Yang. Jaargang 40

[p. 367]

Tom van de Voorde
De poëzie als verjongingskuur

‘Wie zit te wachten op de poëzie van F. van Dixhoorn?’ stond onlangs geblokletterd in de inhoudsopgave van Vrij Nederland. Het klonk bijna als ‘Wie is er bang voor Virginia Woolf?’ Je zou de poëziekritiek of andere opiniebepalende kringen inderdaad van schrik gaan verdenken. Het werk van Van Dixhoorn schittert immers te vaak door afwezigheid in de grote reproductiemachine die Literatuur heet. Dit bleek onlangs nog eens in de jongste uitgave van De Dikke Komrij, qua poëzie voor de buitenwacht jammer genoeg het referentiewerk voor de komende jaren bij uitstek. Aan de andere kant kan niemand er echt naast kijken dat Van Dixhoorn door enkele erg geloofwaardige poëzielezers bejubeld wordt. De afgelopen jaren waren er loftuitingen te horen van gerespecteerde dichter-essayisten als Rein Bloem, Hans Groenewegen en Tonnus Oosterhoff. De drie genoemde heren mogen misschien tot het kamp der postmodernen horen, een stigma waar Van Dixhoorn al jaren mee te kampen heeft, bij elk van deze loftuitingen ging het telkens om een heel persoonlijke appreciatie. Maar er zijn nog wel enkele andere liefhebbers te noemen van Van Dixhoorns poëzie. In private kring heb ik wel eens loftuitingen gehoord van collega's die kinderboeken dan wel geile vrouwenboeken schrijven. Niet bepaald de postmoderne ruimte bij uitstek. Op het openbare forum las ik onlangs een quote van Bart F.M. Droog, de frontman van de Dichters uit Epibreren, het volkse podiumdichters-collectief uit Groningen. Droog noemt Van Dixhoorn een ‘hermetische’ dichter met een voordracht die zijn werk heel toegankelijk maakt. Kortom, dit werk kan rekenen op lof uit postmoderne, volkse, jeugdige en erotische hoek.

Maar de grootste bewonderaars van Van Dixhoorns poëzie zijn vooral in beeldende kunst- en muziekkringen te vinden. Al meer-

[p. 368]

malen liet een componist of kunstenaar zich inspireren door dit werk. Dit heeft wellicht te maken met het feit dat deze twee kunsttakken minder dan de letteren worstelen met symboliek- en betekenisdrang. De poëzie van Van Dixhoorn krijgt immers vaak het verwijt formalistisch te zijn. Ze zou nergens over gaan. Ten onrechte. Dit werk gaat wel degelijk ergens over. Het vraagt alleen een andere manier van lezen. Bij Van Dixhoorn is een gedicht geen boodschappentas vol betekenis. Er is wel betekenis, maar er is geen boodschap. In die zin schrijft hij eigenlijk geen gedichten. Althans, niet het soort gedichten dat je op doodsprentjes of in trouwboekjes vindt. In tegenstelling tot de meeste poëzie is een gedicht van Van Dixhoorn geen uit de hand gelopen aforisme of spreuk. Het dringt niets op bij de lezer. Geen boodschap, geen wijsheid, geen gedachte. Het is er gewoon.

Aanleiding voor de ietwat vreemd klinkende aankondiging in de inhoudsopgave van Vrij Nederland was een beschouwing van Rob Schouten over het werk van de dichter. Sehouten plaatste een paar vraagtekens bij de tweeledige ontvangst van diens werk. Zelf was Sehouten er nog niet uit. De bundel had maanden op zijn werktafel gelegen voor hij er iets zinnigs over kon zeggen. Soms had hij er uren in zitten kijken, soms was hij er op een paar minuten doorheen. Hij zal het zelf wellicht niet beseft hebben, maar met deze zijdelingse opmerking gaf Schouten het mooiste compliment dat je een dichter kan geven. Welke dichter zou immers weigeren om maandenlang op een werk- of nachttafel te liggen?

Wat kan je als dichter meer verlangen dan gedurende een zo lang mogelijke periode in het leven van je lezers binnen te dringen? In het Frans bestaat hiervoor het prachtige woord pénétrer. Maar zoals proza aan zwembaden geconsumeerd wordt, kampt het genre der woordkunst evenzeer met de eonsumptiedrift van haar gebruikers. Een gedicht wordt door de meeste lezers nog steeds gezien als een emotionele zetpil met esthetische allures. Poëzie is voor geluk of verdriet (de heilige viervuldigheid liefde, geboorte, huwelijk en dood) wat Dafalgan voor hoofdpijn en Motilium voor maagpijn is. Iets wat men tot zich neemt als de nood er is, maar verder geen rol speelt of belang heeft in de dagdagelijkse werkelijkheid.

Schoutens zijdelingse opmerking typeert een wezenlijk aspeet van dit dichterlijke oeuvre. De poëzie van Van Dixhoorn weet op een geraffineerde manier de tijd naar haar hand te zetten. Dit komt in de eerste plaats doordat de regels genummerd zijn, sinds jaar en dag het handelsmerk van deze poëzie. Door deze numerieke ordening komt de mechaniek van de bestaande tijd stil te staan. In het beste geval is dat de tijd van de lezer. Van Dixhoorn vervangt ze door een eigenhandig beheerste tijd. Neem bijvoorbeeld de volgende drie opeenvolgende bladzijden uit Dan op de zeevaartschool:

vooraf een schar

2. je bent er weer
heb ik verheugd gezegd
3. aan het begin

[p. 369]

 

-

 

 

 

van de grootste pier

 

van de wereld

 

4. dat moet je vragen

 

als je boven bent

 

iedereen lachen natuurlijk

 

 

 

-

 

 

 

vooraf een schar

 

 

 

1. aan het begin

 

van de grootste pier

 

van de wereld

 

2. je bent er weer

 

heb ik verheugd gezegd

 

dingen namen

 

komen terug

 

allerlei allerlei

De eigenhandig beheerste tijd wordt niet alleen door de nummering, maar ook door de vele herhalingen van strofes, zinnen en woorden bepaald. Afgezien van hun compositorische belang suggereren deze herhalingen een voortdurend terug- en vooruitblikken op verschillende gebeurtenissen. Wat zijn die gebeurtenissen? In Dan op de zeevaartschool zitten verschillende verhaalpatronen verweven, die samen een web van ongelijksoortigheid vormen. Ik pik er twee uit.

In bovenstaand fragment zou je onder meer kunnen lezen dat een zeeman door zijn geliefde opgewacht en verwelkomd wordt op een pier. Tegelijkertijd wekken zinnen als ‘zeelui denken nooit aan wat ze achterlaten’ en ‘op weg naar de warme zee-en’ dan weer de suggestie van een scheiding, wat ook terugkomt in ‘het is daar / zes uur eerder / dan hier’. Zeelui verdienen niet bepaald veel, dus in afwachting van de komst of het vertrek gaat men nog snel iets eten. Geen filet de sole in een of ander chique restaurant op de dijk, maar een doodgewone schar (in Vlaanderen meer bekend onder de naam pladijs), de vis van de armen.

Even dubbelzinnig is een zin als ‘2. varende mensen / tekenen / 3. altijd de jouwe.’ Gaat het hier om een liefdesbrief met het onderschrift ‘altijd de jouwe’ die de zeeman naar zijn geliefde heeft gestuurd of is er iemand van op de pier de varende mensen aan het tekenen terwijl een geliefde nog even ‘altijd de jouwe’ naroept als het schip de pier verlaat? Maar een bladzijde eerder staat er: ‘een boot wordt er rustiger op.’ Misschien legt het schip toch wel aan. Een zin als: ‘2. door steeds / hetzelfde te denken / is de boot / ontzettend groter geworden,’ geeft de indruk dat er iemand een tijd naar de boot heeft staan kijken, terwijl hij naar de kust aan het varen was en zo in het blikveld groter werd. Misschien is het de persoon die aan het tekenen is; misschien is het de wachtende geliefde die ongeduldig naar de boot staat te kijken, terwijl die de kust nadert.

Een tweede verhaallijn lijkt zich op de schoolbanken af te spelen. Niet alleen de titel, maar ook de onderwijzende toon van de bundel wijzen in die richting. In die zin zou ‘Dan’ wel de naam van een (Engelstalige?) leerling kunnen zijn. Zijn we getuige van een natuurkundeles waarin Dan leert over de ‘vervorming van / minuscule lucht-

[p. 370]

belletjes’? Vertelt de leraar dat ‘als het ene deeltje / iets overkomt / is dat op hetzelfde moment / ook aan het andere /af te lezen’? Vraagt hij een natuurkundige proef te doen: ‘meet met een touwtje / nauwkeurig na’? Maar is Dan ‘afgeleid’ omdat hij aan het ‘dromen’ is , waarop iedereen begint te lachen en de leraar zegt ‘Ik zal het eens/ aan toon vragen’?

Misschien spelen beide verhalen zich wel op hetzelfde moment af. Een zeeman die denkt aan zijn jeugdjaren op de zeevaartschool, zoals de regel ‘zee maakt jong’ indirect suggereert. Of gaat het om een leerling op de zeevaartschool die zit te dromen over hoe zijn toekomst er uit zal zien? Een zin als ‘Het is daar / zes uur eerder / dan hier’ kan zowel als de uitspraak van een leraar (bijvoorbeeld in een les aardrijkskunde) als van een zeeman of van zijn geliefde gelezen worden. Of misschien gebeurt er wel niets: ‘het verleden zit in dozen.’ Alles zou zich ook kunnen afspelen in het hoofd van een ik die aan het eind van de bundel: ‘ik ben afgeleid’ zegt. Misschien heeft hij al die tijd ‘staan te dromen’ voor het raam en ontstond er zo een aantal associaties over wat gebeurd is of had kunnen gebeuren. In de meest in het oog springende regel - niet toevallig de laatste van de bundel - is er immers geen spoor van zeelui en zeevaartscholen: ‘3. bekken vol modder.’ Een mogelijke verklaring voor dit beeld vind je een paar bladzijden terug:

4. in het voorjaar
1. in de zomer
veel schade
aan nestelende vogels
uitlopend groen
tevreden stemt
hoorbaar opgelucht
2 ik ben afgeleid

Kijkt het ik naar vogels die in het voorjaar met modder hun nesten aan het bouwen zijn?

Verleden of toekomst, vooruitblik of herinnering, voor beide interpretaties valt er iets te zeggen. Wat in de eerste plaats opvalt is de manier waarop van Dixhoorn verschillende situaties op zo'n manier neerzet dat zowel toekomst als verleden op hetzelfde moment lijken plaats te vinden. De voortgang van de tijd wordt voortdurend opgeschort, waardoor je je in een soort buitentijds heden waant. Alsof het voorafgaande pas nu plaatsvindt. Van Dixhoorn lezen is je in datzelfde moment begeven. Dat moment zou je het ‘dan’ kunnen noemen waarnaar in de titel verwezen wordt. Het bijwoord ‘dan’ omvat zowel toekomst, verleden als heden. Het zorgt voor vervreemding én vertrouwdheid. Alles komt samen in dit buitentijdse heden, het nu zoals je dat terugvindt aan het slot van Dan op de zeevaartschool:

2. opruimen en tellen
staan te dromen
nu 4.
3. bekken vol modder

Wat is de 4. in het eigenaardige derde vers? Is het een verwijzing naar Dan op de zeevaartschool zelf, Van Dixhoorns vierde bundel inmiddels? Zoals Paul Bogaert el-

[p. 371]

ders in dit dossier opmerkt is het de enige passage in de bundel waar de logica en regelmaat van de nummering gebroken wordt. Na negen opeenvolgende 1-2-3-4's, eindigt de bundel met 1-2-4-3. Het ‘nu’ wordt een herinnering of waarschuwing. Zoals dirigenten aan een maatsoort of verkeersborden aan een maximumsnelheid herinneren. Die herinnering is ook nodig. In de voorgaande regels staat er dat de concentratie het even laat afweten, wat je zou kunnen zien als een reflectie op de numerieke ordening. De werkwoorden opruimen en tellen staan er te dromen, als waren zij twee subjecten. Bijna had het dromen ervoor gezorgd dat er een tel werd overgeslagen. Maar als we verder terugbladeren bleek alles al aangekondigd. Aan de sprong van 2 naar 4 wordt herinnerd in de regels: ‘Een onvoorspelbare duw geeft 2./ 3. weghalen’; aan het dromen wordt herinnerd in de regel: ‘Ik ben afgeleid.’ De poëzie van Van Dixhoorn zit vol met zulke kruisverwijzingen. Alles is een voortdurend veranderen van plaats en handeling, maar de tijd zelf verandert niet.

Om die gelijktijdigheid ten volle tot zijn recht te laten komen in de poëzie, zouden de gedichten er eigenlijk als schilderijen moeten uitzien. Gelijktijdigheid impliceert immers dat je een gedicht in één oogopslag kunt waarnemen. In zekere zin laat Van Dixhoorn dit ook gebeuren. Door de ogenschijnlijk mathematisch gestructureerde typografie kan je de bladzijden als het ware op elkaar leggen, zodat deze bundel uiteindelijk een in de ruimte gerealiseerde gelijktijdigheid wordt. In die optiek kunnen we Van Dixhoorns hang naar gelijktijdigheid met het kubisme vergelijken. In het kubisme wordt eenzelfde ding in één beeld vanuit verschillende hoeken benaderd. Bij Van Dixhoorn tref je eerder een veelheid aan ongelijksoortige dingen en gebeurtenissen aan. Hij cirkelt rond een web van gelijktijdige verhaalpatronen. Die gelijktijdigheid heeft een effect op je manier van lezen. Van Dixhoorn lezen is een voortdurend bewegen over de bladzijden heen. Het basisprincipe van het lezen wordt omgekeerd. Je hebt de neiging om de woorden zowel van links naar rechts als van boven naar onder te lezen en ze gelijktijdig te laten weerklinken in één symfonisch moment. Maar in de taal kan je de dingen niet op hetzelfde moment laten plaatsvinden, zoals de derde dimensie niet in de tweede te vatten is. Waar de taal per definitie horizontaal is opgebouwd, wil deze poëzie voor één seconde verticaal zijn. Het is de muziek die tracht stil te staan en toch nog geluid wil voortbrengen.