Yang. Jaargang 37

[p. 10]

[p. 11]

De Emil Zatopek-strategie tegen het Vlaams Blok
Marc Hooghe

Beslissingen van overheidsorganen horen tegenwoordig allemaal gemotiveerd te worden, en dat dwingt de besluitvormers in elk geval tot de nodige creativiteit. Zo heb ik al subsidie-aanvragen zien geweigerd worden omdat ze niet voortbouwen op eerdere initiatieven, maar al evenzeer omdat ze zozeer in het verlengde liggen van eerdere inspanningen dat ze te weinig vernieuwende elementen bevatten. Andere projecten worden dan weer geweigerd omdat ze te weinig internationale uitwisseling bevatten, terwijl bij nog een andere beslissing de opgegeven motivatie was dat het project te eenzijdig internationaal was gericht. Projecten kunnen met andere woorden steeds te breed zijn of te lang, te dik of te dun, te duur of te goedkoop. Wie een hond wil slaan, vindt altijd wel een stok om dat te doen.

Dit is in zekere zin ook het onbevredigende van de analyse van Filip Rogiers: hij gaat ervan uit dat als het politiek systeem perfect zou werken, alle samenlevingsproblemen wel vanzelf zouden worden opgelost. Zo schrijft hij: ‘De democratie bevrijden van het Blok betekent eerst en vooral de samenleving bevrijden van half werk [.]’. Het is echter een illusie te menen dat politiek ooit tot perfectie zou kunnen leiden: democratische procedures leiden per definitie tot half werk. Overleg en compromisvorming zorgen bijna automatisch voor halfslachtige wetteksten, waarin men slechts met veel moeite de rechtlijnigheid van het oorspronkelijke voorstel kan terugvinden. Al doet het politiek systeem nog zo zijn best, er zal altijd wel iemand zijn die opmerkt dat het eindresultaat te dik is of te dun, te duur of te goedkoop. Een simpel voorbeeld uit de praktijk: de inwoners van mijn straat klaagden er vroeger over dat de straat te weinig geveegd werd. Het feit dat er geen probleem zou zijn als de mensen er geen gewoonte van zouden maken hun lege colablikje gewoon op straat te gooien, kwam daarbij meestal niet ter sprake. Het stadsbestuur is zich uiteraard zeer bewust van het feit dat het Vlaams Blok in een volksbuurt zoals de onze een hoog percentage van de stemmen krijgt, en de bevoegde schepen reageerde op deze klachten dan ook met het afkondigen van een heus ‘veegplan’: om de zoveel maanden zouden voortaan alle straten van de stad stelselmatig geveegd worden. Alleen bleek al na enkele tijd dat het niet zo handig is om de weggegooide colablikjes tussen de geparkeerde auto's te moeten wegpeuteren. Maar ook hiervoor vond men een oplossing: de stadsreiniging komt voortaan een dag op voorhand borden plaatsen met een parkeerverbod, zodat de veegborstels ongestoord hun werk kunnen doen. Betekent dit nu dat de mensen in mijn straat tevreden zijn? Nee hoor: nu zijn er een heleboel klachten over het feit dat de inwoners niet eens meer hun auto in de eigen straat mogen parkeren, maar dat ze die een stuk verder moeten achterlaten. Ondanks alle inspanningen en alle veeg-plannen heb ik zo het stille vermoeden dat het Blok in mijn buurt geen enkele stem verloren heeft. Al doet het politiek systeem ook zo zijn best om de perfectie te benaderen die volgens Rogiers noodzakelijk is, dan nog zullen er altijd wel mensen zijn die vinden dat het beleid te links of te rechts, te breed of te lang is.

Democratische besluitvormingsprocedures berusten op de vorming van een compromis, en zullen onvermijdelijk leiden tot ontevredenheid. Zelfs het beste beleid inzake ruimtelijke ordening zal klachten opleveren: ofwel omdat mensen onvoldoende mooie plekjes vinden om 's zondags rustig te gaan wandelen, ofwel omdat ze geen toestemming krijgen om dat schattige boerderijtje te verbouwen tot een heuse fermette.

Rogiers pleit in feite voor een Emil Zatopek-strategie. Deze Tsjechische loper had een heel eenvoudige strategie: als je de wedstrijd wil winnen, moet je gewoon harder lopen dan de andere deelnemers. Als er dan toch nog iemand sneller is, moet je gewoon nog harder trainen, tot je weer de beste bent. Als onze politici beter hun best zouden doen en perfecte resultaten zouden afleveren, zouden ze het Vlaams Blok gewoon de wind uit de zeilen nemen. De opdracht is met andere woorden to outperform de extreem-rechtse critici. Dit is echter een hopeloze opdracht: misschien kan een autoritair systeem er wel voor zorgen dat alle treinen op tijd rijden, binnen een normale democratische ordening zal er af en toe wel eens een trein te laat vertrekken. Maar net die ene trein zal gebruikt worden om kritiek te leveren op het hele systeem.

Dit wil uiteraard niet zeggen dat we niet moeten streven naar een zo effectief mogelijk functionerende overheid, integendeel. Rogiers heeft natuurlijk gelijk als hij stelt dat het functioneren van de overheidsinstellingen nog te vaak gekenmerkt wordt door onverschilligheid en door een gebrek aan kwaliteitscontrole. Het verkavelingssysteem van politieke benoemingen, zoals dat tot voor kort zowat overal werd toegepast en dat hier en daar nog sluimert, heeft een nefaste rol gespeeld. Alleen zal zelfs een goed functionerende overheid nog altijd fouten maken, en die fouten zullen aanleiding geven tot het ontstaan van wrevels. Voor zover internationale vergelijkingen zin hebben, krijg je echter niet de indruk dat het Belgisch politiek systeem het zoveel slechter doet dan andere landen. Op het vlak van de welvaartsniveaus, het onderwijs, de gezondheidszorg en de sociale zekerheid behoren we tot de absolute topklasse op wereldniveau. Met de milieukwaliteit en de verkeersveiligheid is het dan weer slechter gesteld, maar dat neemt niet weg dat de balans over het algemeen meer dan positief is. Dit geeft nog eens aan hoe moeilijk de Zatopek-strategie wel is binnen de Belgische context: ons netwerk van sociale voorzieningen is reeds zo uitgebreid dat verdere verbeteringen slechts een relatief marginale impact zullen hebben. Als men het Vlaams Blok enkel kan bestrijden door er voor te zorgen dat de kiezers geen enkele reden meer kunnen verzinnen om te klagen, dan vrees ik dat we een hopeloze strijd aan het leveren zijn.

De vraag is bovendien waar we ons eigenlijk het meeste zorgen over maken: over het feit dat een belangrijk deel van de bevolking kritisch staat tegenover het functioneren van de overheidsinstellingen, dan wel over het feit dat dit ongenoegen zich vertaalt in een stem voor het Vlaams Blok. Ik heb de indruk dat vooral dit laatste element belangrijk is. Op basis van wetenschappelijk onderzoek zien we dat het wantrouwen ten aanzien van de overheid even groot en zelfs groter is in Wallonië dan in Vlaanderen. Het verschil is echter dat ten zuiden van de taalgrens extreem-rechts er niet is in geslaagd zich op dat ongenoegen te enten, en in de praktijk zie je dan ook dat bij de Franstaligen slechts weinigen zich druk maken over de befaamde ‘kloof met de burger’. Blijkbaar maken we ons dus vooral zorgen over die Vlaams Blok-stem, niet over de achterliggende gevoelens van vervreemding ten opzichte van het politiek systeem.

Dit betekent dat we een onderscheid moeten maken tussen twee heel verschillende dimensies. Aan de ene kant hebben we een aantal houdingen waarvan we weten dat ze heel bevorderlijk zijn voor een stem op het Vlaams Blok: racisme, gevoelens van onveiligheid en aliënatie, wantrouwen ten opzichte van de instellingen en een voorkeur voor autoritaire machtsverhoudingen. Uiteraard dienen dit soort houdingen bestreden te worden, maar we moeten wel beseffen dat het om relatief vastliggende persoonlijkheidskenmerken gaat, zodat dit eerder een langetermijn-strategie zal zijn. Op een duidelijk ander niveau bevindt zich de vertaling van deze gevoelens in een stem voor het Blok. Het is niet zo dat iedereen die min

[p. 12]

of meer etnocentrisch is aangelegd ook automatisch voor het Blok zal stemmen: dit veronderstelt ook een aantal meer intermediaire voorwaarden. Zo bleek een tijd geleden uit een onderzoek dat er op het niveau van de houdingen eigenlijk geen verschil bestaat tussen leden van de christelijke en van de socialistische vakbond: beiden blijken dezelfde vooroordelen te koesteren ten opzichte van allochtone minderheden. Alleen bleken die gevoelens bij de ABVV-leden wel te leiden tot een stem voor het Blok, terwijl de ACV-leden keurig op de CVP bleven stemmen. Op de een of andere manier slaagt de christelijke zuil er blijkbaar beter in haar leden en kiezers aan zich te binden. Men zou dan ook de stelling kunnen verdedigen dat, indien men er op korte termijn toch niet in slaagt racistische vooroordelen te laten verdwijnen, het in elk geval de voorkeur verdient dat mensen die deze ideeën koesteren dan toch tenminste betrokken blijven bij het democratische verenigingsleven en bij de democratische politieke partijen. Overigens vrees ik dat we hierin niet al te optimistisch mogen zijn: tijdens de jaren negentig leidde de desintegratie van de socialistische zuil tot een leegloop van de traditionele BSP-kiezers richting het Vlaams Blok. In de onderzoeken die we toen publiceerden, konden we nog de stelling verdedigen dat de christelijke zuil een belangrijke rem betekende op een verdere doorbraak van het Blok: de leden van de christelijke arbeidersbeweging bleven op de democratische partijen stemmen. Op dit ogenblik rijst de vraag in hoeverre de christelijke zuil die functie zal kunnen blijven vervullen. Ten eerste zorgt de verdergaande secularisering ervoor dat de levensbeschouwelijke kleefkracht van deze zuil verder verzwakt, maar ten tweede is het ook de vraag in hoeverre de huidige hervormingen binnen de CVP deze partij nog voldoende aantrekkelijk zullen maken voor cultureel-conservatieve kiezers. Als dit niet het geval is, zou dit betekenen dat het Blok een derde vloedgolf kiezers kan aantrekken: na de teleurgestelde Vlaams-nationalisten, en de gefrustreerde ex-socialisten zou het nu de beurt kunnen zijn aan de dakloos geworden conservatief-katholieken.

Dit betekent echter dat de democratische partijen er alle belang bij hebben de kiezer een volwaardig alternatief aan te bieden voor het Blok. Zo viel het op dat tijdens de recente breuk binnen de Volksunie zowat heel weldenkend Vlaanderen de kant koos van de ‘moderne en sympathieke’ Bert Anciaux, waarbij de ‘starre en conservatieve’ Geert Bourgeois door de commentatoren zowat de vernieling werd ingeschreven. Men zou echter net zo goed de stelling kunnen verkondigen dat we in Vlaanderen reeds voldoende moderne en sympathieke politici hebben. We mogen de realiteit niet ontkennen dat een belangrijk deel van de Vlaamse bevolking er cultureel-conservatieve ideeën op nahoudt, vertrekt vanuit een Vlaams-nationalistische traditie en van oordeel is dat de politiediensten strakker zouden moeten optreden tegen criminaliteit. Een niet onbelangrijk deel van de Vlaamse bevolking maakt zich (al dan niet terecht) zorgen over de legalisering van soft drugs en van euthanasie, over de veiligheid op straat, of de kwaliteit van het onderwijs. Men hoeft het uiteraard niet eens te zijn met deze standpunten, maar het is wel belangrijk te erkennen dat deze onderstroom bestaat in de Vlaamse publieke opinie. Soms krijg je de indruk dat de progressieve spraakmakende elite zozeer opgaat in haar eigen leefwereldje dat ze deze mensen wat al te gemakkelijk afdoet als proto-fascisten. Rogiers stipt echter in zijn tekst terecht aan dat dit een verkeerde analyse is: het conservatisme is een perfect democratische stroming. Het lijkt me dan ook een te verkiezen toestand dat democratische partijen zoals de CVP, de VLD of de VU er in zouden slagen die conservatieve kiezers aan zich te binden. Er is terecht sprake van een cordon sanitaire tegen de partij Vlaams Blok, maar dit cordon is uiteraard niet van toepassing op de kiezers van de partij. Integendeel zelfs: de conservatieve democratische partijen zouden al het mogelijke moeten doen om deze kiezers te bereiken. Liever dan elkaar te verdringen in het reeds overbevolkte politieke centrum zouden deze partijen het als een grote overwinning moeten beschouwen telkens als ze een kiezer terugwinnen van het Blok. Hoewel het bijwonen van de viering van het Sint-Maartenfonds inderdaad kan beschouwd worden als een politieke beoordelingsfout, betekent dit dat de Johan Sauwens-strategie in feite moet worden aangemoedigd: het is belangrijk dat de conservatieve democratische partijen ook dit gedeelte van het kiezerkorps blijven bereiken. Dit betekent uiteraard niet dat deze partijen de recepten van het Blok moeten overnemen, zoals sommige overijverige mandatarissen van deze partijen soms lijken te denken: zo wordt de remedie erger dan de kwaal.