Yang. Jaargang 37

[p. 360]

[p. 361]

// dossier_Hans Blumenberg
Jürgen Pieters | Hans Blumenberg //

[p. 362]

Jürgen Pieters
Inleiding

-

De naam van de Duitse filosoof Hans Blumenberg (1920-1996) klinkt ons verleidelijk vertrouwd in de oren. Het is een naam die we wel vaker hebben gehoord. Het is een bescheiden naam, die niet meteen de monumentaliteit in zich draagt die de namen van zijn illustere voorgangers oproepen: Immanuel Kant, Friedrich Nietzsche, Ernst Cassirer, Theodor Adorno, Martin Heidegger. Niettemin: dat Blumenberg toch in dat rijtje van groten uit het Duitse denken past, wordt vandaag door niemand nog betwijfeld. Net als zij heeft hij een oeuvre bijeengeschreven dat niet minder dan fenomenaal is, naar omvang zowel als diepgang. Net als zij is hij een denker die in het neerschrijven van zijn gedachten de grenzen tussen de literatuur en de filosofie bespeelt en daarbij niet minder dan zij het hele menselijke bedrijf op het oog heeft.

Dat Blumenberg in de Nederlanden een grote onbekende is, heeft niet alleen te maken met het fundamentele gebrek aan intellectuele honger dat onze leescultuur tekent. Blumenberg is ook in andere taalgebieden nog steeds een grote onbekende, en hij zal dat mogelijk nog een hele tijd blijven. In tegenstelling tot Nietzsche (de lyrische gek!), Adorno (de revolutionaire snob!) en Heidegger (de proto-fascist!), is er over de persoon van Blumenberg nauwelijks iets geweten - al zeker niet het soort details dat van de schrijver een mythe kan maken, die bij wijze van glijmiddel de doordringing van het werk moet vergemakkelijken. Het leven van Blumenberg is het werk; zo simpel is het. Als ‘half-jood’ kon hij in 1939 ten gevolge van de Nürnbergse rassenwetten niet naar de universiteit om verder te studeren en tijdens de Tweede Wereldoorlog voelde hij zich bijgevolg als een ondergedokene, die niet kon werken en denken zoals hij dat wou. Omdat hij die jaren als puur tijdverlies beschouwde, besloot hij nadien dat hij voortaan een nacht per week niet zou slapen, om te kunnen doorschrijven en zo de verloren tijd weer in te halen. Het is zowat de enige anekdote die over Blumenbergs leven bekend is, maar ze is meer dan significant.

Een andere zeldzame biografische retlectie vinden we in de tekst waarmee dit yang-dos-

[p. 363]

sier opent: een fragment uit de openingsbladzijden van Blumenbergs mooie boek over de Matthäuspassion (1988), waarin hij terugkijkt op zijn schooltijd in Lübeck. Ook hier blijken mens en werk onlosmakelijk een. De herinneringen aan een spreuk die de aula van de school sierde - ‘De vrees des Heren is de aanvang der Wijsheid’ - leidt tot een bezinning op de grote rode draad die zijn oeuvre kenmerkt. Het verhaal dat Blumenberg in al zijn boeken keer op keer, maar telkens in een andere vorm en met andere materialen vertelt, is het verhaal dat in deze korte tekst centraal staat: het is het verhaal van de westerse moderniteit, waarvan de geschiedenis de geschiedenis van de mens is die voor zichzelf een plaats wil vinden in de ‘absolute’, vijandige en betekenisloze werkelijkheid waarin hij wordt geboren en ook sterft. De hele menselijke cultuur, aldus Blumenberg, kan worden gezien als een verzameling pogingen, strategieën en mechanismen om die onverschillige, absolute werkelijkheid leefbaar te maken en op een afstand te houden. Religie, wetenschap, theorievorming, kunst, filosofie en literatuur: alle domeinen van het menselijke streven zijn te verklaren uit de gedachte van de ‘Arbeit an Der distanz’, ons pogen om het onmenselijke te weren en af te houden.

Het fundament voor zijn moderniteitsgeschiedenis legt Blumenberg in Die Legitimität der Neuzeit (oorspronkelijk uit 1966, maar herwerkt in 1976), waarnaar in het hier vertaalde fragment uit de Matthäuspassion ook wordt verwezen. Dat boek, waaruit de derde tekst uit dit dossier is gelicht, vormt de kern waaruit de rest van Blumenbergs oeuvre zich nadien heeft ontwikkeld, zijn persoonlijke ‘theologie’ zoals hij het in het fragment uit Matthäuspassion noemt. In De Legitimiteit van de Nieuwe Tijd behandelt Blumenberg twee ijkpunten in de geschiedenis van de moderne mens die terloops ook in het autobiografische fragment uit Matthäuspassion aan bod komen: de overgang van de late Middeleeuwen naar de Renaissance, moment waarop de moderne mens zijn plaats naast en tegenover God komt opeisen, en de negentiende eeuw, waarin de mens God definitief dood verklaart. De moderne mens is volgens Blumenberg niet zomaar het seculiere wezen waarvoor we hem altijd hebben aangezien, degene die de ketens van de godsdienst voorgoed heeft afgeworpen. Bij Blumenberg is de moderne mens evenzeer gevormd door zijn verhouding tot het goddelijke als zijn middeleeuwse tegenvoeter, of het nu om het goddelijke buiten de mens gaat, dan wel om het goddelijke in de mens.

Blumenberg is zoals gezegd een oeuvre-schrijver. Niet alleen omdat hij materieel gesproken een reeks boeken en teksten heeft geproduceerd die alleen al op kwantitatieve gronden enkel als opus kunnen worden omschreven. Ook naar inhoud, intellectuele allure en conceptuele obsessies is hier duidelijk sprake van één werk, waarvan de afzonderlijke onderdelen elkaar oproepen, complementeren en bijsturen. De introductie van dat soort werk kan dan ook niet echt een lastige klus zijn. Als onmiskenbaar deel van een al even onmiskenbaar oeuvre is elke tekst per definitie op de een of andere manier representatief. En dat is in het geval van Blumenberg in grote mate ook zo. De teksten die hier in vertaling worden aangeboden, zijn weliswaar niet op gronden van pure willekeur gekozen, maar er had even

[p. 364]

goed een andere selectie kunnen worden gemaakt, die daarom niet meteen een ander beeld van de auteur had opgeleverd. De selectie waarvoor hier werd geopteerd is bepaald door een aantal factoren. In eerste instantie door wat al van Blumenberg in het Nederlands voorhanden is. Veel is dat niet: in een recent nummer van Raster (92, jg. 2000, pp. 192-202) werden een paar fragmenten opgenomen uit Begriffe in Geschichten, een verzameling ‘glossen’ waarin Blumenberg zich van zijn meest frivole kant toont. In een komend nummer van Feit en Fictie staan een paar fragmenten uit Die Sorge geht über den Fluss (1987), nog een van Blumenbergs lichtere, meer essayistische werken. Belangrijker selectiecriterium was de allereerste Nederlandse vertaling van een heel boek van Blumenberg - Schiffbruch mit Zuschauer (1979) - die bij de Historische Uitgeverij op stapel staat. Het boek vormt om verschillende redenen een ideale introductie tot het werk van de auteur. In dit dossier is een beschouwende tekst opgenomen die - in een uitgebreidere versie - als uitleiding bij de Nederlandse vertaling van het boek dienst doet. Een van de centrale aandachtspunten van die beschouwing is de band die het Schipbreuk-boek heeft met de grote ‘trilogie’ die kan worden gezien als de basis van Blumenbergs werk: het al eerder vermelde Die Legitimität der Neuzeit, Die Genesis der kopernikanischen Welt (1975) en Arbeit am Mythos (1979). Ook uit dat laatste werk, waarin Blumenberg zijn reflecties op de menselijke cultuur als een ‘Arbeit an der Distanz’ verder uitwerkt, wordt in dit dossier een fragment aangeboden. Het gaat niet toevallig om een hoofdstuk dat de relevantie van Blumenbergs cultuurantropologie voor het literatuuronderzoek verduidelijkt. Schrijvers (in dit geval Gide en Kafka) nemen voor Blumenberg een aanzienlijke plaats in in de menselijke praxis: ze werken met mythes, geven ze nieuwe vormen en betekenis, proberen ze tot een al dan niet logisch einde door te denken en zeggen daarmee veel over de tijd waarin ze werken en waaraan ze lijken te willen ontsnappen.

De geselecteerde fragmenten uit Die Legitimität der Neuzeit en Arbeit am Mythos laten Blumenberg niet meteen van zijn makkelijkste kant zien. Het zijn taaie teksten, die pas na een zorgvuldige en herhaalde lectuur hun geheimen prijsgeven. Stilistisch zijn ze ook op een top Blumenberg, met hun rare, paradoxale mengeling van geslotenheid en openheid, ellips en accumulatie. Structureel wordt de redenering van de paragrafen vaak gekenmerkt door een gelijktijdige overdaad en tekort aan informatie: uitweidingen en lege plekken volgen mekaar op een ontregelende manier op, maar doen de lezer tegelijk meedenken en meewerken aan de culturele ‘Arbeit’ die de teksten tot hun thema nemen. Naast de ‘wetenschapper’, auteur van de geleerde trilogie, komt in dit dossier nog een tweede Hans Blumenberg aan bod, de schrijver van korte, niet minder geleerde, en al even inspirerende mini-essays die een mate van intellectuele frivoliteit bereiken die uniek is in de recente geschiedenis van het westerse denken: een frivoliteit die er niet voor terugdeinst de grootste en zwaarst mogelijke thema's die de mens zich kan inbeelden (thema's waar de gemiddelde mens liever niet aan denkt) op zo'n manier te behandelen dat lichtheid en oppervlakkigheid niet langer synoniem hoeven te zijn. Tijdens zijn leven had Blu-

[p. 365]

menberg een diepgaande interesse in de diverse leeuwen die de savannes van de westerse cultuurgeschiedenis bevolken. In het uit zijn nalatenschap samengestelde boek Löwen (Suhrkamp Verlag 2001) behandelt hij bijvoorbeeld bijbelse leeuwen, filosofische leeuwen en Hitlers ‘operatic zeeleeuw’. Het is hem vooral te doen om wat de leeuw ontbreekt, het bij de leeuw afwezige, de machtigste onder de dieren die zijn vrouw uit jagen stuurt.

-

De intrede van Hans Blumenberg op het internationale forum van de filosofie kan worden gesitueerd in 1960. In dat jaar publiceert Blumenberg in Erich Rothackers Archiv für Begriffsgeschichte zijn ‘Paradigmen zu einer Metaphorologie’, een bijdrage van meer dan honderd bladzijden die achteraf gezien een belangrijke theoretische interventie betekent op het domein van de begripsgeschiedenis. (De tekst verschijnt in boekvorm in 1998.) Op dat moment heeft Blumenberg reeds een onopvallende academische carrière van meer dan tien jaar achter de rug. Na studies filosofie, Germanistik en klassieke filologie aan de universiteiten van Paderborn, Frankfurt, Hamburg en Kiel promoveert hij in 1947 aan de universiteit van Kiel met de dissertatie Beiträge zum Problem der Ursprünglichkeit der mittelalterlich-scholastischen Ontologie. Drie jaar later haalt hij aan dezelfde instelling zijn Habilitation met een werk dat een niet minder geleerde titel draagt: Die ontologische Distanz. Eine Untersuchung über die Krisis der Phänomenologie Husserls. In datzelfde jaar, 1960, wordt hij aangesteld aan de universiteit van Giessen, waar hij tot 1964 blijft. In 1962 geeft Blumenberg op het zevende Duitse Filosofie-Congres een opgemerkte lezing over het secularisatiebegrip in de moderniteitsgeschiedenis van Carl Schmitt en Karl Löwith. Achteraf wordt duidelijk dat deze lezing de kern bevat van het in 1966 gepubliceerde Die Legitimität der Neuzeit, zijn eerste grote werk, waarvan in 1976 een uitgebreide en herwerkte versie verschijnt. Ondertussen is hij van Giessen verhuisd naar de universiteit van Bochum, die hij vervolgens in 1970 verlaat om zich definitief aan de universiteit van Münster te vestigen. In 1975 verschijnt zijn tweede grote boek, Die Genesis der kopernikanischen Welt, dat vier jaar later wordt gevolgd door het niet minder indrukwekkende Arbeit am Mythos. In hetzelfde jaar, 1979, publiceert Blumenberg Schriffbruch mit Zuschauer. Twee jaar later komen Die Lesbarkeit der Welt en een bundel met kortere stukken uit, Wirklichkeiten in denen wir leben. Nadien verschijnen nog onder meer Lebenszeit und Weltzeit (1986), Das Lachen des Thrakerin (1987), Die Sorge geht über den Fluss (1987), Matthäuspassion (1988) en Höhlenausgänge (1989), zijn laatste grote boek. Blumenberg overlijdt op 28 maart 1996 in Altenberge, amper een jaar na zijn emeritaat aan de universiteit van Münster. De postume publicaties blijven elkaar in een hoog tempo opvolgen: Ein mögliches Selbstverständnis (1997), Die Vollzählighkeit der Sterne (1997), Goethe zum Beispiel (1999) en Löwen (2001).