Yang. Jaargang 42

[p. 297]

~ Dossier: Feit in fictie
Daniël Rovers (samenstelling), Alexander Kluge, Erik de Smedt, Eddy Bettens, Roberto Bolaño, Aline Glastra van Loon, Pierre Michon, Rokus Hofstede, Sven Vitse, Sven Cooremans, Eva Cox, Jeroen Theunissen, Bruno Mistiaen, Yves Petry.

[p. 298]

[p. 299]

Daniël Rovers
Inleiding

‘Misschien ben ik niet in staat een roman schrijven,’ zegt Pierre Michon in dit nummer, ‘maar tegelijk komt de roman op mij over als iets ontzettend artificieels. Het is iets waarvan je de kneepjes maar al te makkelijk kunt vatten, waarvan je de ins en outs doorziet.’ Zijn uitspraak vindt een echo bij Danilo Kiš: ‘In zekere zin ben ik niet in staat om een boek te schrijven vanuit het niets. Zelfs als lezer interesseert de literatuur van de pure verbeelding mij niet. Ik zie te duidelijk hoe ze in elkaar is gezet, en aan het eind blijft er een leegte, rook...’ Daarom kiest Kiš voor een andere strategie: ‘Als je uitgaat van de werkelijkheid, kan het nuttig zijn om in de handeling van een boek historische documenten te betrekken, als bewijs voor de authenticiteit van de inhoud.’

In dit dossier staat niet de theoretische vraag naar het verschil tussen document en verbeelding of tussen feit en fictie centraal, maar de (meer) praktische vraag naar de mogelijkheden die het gebruik van feitenmateriaal de literatuur biedt. Wat gebeurt er als je feiten in fictie introduceert, al dan niet door citaten en documenten te gebruiken? Mag je die feiten ook vervalsen? En welke mogelijkheden biedt het gebruik van feiten en documenten voor schrijvers die willen ontsnappen aan de verstikkende tirannie van het romangenre?

In 1982 schreef W. G Sebald over de literaire verwerking van de bombardementen op de Duitse steden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij stelde dat je de betekenis van een dergelijke catastrofe eigenlijk alleen maar achteraf kunt vaststellen. Pogingen om de bombardementen op Duitsland te beschrijven tijdens en vlak na de oorlog, bekritiseerde Sebald als te eenzijdig, te subjectief. Die teksten handelden nog te zeer over de gevoelens van de protagonisten en verloren de historische werkelijkheid

[p. 300]

uit het oog. Alexander Kluge, die in de bundeling Unheimlichkeit der Zeit (1977) onder meer verhaalde over het bombardement op zijn geboortestad Halberstadt, was volgens Sebald een van de eerste literatoren die wel over de zowel persoonlijke als historische betekenis van de bombardementen wist te schrijven. Kluge plaatste historische en fictieve elementen naast elkaar zonder die elementen te willen integreren in iets wat je een roman zou kunnen noemen. Het resultaat was historiografisch noch geschiedfilosofisch, zuiver verhalend noch romanesk. Tot welk genre deze teksten behoorden, kon Sebald niet meteen zeggen, wel was duidelijk dat ze zich niet lieten reduceren tot het predikaat ‘roman’. In zijn bespreking van Kluge was Sebald ‘mogelijkheden’ van (documentaire) fictie op het spoor gekomen; de zijderups die hem opvalt in een tekst van Kluge zal in zijn eigen Die Ringe des Saturn (1995) weer opduiken.

De ervaring te zweven tussen waarschijnlijkheid en onwaarschijnlijkheid, dat is het kenmerk van literatuur vandaag, stelde Alexander Kluge in een interview in 2000. En juist die ervaring wordt vaak niet geboden door de roman, die zich al te nadrukkelijk als een verzonnen, gefantaseerd werkstuk etaleert. Niettemin noemt Kluge zijn eigen korte prozateksten, waarin historisch, biografisch en journalistiek materiaal wordt vermengd in een onderzoek naar het pathos van het moment, romans. Maar wel in de overtuiging dat de lineaire, uitgesponnen vertelling een aberratie van de negentiende eeuw is: ‘Im Grunde sind alle meine Erzählungen verkappte Romane. Unter dem verschärften Druck unserer intensivierten Realität wird ein Roman wie die Buddenbrooks zusammengedrückt auf 14 Seiten.’

Dit dossier ‘Feit in fictie’ opent met Alexander Kluges verbeelding van een veiligheidsconferentie van de navo in München, vertaald door Erik de Smedt. Wat waarschijnlijk en wat onwaarschijnlijk is in deze tekst is niet op het eerste gezicht uit te maken. Kluge kiest bewust voor die tekstvormen (het interview, de plaatsbeschrijving) die de lezer normaliter voor waar aanneemt.

Eddy Bettens schrijft in zijn essay over die schrijvers die hem interesseren, schrijvers die gebruik maken van documenten en ‘het Archief’ en die weigeren zich te schikken naar de eisen en de conventies van de roman, die ‘trukendoos’ die zich vaak zo onverschillig toont voor het ‘weerbarstige van de werkelijkheid’.

Roberto Bolaño koos voor zijn verslag van de nazi-literatuur in Amerika (La literatura nazi en America) voor een andere vorm waarin het werkelijke zich aandient, namelijk die van de encyclopedie. Sommige wetenswaardigheden in ‘Magiërs, mercenairs, monsters’, vertaald door Aline Glastra van Loon, lijken te bizar om waar te zijn, wat niet wegneemt dat de BBC in 2005 berichtte over de arrestatie in Argentinië van de Chileen Paul Schaefffer, een voormalige nazi-arts, wegens vermeend seksueel misbruik van minderjarige jongens. Schaeffer was de leider van een kleine nederzetting in Chili genaamd Colonia Dignidad: ‘Some visitors have described a

[p. 301]

scene from 1930s Germany, with women wearing aprons, with their hair in pigtails, and men in lederhosen. [...] Residents are taught to shun sexual desires - with electric shocks administered to the genitals of young boys, former residents say.’

De tekst ‘Het einde van de roman’, door Daniël Rovers, handelt over het decennium waarin Harry Mulisch de roman tijdelijk doodverklaarde en reportageboeken begon te schrijven. ‘Het einde van de roman’ gaat over affirmatief schrijven en de verleiding van de werkelijkheid, de verleiding ook om een eenduidige tekst van haar te maken.

De vraag naar het genre, eerder door Kluge en Bettens gesteld, wordt door Pierre Michon opnieuw opgenomen. Hij benoemt zijn eigen korte prozateksten als ‘levens’. In de door Rokus Hofstede geselecteerde en vertaalde interviewfragmenten stelt Michon: ‘Het genre dat ik een “leven” noem is uiteindelijk niets anders dan de roman zonder zijn vulstof, zijn alinea's, zijn “bespiegelingen” en zijn stoplappen. (...) Naar mijn gevoel is de lange roman, de romaneske roman, in de twintigste eeuw tot zijn einde gevoerd in experimenten als die van Joyce of Faulkner. Zij hebben het genre tot zijn uiterste volmaaktheid gebracht. We leven in een tijd van brave, weldenkende, gehoorzaam revolutionaire epigonen, die zo verschrikkelijk onderdoen voor hun modellen.’ Michons gebruik van de ‘korte vorm’ is een niet aflatende poging om het ‘energetisch potentieel van het proza’ te maximaliseren. Dat blijkt uit de interviewfragmenten, maar vooral ook uit het korte verhaal ‘De vogel’.

In het tweede deel van het dossier wordt de proef op de som genomen en antwoord gegeven op de vraag: welke mogelijkheden biedt het gebruik van documentaire-elementen een schrijver van fictie? yang vroeg een vijftal schrijvers onderzoek te doen, op pad te gaan en een reportage te schrijven over een politiek congres in aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen op 8 oktober 2006. In de kleine verzameling reportages (verhalen? kronieken? woedeuitbarstingen?) komt aldus de nadruk te liggen op de vormgeving van de werkelijkheid, wat wellicht een mogelijke ontsnapping aan de romanvorm betekent, zoals Michon stelt, ‘zonder goocheltrucjes, zonder de pretentie alles te vernietigen, zonder uiterlijk vertoon’.

Sven Vitse bezocht op 20 mei in Mechelen een door de VLD georganiseerde studiedag (een zogeheten ‘pijler’) over de creatieve economie. Sven Cooremans ging, op dezelfde dag, op bezoek bij het door Inge Vervotte georganiseerde ‘Inge geworteld’, in Sint-Katelijne-Waver, in de Mechelse Veilingen. Eva Cox keek over de taalgrens heen en onderzocht de Franstalige en Duitstalige gemeentepolitiek. Jeroen Theunissen reisde af naar het Limburgse Beringen en nam er op vrijdag 1 september deel aan een ‘verkiezingsmeeting’ van het Vlaams Belang. Bruno Mistiaen ging op zoek naar de utopie tijdens het zomerweekend van de groenen, gehouden te Nieuwpoort op 25-26-27 augustus. Yves Petry beleefde op zondag 3 september het ‘startmoment’ van de sp.a-campagne in Bredene, waar vooral de kandidaten die voor de allereerste keer op zouden komen ‘in het zonnetje’ werden

[p. 302]

gezet. Op dat congres maakte fotografe Katrijn van Giel ook de opnamen die het beeldmateriaal bij deze yang vormen.

‘Feit in fictie’ wil onderzoeken hoe de werkelijkheid voortdurend op het spel staat in literatuur. Het is niet de eerste keer dat die thematiek in yang wordt aangeroerd - zie bijvoorbeeld het door Bert Bultinck samengestelde dossier mimesis in 2001 - en het zal niet de laatste keer zijn. De kritiek op de roman, die in dit dossier expliciet en impliciet te lezen valt, geldt niet zozeer dat proteïsche genre as such als wel de geautomatiseerde en gebanaliseerde formules waaraan het wordt onderworpen. Schrijvers die in de werkelijkheid het onbekende willen zien, datgene wat zich aan elke formule onttrekt, zullen andere, nieuwe vormen moeten bedenken - binnen of buiten de roman.

Dank bij het samenstellen van dit dossier gaat uit naar Eddy Bettens en Rokus Hofstede.