoot, niet hebben geduld. Met deze interpretatie wordt geen recht gedaan aan de ruimere opvattingen van de 16de eeuw. Het is immers bekend dat Hendrik II vóór en ná zijn huwelijk een liefdesrelatie met Diane onderhield, die een goede verstandhouding tussen beide vrouwen niet in de weg stond. Pas na de kroning van Hendrik II trok Diane zich terug naar Anet. Het kasteel Anet vererfde zij na haar dood, in 1566, aan Catharina de Medici.

67. Bibliothèque Nationale, Parijs, inv. nr. Na 22 rés.

68. Het zou te ver voeren verslag te doen van alle wegen die ik heb bewandeld om meer portretten op de tapijten te identificeren. Met uitzondering van het portret van Bussy heb ik later mijn ‘vondsten’ weer verworpen.

[p. 28]

Afbeelding 13. Bussy d'Amboise, tekening, foto Bibl. Nat. Parijs, inv. nr. 85. B 106610.

[p. 29]

Afbeelding 14. François de Valois, tekening, foto Bibl. Nat. Parijs, inv. nr. Na 22 rès.

[p. 30]

pijten werden geweven stond vooraf onomstotelijk vast en het onderzoek werd daarbij aangepast. Was ook aan een vroegere datering gedacht, dan is duidelijk dat de personen en verwijzingen waar zo naarstig naar werd gezocht niet voorhanden kónden zijn.

Datering van de Valoistapijten

Op de Valoistapijten staat Hendrik III samen met zijn jonge echtgenote Louise (afb. 1). Charles de Guise is zonder zijn vrouw, Claude de Valois, weergegeven (afb. 3), terwijl wij Elisabeth van Oostenrijk, de jonge weduwe van Karel IX, tevergeefs zoeken. Deze gegevens wijzen erop dat de serie ná 1575 is ontstaan. Want in februari van dat jaar vond het huwelijk van de koning plaats, in hetzelfde jaar overleed Claude de Valois en in december keerde Elisabeth met haar dochtertje terug naar haar vader.

De Valoistapijten zijn, meen ik, een afspiegeling van de familieomstandigheden van de Valois zoals die zich begin 1576 voordeden. Hendrik van Navarra had toen het hof nog niet verlaten en Marguerite volgde hem pas in de zomer 1578. Over de verwijdering tussen Monsieur en zijn familie is de berichtgeving tegenstrijdig. Eind 1576 verliet Alençon het hof, waarna hij zich in het voorjaar 1576 bij het leger van Navarra aansloot. Ten tijde van de Nederlandse missie echter, in november 1577, verkeert hij met de koning in de beste verstandhouding. Tijdens het daarop volgende militaire ingrijpen van Alençon in de Nederlanden zijn er opnieuw spanningen tussen de broers.^69. De oplevende huwelijksonderhandelingen met Engeland in 1579 bracht hen weer bij elkaar, terwijl de uiteindelijke mislukking ervan en Monsieurs verblijf in de Nederlanden een langdurige breuk ten gevolge had. Pas in het voorjaar van 1584 - enkele weken voor Alençons dood - verzoende Hendrik zich met François.

Van de verzoeningsgezinde politiek van Catharina de Medici en Karel IX in de vroege jaren zeventig was in 1581 niets meer te bespeuren. De katholieke ultra's hadden aan het hof de overhand gekregen. Dit was voor Navarra, Marguerite en Alençon reden om het hof te mijden. Zelfs na de Bartholomeusnacht was de verdeeldheid in de Valoisfamilie niet zo groot geweest.

Gegeven deze omstandigheden, is het ondenkbaar dat de tapijten pas in 1582 werden besteld. Zou men nog in 1582 de Valois' vredig vereend in spelen en in feesten presenteren, een situatie die al jaren niet meer bestond? De scheuring in de familie kondigde zich weliswaar al in 1576 aan, maar niemand kon toen vermoeden dat de breuk onherstelbaar zou zijn. Alleen al om die reden kan de serie niet lang na 1576 zijn ontstaan. Er zijn echter nog meer tekenen die wijzen op een vroegere datering.

69. State Papers. 1577/1578, nr. 607, 691.

De mode

De kleding op de Valoistapijten is de beste aanwijzing om de serie ná het tijdvak Karel IX en vóór 1581 te dateren. Sommige facetten van de mode rond 1574 zijn nog steeds aanwezig, terwijl het modebeeld van 1581 niet is bereikt.

[p. 31]

In de tweede helft van de jaren zeventig kwam in de damesmode steeds meer de nadruk te liggen op een smalle taille. Dit ideaal werd bereikt door het keurslijf sterk in te snoeren, het corps piqué een konische vorm te geven, de heupen te verbreden en verder gebruik te maken van wijde mouwen en grote kragen. Ten tijde van het Joyeuse-huwelijk had deze ontwikkeling haar hoogtepunt bereikt (afb. 15).

Ook de mannenmode toonde in die jaren een toenemende nadruk op het wambuis. Dit was eveneens konisch van vorm en imiteerde, door de bolling bij de maagstreek, een pantser. De korte pofbroek met zijden kousen, een karakteristiek uit de vroege jaren zeventig, raakte op de achtergrond. Daarvoor in de plaats deed de kniebroek zijn intrede. Deze zag er, evenals de mouwen, ‘gewatteerd’ of ‘opgeblazen’ uit. Ook de heren droegen grote kragen en hun hoeden werden met hoge verenbossen versierd (afb. 16).

Vergelijkt men de kostuums op één van de Carontekeningen (ca. 1573, afb. 18) en de schilderijen van het Joyeuse-huwelijk (ca. 1581, afb. 15,16,17) met de Valoistapijten (afb. 1-8), dan is evident dat de kostuums op de tapijten een stadium tussen beide uitersten representeren. Het silhouet van de dames op de tapijten ziet er natuurlijker uit dan op de schilderijen, maar is tegelijk niet meer zo sluik als op de tekening. De jurken op de tekening en de tapijten hebben pofmouwen en zijn verder strak tot aan de polsen, terwijl zij op de schilderijen van wijd bij de schouders geleidelijk smal verlopen. In tegenstelling met de tekening worden op de tapijten vrijwel uitsluitend kniebroeken gedragen. Deze zijn voorzien van een wijd heupstuk, reminiscentie aan de korte pofbroek uit de vroege jaren zeventig. Deze broeken zien er echter niet ‘gewatteerd’ uit, zoals op de schilderijen. Ook missen we op de tapijten de hoeden met de verenbossen en de grote kragen van de jaren tachtig.^70.

De verrassend snelle verandering van het modebeeld, mede bepaald door de ijdele en protserige Hendrik III, maakte het voor de kunstenaars niet eenvoudig de koninklijke omgeving geloofwaardig voor te stellen. Lucas d'Heere - zeer waarschijnlijk de ontwerper van de tapijten - kende door zijn werkzaamheden voor Catharina de Medici in de jaren zestig de situatie aan het Franse hof. Hij was zich bewust van het probleem van de veranderlijkheid van de mode. In Engeland, waar hij van 1568 tot 1576 verbleef, ontstond zijn kostuumboek Theatre de tous les peuples et nations de la terre. Hierin had d'Heere, het probleem van de veranderlijkheid van de mode opgelost, door de Engelsman naakt met stof en schaar uit te beelden.^71. Het is daarom onwaarschijnlijk dat dezelfde kunstenaar in 1582 tapijten zou hebben ontworpen die toen al ouderwets waren. Ook is het ondenkbaar dat de serie pas in 1584 of 1585 het hof zou hebben bereikt, waar zij toen zeker zou zijn bespot.^72. Kortom, de mode op de Valoistapijten laat zien dat de traditioneel voorgestelde ontstaansdatum niet kan worden gehandhaafd, zoals recentelijk ook door Strong is opgemerkt.^73.

70. Ivanoff. ‘Les fêtes des derniers Valois’, p. 122; A. Blum. Het costuum tijdens het huis Valois. Amsterdam en Antwerpen 1951.
Afbeelding 15 en 16 zijn schilderijen uit het Louvre te Parijs; zie catalogus La peinture au musée du Louvre. Parijs 1965, nr. 131 en 132.
Op afbeelding 15 is Hendrik III zittend onder een baldakijn met de wapens van Frankrijk en Polen voorgesteld. Naast de koning zit zijn moeder, daarnaast zijn echtgenote; achter Hendrik staan de gebroeders De Guise, terwijl in het midden het bruidspaar staat.
Afbeelding 16 toont geheel links Hendrik met zijn moeder, verder Christine van Lotharingen en Hendrik de Guise. Hier danst de bruidegom in het midden met de koningin.
Afbeelding 17 is afkomstig uit Rennes, Musée des Beaux-Arts, inv. nr. 794.1.135. Hier danst Hendrik met de koningin en ziet men het bruidspaar geheel links. Overeenkomstig de werkelijke situatie ontbreken op alle drie de schilderijen Alençon, Marguerite en Navarra.

71. Zie voor d'Heere vooral W. Waterschoot. ‘Leven en betekenis van Lucas d'Heere’. In: Verslagen en Mededelingen van de Kon. Ac. van Taal- en Letterkunde. 1 (1974), pp. 16-126; de ‘naakte Engelsman’ is afgebeeld in Yates. Valois Tapestries. Plaat 9c.

72. Brantôme doet verslag van tapijten uit de tijd van Karel VI (1368-1422) die aan het hof door hun ‘Droleries, Bifferies & Grosseries’ een bron van vrolijkheid waren. Brantôme. Oeuvres. Diours V, p. 228.

73. R. Strong. Art and Power, Renaissance Festivals 1450-1650. Londen 1984, p. 101.

Orde van de Heilige Geest

Twee schilderijen van het Joyeuse-huwelijk tonen Hendrik III en sommige edelen met de versierselen van de orde van de Heilige Geest (afb. 15 en 16). De orde

[p. 32]

Afbeelding 15. Bal du duc de Joyeuse, foto Louvre, Parijs, inv. nr. 8731.

[p. 33]

Afbeelding 16. Bal à la cour d'Henri III, foto Louvre, Parijs, inv. nr. 8730.

[p. 34]

Afbeelding 17. Bal à la cour des Valois, foto Musée des Beaux-Arts, Rennes, inv. nr. 794-1-135.

[p. 35]

Afbeelding 18. Feest te Bayonne, tekening, foto Pierpont Morgan Library, New York, inv. 1955.7

[p. 36]

werd in december 1578 door Hendrik met goedkeuring van de paus gesticht. De koning trachtte ermee de katholieke edelen van de Ligue te controleren en aan zich te binden. De eedafleggers waren absolute gehoorzaamheid en onderdanigheid aan koning verplicht; zij mochten ambten noch revenuen van andere prinsen aanvaarden, noch zonder toestemming het land verlaten. Daar de orde zich ten doel stelde de besluiten van het concilie van Trente in Frankrijk te verwezenlijken, was zij uiteraard niet toegankelijk voor protestanten. Voor hen was de orde zelfs bedreigend,^74. terwijl daarnaast vele ‘katholieke politieken’, zoals Alençon, ook niet aan de gestelde eisen voldeden.

Aangezien het dragen van het ordekruis bij feestelijke gelegenheden verplicht was en het op de Valoistapijten ontbreekt, mogen we aannemen dat de tapijten vóór 1578 zijn ontworpen.

74. State Papers. 1578, nr. 407.

Anachronisme

Op het anachronistisch karakter van de Valoistapijten is door Yates en anderen voldoende ingegaan. De figuren op de voorgrond stammen uit een andere periode dan de feesten op het middenplan en de locatie van die feesten stemt niet altijd overeen met de werkelijkheid. Soms hebben de figuren op de voorgrond in het geheel niet, of op zeer jeugdige leeftijd, deelgenomen aan gebeurtenissen. Er heerst op de Valoistapijten dus geen eenheid van tijd en plaats. Voor een deel is dit te wijten aan het gebruik van de Carontekeningen, die op hun beurt geen exacte weergave van de feesten zijn.^75.

Dit anachronisme is niet storend, zodra wij aanvaarden dat de Valoistapijten geen ‘historie’ weergeven. Wij hebben te maken met portretten van de koninklijke familie zondermeer, waarbij de geportretteerden zijn omgeven door een uitermate passende entourage.

Het behoeft geen betoog dat in de portretkunst van de zestiende eeuw allusies naar het milieu, naar de grote daden of werken van de geportretteerden, tot de veel gebruikte hulpmiddelen van de schilders behoorden. Hierin zijn de Valoistapijten geen unicum. Wél verrast de hoeveelheid van die verwijzingen. Maar de opdrachtgever koos waarschijnlijk bewust voor deze uitvoerige ‘background’ om zíjn voorstelling van het Franse hof duidelijk tot uitdrukking te brengen.

De Valoisserie is trouwens niet de eerste tapijtenreeks waarop de koninklijke familie is geportretteerd zonder dat een bepaalde gebeurtenis werd uitgebeeld. Ten tijde van Brantôme bevond zich in de paleizen van de koning een oudere serie die geen andere functie had dan ‘les pompes et les gorgiasetez’ van de familie te tonen.^76. Die tapijten zijn helaas verloren gegaan, maar toen d'Heere voor Catharina de Medici werkte, heeft hij ze zeker gezien.

De Valoistapijten presenteren dus de Franse monarchie in een context van macht en rijkdom, met reminiscenties aan de feesten van Catharina de Medici en afbeeldingen van de mooiste Valoispaleizen. Wie had ten tijde van de Franse burgeroorlog er belang bij een zo vleiend beeld van het hof te geven?

75. Graham en McAllister Johnson. Royal Tour. Pp. 57-67.

76. Brantôme. Oeuvres. Discours V, p. 228.

[p. 37]

De opdrachtgevers

Door Brantôme weten we dat de feesten van Catharina de Medici niet in de eerste plaats bedoeld waren als amusement voor het hof. Zij moesten indruk maken op het buitenland. De hoge kosten die ermee gemoeid waren, wogen kennelijk op tegen de beoogde politieke boodschap die luidde: ‘que la France n'estoit si totalement ruinée & pauvre, à ause des Guerres passées’. Brantôme vervolgt over de feesten:

[...] plus la France en seroit mieux estimée et redoutée, tant pour en voir ses Biens & Richesses, que pour voir de tant Gentils-Hommes si braves & si adroits aux Armes, ainsi certes il s'y en trouve-là beaucoup, & qu'il fit très-bon voir, & dignes d'estre admirez.

Het Franse hof was een aards paradijs ‘Escole de toute Honnesteté & Vertu, & Ornement de la France, ainsi que scavoient bien dire les Estrangers quand ils venoient’.^77.

De Valoistapijten staan in hun uitbeelding dicht bij Brantômes beschrijving van de feesten. Gold voor de feesten dat zij met het oog op het buitenland werden georganiseerd, van de tapijten kan gezegd worden dat zij het antwoord op die politieke boodschap waren. De opdrachtgevers moeten buitenlanders zijn geweest, want de koninklijke familie zelf zou zeker geen ‘locatiefouten’ gemaakt hebben.

In de vroege jaren zeventig zochten alleen Polen en de Nederlanden steun bij Frankrijk. Daar de Valoistapijten ná 1575 zijn te dateren, toen Hendriks Poolse avontuur tot het verleden behoorde, blijven de Nederlanden als mogelijke opdrachtgevers over. Verraden de tapijten hun herkomst?

Alençon neemt op de tapijten een even belangrijke plaats in als de koning. Beiden werden twee keer op de voorgrond geportretteerd. Hendrik samen met Louise op het tapijt Fontainebleau en alleen, in antiek kostuum, op Het Steekspel (afb. 1 en 6). Alençon zien we met zijn zuster Marguerite op De Olifant en alleen op De Hinderniswedstrijd (afb. 8 en 7). Vanuit het oogpunt van dynastieke hiërarchie bevreemdt het dat beide broers evenveel aandacht krijgen. Alençon was na de dood van Karel IX weliswaar eerste troonopvolger, maar door Hendriks recente huwelijk was het de vraag of hij dat lang zou blijven. Zijn prominente aanwezigheid duidt erop dat de opdrachtgevers in hem evenveel belang stelden als in de koning. Mogelijk wijst zijn portret in eigentijdse wapenrusting (afb. 7) op zijn militaire ervaring, die in de Lage Landen hoog aangeslagen werd.^78.

Ook Marguerite de Valois beheerst de Valoistapijten. Zij werd driemaal op de voorgrond voorgesteld, terwijl koningin Louise slechts twee keer is geportretteerd.^79. De voorrang van Marguerite is te verklaren uit de rol die zij speelde met betrekking tot Monsieur en de Nederlanden. In de herfst 1577 gaf Alençon uitdrukking aan zijn waardering voor haar activiteiten, toen hij aan de delegatie uit Henegouwen en Artesië een gouden penning schonk met zijn en haar beeltenis.^80.

Hendrik van Navarra is minstens tweemaal op de tapijten geportretteerd. Dit in tegenstelling met Charles de Guise die een vergelijkbare familierelatie met de

77. Idem, Discours II, pp. 87 en 97.

78. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een brief van de Nederlandse delegatie die in de zomer 1580 met Monsieur onderhandelde: ‘[...] ooc es hy hem daghelicx exercerende met alle eerlicke exercitiën, ende [zij] verstaen dat hy meest alle daghen hem exerceert 's morghens van zes uren tot den zeven uren alle ghewaepent tot de tande te lopen de vergette ende alsdanne een huere te rustene, ende voorts te ghaene van den acht hueren tot den thien hueren in den raadt; nae middagh exerceert hy hem met de paille maille ende de raquette, ende voorts op alle manieren van instrumenten’. Documents duc d'Anjou. Deel 57, p. 334. De betekenis van ‘vergette’ is niet duidelijk, ‘paille maille’ kan zowel stroman als maliënkolder betekenen.

79. Marguerite staat met Navarra en haar moeder op Het Toernooi, met Navarra en Charles de Guise op De Walvis en met Alençon op De Olifant (afb. 2, 3, 8). Louise zien we op de tapijten Fontainebleau en op Het Toernooi (afb. 1, 2).

80. Petitot. Collection complete. p. 138. Uit de tekst kan niet worden opgemaakt of het om verschillende munten ging of om één portretpenning met beider beeltenis; een dergelijk exemplaar kon niet worden opgespoord.

[p. 38]

Valois had en slechts eenmaal voorkomt.^81. Ook dit gegeven kan naar de Nederlanden verwijzen. Al in 1576 had Navarra aan Holland en Zeeland militaire steun aangeboden en in 1580 toonde hij zich andermaal bereid ‘pour aller à la guerre aux Pays-Bas’.^82. De teleurstelling van de opstandelingen was in de zomer 1581 dan ook zeer groot toen bleek, dat Navarra en zijn hugenoten geen deel uitmaakten van Monsieurs leger, zoals werd verwacht. Bovendien speelde Navarra in de contracten van Alençon met de Staten een rol van betekenis: na Elisabeth was hij de belangrijkste bondgenoot tegen Spanje. Zoals wij zagen wilden de Staten een samenwerkingsverband met Elisabeth, Navarra en Monsieur, de protestantse Duitse en Deense prinsen tegen aanvallen van Spanje en de Franse Ligue. Hoewel de beoogde protestantse unie niet van de grond kwam, was de persoon van Navarra voor de Nederlanden van groot gewicht.^83.

Behalve de nadrukkelijke aanwezigheid van de hiervoor genoemde personen wijzen mogelijk ook twee onderwerpen van de tapijten naar de Nederlanden. Gedoeld wordt op De Poolse ambassadeurs en De Reis, die beide in verband staan met Hendriks koningsschap in Polen. Al in 1573 had Alençon er bij Lodewijk van Nassau op gezinspeeld dat zijn toekomstige positie in de Nederlanden identiek zou zijn aan die van zijn broer in Polen. In de jaren daarna werd in de Lage Landen door voorstanders van het Alençon-bewind met graagte het Poolse voorbeeld aangehaald. Hendriks koningsschap in Polen gold als bewijs dat godsdienstvrijheid onder een Frans-katholieke prins mogelijk was.^84. Nog in augustus 1580 toetsten de Staten hun contract met Monsieur aan de Poolse overeenkomst, die indertijd door Frankrijk was aanvaard.^85. Gezien het belang van het Poolse koningschap zou het niet verbazen, indien beide tapijten naar een opdrachtgever uit de Lage Landen verwijzen: zij brengen immers de verwachtingen van de Fransgezinden in beeld.

Samenvattend kan worden geconcludeerd dat de Valoistapijten een buitengewoon geschikt diplomatiek geschenk waren, uit de Nederlanden afkomstig en opgedragen door Fransgezinden aldaar. Deze gangbare opvatting blijft dus ook bij mijn onderzoek overeind, zij het op andere gronden. Maar de traditionele datering is te laat. Want de tapijten tonen de situatie aan het hof van vroeg in het jaar 1576. De kleding komt met dit jaartal overeen en een jeugdportret van Hendrik de Guise wijst eveneens naar dat jaar. De afwezigheid van versierselen van de orde van de Heilige Geest duiden op een ontstaansdatum vóór december 1578, terwijl een portret van Bussy d'Amboise de tapijten ruim vóór augustus 1579 plaatst. Omdat geen kwaliteitsverschil tussen de portretten op de tapijten kon worden vastgesteld, dateren ook de beeltenissen van Monsieur van vóór zijn komst naar de Nederlanden. Dit alles maakt een datering in de jaren 1576/1577 zeer waarschijnlijk.

81. Zie voor de portretten van Navarra noot 79. Navarra en De Guise waren zwagers van de koning en schoonzonen van Catharina de Medici.

82. Documents duc d'Anjou. Deel 57, pp. 612, 637. Voor de hulp die Navarra in 1576 aanbood zie: Register van de Resolutiën by de Staten van Hollandt... 1576. P. 19.

83. Navarra als bondgenoot van de Staten zie: Documents duc d'Anjou. Deel 55, p. 409 en deel 57, p. 352. Pogingen tot de vorming van een protestantse Liga zie: State Papers. 1577/1578 onder het trefwoord ‘League’.

84. Het belang van het Poolse koningschap komt bijvoorbeeld aan de orde in de correspondentie van Hubert Languet aan Philip Sidney. Vanaf januari 1574 dringt hij er bij zijn pupil op aan Polen te bezoeken ‘om te zien of de Franse lelie wortel schiet in Poolse aarde - want dit is een zaak waarover men in de toekomst nog veel zal horen’. Zie J.A. van Dorsten. The Anglo-Dutch Renaissance. Leiden 1988, pp. 21-27. Languet onderhield goede relaties met de familie Nassau: in 1559 vergezelde hij de jonge Adolf naar Italië en in 1568 had hij een belangrijk aandeel in Willems ‘Justificatie’. In 1577 vestigde hij zich op verzoek van Oranje eerst te Gent en kort daarop in Antwerpen. In die jaren was hij één van de meest invloedrijke raadslieden van de prins. In 1580 nam hij namens Oranje deel aan de besprekingen in Frankrijk die leidden tot het contract van Plessis les Tours.

85. Documents duc d'Anjou. Deel 57, p. 420; artikel IX luidde: ‘Et pour les faire trouver bon à Sadite Altèze, remonstreront qu'en iceulx n'y a nulle exorbitance ny nouvelleté, ains qu'ilz sont fort raisonnables et équitable, comme estans fondez sur les droictz et prévilèges du pays, voires beaucoup plus doulx et modérez que ceulx qui furent approvez par le roy de Poloigne’.

Lucas d'Heere

Yates heeft Ysselsteyns voorstel om Lucas d'Heere (1534-1584) als ontwerper van de Valoistapijten te beschouwen, overtuigend onderbouwd. D'Heere werd immers door Van Mander beschreven als een specialist op het gebied van de portretkunst, tapijtontwerpen en kostuums. Omstreeks 1560 had Lucas voor

[p. 39]

Catharina de Medici gewerkt en na zijn terugkomst uit Engeland in 1576, stond hij zowel op artistiek als op politiek terrein in dienst van Oranje. Al ten tijde van Marnix' missie in Engeland (voorjaar 1576) stond d'Heere in nauw contact met de vertegenwoordiger van Oranje en in de zomer van dat jaar schreef Oranje hem een brief waarin hij d'Heeres toewijding aan de opstand prees. In Oktober bevond zich de schilder nog in Engeland, want hij tekende de door Frobisher meegebrachte eskimo. Hij zal spoedig na de afkondiging van de Pacificatie (8 november) terug gekomen zijn. Uit d'Heeres afscheidsbrief aan de Nederduitse gemeente te Londen valt af te leiden dat hij overhaast vertrok en oorspronkelijk niet van plan was voorgoed in de Nederlanden te blijven.^86.

Deze gegevens staan mijn voorstel voor een vroegere datering van de Valoistapijten niet in de weg. De opdracht voor de ontwerpen kan hem nog in Engeland via Marnix hebben bereikt. Mogelijk werd zijn aanwezigheid in de Nederlanden door de opstarting van het project vereist. Toen bleek dat na de Pacificatie de levensomstandigheden voor de calvinisten aanzienlijk waren verbeterd, is d'Heere in dienst van Oranje hier gebleven.

86. J.H. Hessels. Ecclesiae Londino-Batavae Archivum. Deel 3, ‘Epistulae et Tractatus’, Cambridge 1897, pp. 456-457. Zie voor het leven van Lucas d'Heere noot 71.

Conclusie

Uit mijn betoog kwam naar voren dat de drie tapijten die de Staten-Generaal in de herfst 1577 aan Monsieur aanboden, kostbare stukken waren. Hun kwaliteit, datering, plaats van herkomst, functie, opdrachtgever en ontvanger komen precies overeen met hetgeen over de Valoistapijten is gesteld. Daarom lijkt het zeer waarschijnlijk dat deze stukken deel uit maakten van de Valoisserie.

De Valoisserie is zeker als een eenheid ontworpen. Maar de twee weversmerken en de iets afwijkende maten wijzen erop dat bij de uitvoering mogelijk twee ateliers betrokken waren.^87. Ik veronderstel dat de drie tapijten van 1577 het eerst gereed waren. De resterende vijf kwamen waarschijnlijk later klaar en werden ook later aangeboden.

Maar een andere schenkings datum kon niet worden achterhaald. Wél werd duidelijk dat de Staten voortdurend in het krijt stonden bij Alençon. Al in de herfst 1577 wilden de Staten hem oorspronkelijk naast de tapijten 100.000 pond schenken; onderlinge onenigheid verhinderde dit. Niet ten onrechte excuseerde de Nederlandse missie zich daarom bij Monsieur voor het ‘schamele geschenk’ van slechts drie tapijten.^88. In het jaar daarop maakte Monsieur nog grotere kosten ten behoeve van de Staten door een leger van 12.000 manschappen zelf te betalen. Voor zijn terugkeer naar Frankrijk, januari 1580, lieten de Staten hem weten:

Dont ilz avoient conceu ferme espérance que avant son partement ilz eussent eu moyen et occasion de luy monstrer aussy par les effects combien ilz se sentoient obligez à luy faire bien humble service et pour tout tesmoignage de gratitude mectre en évidence à tout le monde combien ilz prisent et estiment les bénéfices recus de sa main, et par son moyen.^89.

Terecht voelden de Staten zich verplicht tegenover Monsieur. We hebben echter geen enkele aanwijzing óf, en hoe, de dankbaarheid van de Staten vorm kreeg.

87. Yates. Valois Tapestries. Pp. 39, 40, noot 1 p. 135.

88. Documents duc d'Anjou. Deel 51, p. 63.

89. Idem, deel 55, p. 416.

[p. 40]

Waarschijnlijk was de schuld nog niet vereffend in het voorjaar 1579. Toen beloofden de Staten aan Monsieur voor zijn vredesinspanningen jaarlijkse schenkingen ter waarde van 100.000 gulden. Maar er kwam geen vrede met Spanje en de Staten betaalden hun schuld ook toen niet. Wél werden de banden met Alençon opnieuw aangehaald, met als uiteindelijk resultaat de soevereiniteitsoverdracht in de zomer van 1580. Ook bij die gelegenheid horen we niets over schenkingen. Slechts bij de ratificatie van het contract vernemen we dat de gebruikelijke feestelijkheden zullen worden uitgesteld tot de eedaflegging die in de Nederlanden zal plaats hebben.^90. Tenslotte werden bij de feesten ter ere van Alençons intrede achtereenvolgens te Middelburg, Antwerpen, Brugge en Gent in het vroege voorjaar 1582 inderdaad geschenken aangeboden, maar de tapijten die daarbij genoemd worden, waren niet de Valoistapijten.^91.

Wij hebben betoogd dat Oranje de motor achter de hele zaak met Monsieur was. Nadat de Staten de drie tapijten voor Alençon in de herfst 1577 hadden betaald, zou de prins zelf verantwoordelijk kunnen zijn geweest voor de voortgang van het project. Wel had Oranje, zoals bekend, door de opstand zijn familievermogen grotendeels verloren, maar de Staten-Generaal gaven hem eind 1577 enige financiële armslag. Hem werden toen ‘certain notable somme d'argents’ toegekend, die hij voor geheime zaken in het landsbelang naar eigen goeddunken kon besteden.^92. Mogelijk is dit de reden waarom wij niets meer horen over betalingen door de Staten van de resterende tapijten. Voor die vijf stukken zou - naar analogie van de eerste drie - een bedrag van ca. 35.000 pond Artois beschikbaar moeten zijn geweest, een fractie vergeleken met de schuld die de Staten bij Monsieur hadden te vereffenen.

90. Idem, p. 633.

91. Zie noot 50.

92. Dit besluit werd door de Staten-Generaal op 26 september 1577 genomen, zie: P. Bondam. Verzameling onuitgegeven stukken [...]. Utrecht 1781. Deel 4, nr. XXVIII.