Yang. Jaargang 37

[p. 604]

Tom Van de Voorde
‘Neen, ik wil geen demente avant-garde auteur worden’
Over het werk van C.C. Krijgelmans

[Met citaten uit: Hugo Claus, het verdriet van België]

-

Antwerpen, Lange Gasthuisstraat, januari 1970. Henri-Floris Jespers en Stan Lauryssens zijn te gast bij Maurice Gilliams. Tijdens het drie uur durend gesprek rookt Maurice geurende sigaartjes en strijkt hij af en toe de grijze bles van zijn voorhoofd weg. Met de

Er is hier een auteur die bij de Bezige Bij drie boeken heeft gepubliceerd, Claude Krijgelmans heet hij. Die jongen woonde tot voor

herderlijke fierheid die hem eigen is vertelt hij over zijn sportwagen, zijn harmonium, zijn paperassen en de dood. ‘Wij zijn erop, wij moeten eraf en al die doodsangst is flauwekul.’ De aanleiding van het bezoek is de toekenning van de Constantijn Huygensprijs voor zijn oeuvre. Dezelfde jury heeft ook Ivo Michiels bekroond. Orchis Militaris, het tweede deel uit zijn Alfa-cyclus, krijgt de Vijverberg-prijs

Zodra hij het nieuws vernam, zo vertelt de 69-jarige schrijver, heeft hij naar Michiels gebeld: ‘Nu is de streep getrokken, om de optelling te maken,’ had hij strijdvaardig tegen zijn jonge collega gezegd. Maurice geeft zijn gasten nader uitleg: ‘Wie schrijft nu ánders in Vlaanderen? Een boek van Jef Geeraerts kon door Cyriel Buysse geschreven zijn... Maar kijk nu eens naar Ivo Michiels, C.C. Krijgelmans, Mark Insingel, Willy Roggeman... Ook Karel Van de Woestijne heeft zich de schrijnende vraag moeten stellen; voor wie schrijf ik? Hij was zich daar volledig van bewust... Als het fijner loopt dan een verhaal over een os en een ezel heet men een literair werkstuk in Vlaanderen decadent... Waar halen ze het toch vandaan, wie leest dat allemaal, over kinderen die geboren worden met een waterhoofd en met puisten op hun billen. Het ándere kennen ze hier niet, dat lezen de Vlamingen niet [] Trouwens, breng mij eens die gezonde Vlaming in een glazen kast, dat ik die kan besnuffelen!’

gedichten / 1989 / leo pleysier publiceert wit is altijd schoon / gestorven. gerard walschap // 1990 / andré demedts krijgt de staatsprijs voor een

[p. 605]

Voor zijn leeftijd blijkt Gilliams verrassend goed op de hoogte te zijn van de nieuwe lichting avant-garde schrijvers in Vlaanderen. Meer nog, hij voelt zich verwant met zijn jonge nazaten. Maar de streep die hij meer dan dertig jaar geleden zag getrokken bij de toekenning van de Jan Campert-prijzen lijkt anno 2001 voorbarig optimistisch. Wie vandaag de optelling maakt die Gilliams in 1970 voor ogen stond, zal het nooit in zijn hoofd halen om Michiels, Krijgelmans, Insingel en Roggeman te noemen. Integendeel, waar Gilliams de afgelopen twee jaar in de Vlaamse boekenbijlagen werd genoemd, trad hij als leermeester van Erwin Mortier op. Het bewijst nogmaals de ironie van de Vlaamse letteren: een auteur die heel zijn leven tegen ‘het vertelseltje’ heeft gevochten, wordt vandaag via de vertelseltjes van zijn geclaimde kleinzoon in leven gehouden. Mocht Gilliams nog geleefd hebben, zou hij dan in 1999 met eenzelfde strijdvaardigheid naar

kort boven een protestantse kerk in Gent, waar hij op zondag de kerkboeken moest klaarleggen en de deur openzetten. Als beloning mocht

Erwin Mortier gebeld hebben toen bleek dat zijn debuut Marcel zo'n succes was? Het literaire klimaat evolueerde in dertig jaar dermate dat het ‘andere schrijven’ vandaag de dag in een glazen kast is beland waar het samen met de gezonde Vlaming besnuffeld wordt in het oeuvre van Erwin Mortier. Wat er van het ‘andere schrijven’ is overgebleven of is doorgesijpeld naar het ‘gewone schrijven’ zijn vormbewuste kunstgreepjes die het nog steeds over de os en de ezel hebben. Wat is er misgelopen?

Van de vier auteurs die Gilliams in dezelfde traditie zag werken, is het verhaal van C.C. Krijgelmans het meest veelzeggend. Zijn naam zegt u wellicht het minst. De Aalstenaar Claude Krijgelmans (1934) debuteerde in 1961 in boekvorm in de door Ivo Michiels samengestelde bloemlezing 13 Vlamingen, een coproductie van de Bezige Bij en de op dat moment toonaangevende Vlaamse uitgeverij Ontwikkeling. De bloemlezing was bedoeld om het ‘vormgezicht’ van het levende Vlaamse proza in de kijker te plaatsen, aldus de inleiding van Michiels. Achteraf beschouwd is de verleiding groot om de mislukking van het ‘ándere schrijven’ in het ongeluksgetal uit de titel van de bloemlezing al aangekondigd te zien.

Maar in 1961 leken de kaarten enigszins anders te liggen. De jonge Krijgelmans had de eer om tussen het werk van o.a. Louis Paul Boon, Gaston Burssens, Hugo Claus, Marnix Gijsen en Herman Teirlinck te staan. De publicatie in 13 Vlamingen betrof een fragment uit De Hunnen, een ambitieus prozaproject waaraan de laatste hand werd gelegd en ‘waarvan veel wordt verwacht’, zo luidde het biootje op de achterflap. In dezelfde periode verschijnen nog andere fragmenten uit De Hunnen, onder meer in het eerste nummer van Randstad, het legendarische tijdschrift van Michiels, Claus, Vinkenoog en Mulisch.

Ook in 1961 verschijnt Messiah, Krijgelmans' echte debuut. Het boek wordt voorgesteld als de proloog tot De Hunnen. Messiah is wellicht het meest anarchistische prozawerk dat ooit in de Vlaamse literatuur is verschenen. De tekst bestaat uit één zin van

schrijversloopbaan / leonard nolens publiceert de dichtbundel liefdesverklaringen, die wordt bekroond met de driejaarlijkse staatsprijs voor poezie

[p. 606]

80 bladzijden, die de lezer naar de dag des heren lijkt te voeren. De obsessie van waaruit Messiah is geschreven, is die van het definitieve eindpunt. In zijn meest extreme gedaante bevindt de literatuur zich op het moment voor het sterven, hier verwoord in de sterfscène van Christus, waarmee het boek eindigt. Volgens de christelijke heilsgedachte moet hierop verlossing of verdoemenis volgen. Wat de uitkomst voor de literatuur precies is, doet er voorlopig weinig toe. Feit is dat een Vlaams schrijver is gedebuteerd die met zijn werk internationale ambities koestert.

Zes jaar later publiceert Krijgelmans het met de Arkpijs van het Vrije Woord bekroonde Homunculi, een bundel verhalen die de voorafgaande tien jaar in tijdschriften zijn verschenen. Intussen is er in de Vlaamse letteren een ander prozaproject gestart dat qua ambitie en stijl herinnert aan het werk van Krijgelmans: Michiels' Alfa-cyclus. Het

hij er voor niets wonen. Naar die jongen heeft nooit iemand een vinger uitgestoken om hem te helpen. Maar hij schrijft wel Maarten

is dan ook niet verwonderlijk dat die laatste een inleiding schrijft bij Homunculi. In die inleiding is er geen sprake meer van De Hunnen. Niettemin wordt (een deel van) Krijgelmans' ambitie uiteengezet: ‘De vraag naar de toekomst van de roman, naar zijn mogelijk dood of eventuele kans op voortbestaan, is al zo vaak en loslippig aan de orde gekomen en even vaak met typisch journalistieke zwier weer afgedaan, dat men het nauwelijks waagt ze nog eens te stellen. Toch is zij voor Krijgelmans de obsessionele inzet van een overwegend deel van zijn reeds geschreven - en uiteraard van zijn nog te schrijven - oeuvre. Of liever: niet zozeer de vraag dan wel het antwoord erop. Een antwoord dat voor de schrijver trouwens niet de geringste twijfel meer inhoudt en de artistieke opgave die hij zichzelf heeft gesteld, duidelijk splitst in twee gescheiden fazen: het ontwerpen van een absoluut einde als eerste faze, gevolgd door, vroeg of laat, de opening naar een nieuw, niet minder absoluut begin.’

Messiah leek op inhoudelijk niveau het definitieve eindpunt in te luiden. Een vervolg op Messiah vraagt logischerwijs om een opzet die in de eerste plaats qua vorm tot iets definitiefs tracht te komen. Dit gebeurt in de eerste plaats in ‘Jericho’, het laatste verhaal uit Homunculi. Het verhaal, dat al in 1963 is geschreven, bestaat uit 24 bladzijden en 21 hoofdstukken. In ‘Jericho’ wordt de zin via een uitgekiende grammaticale constructie tot een ruïne herleid. Het verhaal vertrekt vanuit twintig zinnen en woordsoorten die via een aftelmechanisme stuk voor stuk verdwijnen nadat ze als onderwerp naar voren zijn gebracht. Elk hoofdstuk telt een zin en een woordsoort minder. Het eindigt als volgt:

Hoofdstuk 18:
‘Het’ of ‘de’?
En ‘de’.
De
Hoofdstuk 19
Of ‘een’
Een

en de jan campertprijs / van eric de kuyper verschijnt de hoed van tante jeannot waarvoor hij de ncr-prijs krijgt / yang publiceert het jubileumnummer

[p. 607]

Hoofdstuk 20:
En.
Hoofdstuk 21:

Je zou het poëticale concept achter de lege bladzijde van het eenentwintigste hoofdstuk als de doodsteek van De Hunnen kunnen opvatten. De perfectie van het lege blad dat alle nog te schrijven teksten incarneert en zo overbodig maakt. Na ‘Jericho’ kon elke nieuwe bladzijde uit De Hunnen niet meer dan een invulling post factum zijn, zodat dit project als het ware onafgewerkt moest blijven. Waar er in 1961 nog volop sprake was van dit prozaproject, struikelt Krijgelmans in 1963 met ‘Jericho’ over de consequentie waar zijn werk al van bij zijn debuut om vraagt. ‘Jericho’ had de moderne roman met 24 bladzijden, 21 hoofdstukken en 20

't Hart en Wolkers en al die andere Hollanders omver. Op zijn minst moet je voor iemand als Krijgelmans hier een stulp bouwen en niet

woordsoorten in de verdoemenis geschreven. Maar is dit niet een van de grootste clichés over avant-garde literatuur? De literatuur bleef al die tijd bestaan, niet in het minst voor Krijgelmans.

Toch is het in de jaren die volgen op Homunculi beduidend stil rond Krijgelmans, zodat zijn werk meer en meer de status van een curiosum krijgt. Zoals Inger Leemans in haar in dit nummer opgenomen artikel uiteenzet, houdt hij zich in die periode voornamelijk bezig met het schrijven en vertalen van pornografische literatuur. Wanneer Raster in 1977 een themanummer over avant-garde maakt, worden acht klassieke prozawerken uit de naoorlogse Nederlandse avant-garde literatuur herlezen en opnieuw besproken. Messiah is er een van. Anthony Mertens besluit zijn bespreking als volgt: ‘Dat de Messiah ook in 1977 nog geldt als een kuriosum - hoe kan men een dergelijke konstatering anders opvatten dan als een testimonium paupertatis voor het literaire klimaat van nu?’

Het zal 17 jaar duren vooraleer Krijgelmans de poëticale crisis die het witte blad met zich mee bracht, naast zich neer kan leggen. In 1984 publiceert hij Spaanse vlieg!. Het boek bevat vier verhalen die in vergelijking met het vroegere werk opvallend rechtlijnig zijn geschreven. ‘Ribbel met R.’, waarmee het boek opent, is een parodie op Messiah en ‘Jericho’. ‘Ribbel met R’ gaat over een 8-jarig jongetje dat gedurende de 80 bladzijden dat het verhaal telt, voor een lege bladzijde zit. Het eindigt wanneer het jongetje één zin op het blad noteert ‘Ribbel met R., het verhaal van een leeg blad’. De concrete gedaante waarin het lege blad in ‘Jericho’ verschijnt, is nu een literair motief geworden.

Had Krijgelmans als Michiels moeten handelen en niet alleen De Hunnen moeten voltooien, maar er nog een ander megalomaan project aan moeten toevoegen? Hoe belachelijk en snobistisch het op het eerste gezicht ook klinkt, het spreekt voor Krijgelmans dat hij De Hunnen gelaten heeft voor wat het was en niet dezelfde weg als Michiels is opgegaan. Wat meer dan een steriele in-

‘zeven poetica's’ // 1991 / walter van den broeck voltooit zijn cyclus het beleg van laken / tom lanoye publiceert kartonnen dozen en koen peeters

[p. 608]

druk maakt een oeuvre dat boek na boek, cyclus na cyclus blijft vasthouden aan een schriftuur die ooit avant-gardistisch was? Het nadeel van grootse prozaprojecten is dat je schrijven je denken steeds achterna loopt. Een scheef gegroeide verhouding tussen denken en schrijven maakt de kans op formalisme alleen maar groter. Waartoe dient experiment immers als de uitkomst van het geprobeerde al gekend is?

We keren terug naar 1961. Toen een voorpublicatie uit Messiah in het NVT verscheen, kroop de 84-jarige Herman Teirlinck nog eens in zijn pen om zijn zegen over deze jonge Vlaming uit te spreken. Het visionair vermogen van de bejaarde Teirlinck bleek groter dan dat van Gilliams: ‘men mag vrezen dat hij nog een hele tijd op lezende tijdgenoten zal dienen te wachten. De kansen daartoe mogen hem onbevangen worden gegund vanwege de onbevangen eerlijkheid waarmede hij ze meent te verantwoorden.

een pluche monument in een ander land.
Hugo Claus

Deze schrijver durft. Maar hij liegt niet.’

Het onvermogen om te liegen is waarschijnlijk het ongeluk waarmee dit oeuvre te kampen heeft. Niet aanvaarden dat de taal per definitie een leugen is, kan een schrijver zich een grotere handicap voorstellen? In die zin is het lege blad waarmee ‘Jericho’ eindigt, niet zozeer de doodsteek, als wel het feit dat een leeg blad de enige manier is om de poëtica van Krijgelmans op een waarachtige en niet op een symbolische manier voor te stellen. Achteraf beschouwd is de opzet van Krijgelmans' werk niet zozeer het einde van de roman geweest, als wel het einde van de leugen. De leugen die noodzakelijk is om zowel literatuur als taal communiceerbaar te maken.

Pol Hoste schreef in zijn recensie van Spaanse vlieg! in de Volkskrant dat het er niet op lijkt dat met dit boek ‘het nieuw soort proza is ontstaan zoals dat ooit werd aangekondigd. Wellicht is het in voorbereiding.’ Na een tweede stilte van 17 jaar verschijnt het voorlopig resultaat van deze nu al meer dan 40 jaar durende voorbereiding voor het eerst in yang. In hoeverre is het hier opgenomen werk de ‘opening naar een nieuw, niet minder absoluut begin’, zoals Michiels de tweede faze in het oeuvre had aangekondigd?

‘Neen, ik wil geen demente avant-garde auteur worden’ laat Krijgelmans het hoofdpersonage zeggen in ‘Ribbel met R.’, nadat het de volgende verwarrende woorden heeft gedacht: ‘Ze beschimpen over een verlakkende schaaf, die uit de hommel kwakt en verwording zwaait in hun leesten, zodat ze zich vermissen. Bovendien kwakt er een zwoele drek uit de hommel. Plats stapt dit vroom getingel en al es wordt weer bokaal!’ De taal die hier gehanteerd wordt, doet sterk denken aan het werk dat Krijgelmans in dit yang-nummer gepubliceerd heeft. Aan de grammatica schort er niets, maar het lexicon is danig vervormd dat de betekenis van deze teksten danig verstoord wordt. De hier opgenomen prozastukken zijn geenszins het werk van een demente avant-garde auteur. Het resulteert niet uit een denken dat samen valt met de taal en zo zichzelf heeft opgeheven. Krijgelmans staat eerder het omge-

bezoek onze kelders / gestorven: nic van bruggen // 1992 / christine d'haen krijgt de prijs der nederlandse letteren / gestorven: georges adé, daniel

[p. 609]

keerde voor ogen. Geen ademtocht, maar een denktocht, zoals op de achterflap van Messiah staat. Het metaforische spreken dat met een verabsoluteerd metaforisch spreken vernietigd moet worden. Maar is dit gevecht niet bij voorbaat verloren als de literatuur met haar eigen wapens bevochten wordt? De literatuur als betekenisdrager definitief opheffen, blijkt zelfs voor Krijgelmans onmogelijk, want zijn werk blijft communiceren. Het resultaat is een semantische ruïne, een brok klank en ritme waarin elke Vlaming desondanks zijn tongval zal herkennen. Men kan zich storen aan de onleesbaarheid die zo'n opzet bij momenten met zich meebrengt, volgens mij is het de enige ware toedracht van een oeuvre dat bovenal geen leugen tracht te zijn, maar daarvoor geen toestemming van de taal kan krijgen.

-

Het citaat van Hugo Claus komt uit een interview met het NRC Handelsblad van 4 juli 1981

henri-floris jespers en stan lauryssens, ‘Schrijver van Elias 70 jaar, Maurice Gilliams wie zijn tijd niet verliest, verliest zijn leven’ in De Nieuwe Gazet, 21 januari 1970

pol hoste, ‘C C. Krijgelmans na zeventien jaar nog even cynisch’ in de Volkskrant, 2 maart 1984

herman teirlinck ‘zoek de mens’ in NVT, 1961, jaargang 15, nr 4, pp 494-495.

met dank aan johan velter

robberechts, andré demedts en rita demeester // 1993 / louis paul boons daens wordt verfilmd / paul mennes debuteert met tox / eric spinoy publiceert