Yang. Jaargang 26

[p. 91]

Uitnodiging tot plagiaat
Rob Schouten

Plagiaat is een bijzondere vorm van reproduktie en literair plagiaat is een bijzondere vorm van literaire reproduktie. Dat de letterkunde, in een tijd dat die translatio niet meer in aanzien staat, een aparte plaats binnen de kunsten inneemt als het gaat om navolging, is wel eens aardig uitgedrukt door S. Vestdijk in zijn roman Het glinsterend pantser, waar de twee hoofdpersonen discussiëren over verschillen tussen kunst en muziek. De schrijver in het boek zegt dan over literaire reproduktie: ‘De ellende met het schrijven is, dat het reproducerend kunstenaarschap daar niet bestaat. Nu ja, voordragen, reciteren, zéggen, - dat mag geen naam hebben, en dat is alleen nog maar de poëzie. In de muziek is het herscheppen even belangrijk als het scheppen, in de ogen van velen zelfs belangrijker. Pianisten, violisten zijn “grote kunstenaars”. En in de schilderkunst kopiëren, dat is al van wat lager standing, maar het is toch niet helemaal niets. Iemand, die een voortreffelijke kopie van een Rembrandt kan maken, is een kunstenaar in zijn soort. In de literatuur niets van dat al, tenminste tegenwoordig niet meer. Daar sta je op jezelf. Je hebt geen kopiist, geen pianist, geen violist, geen dirigent, want je bent dat allemaal zelf.’

In de letterkunde staan reproduktie en kopiëring traditioneel laag aangeschreven, en zeker is dat het geval als het om steels reproduceren en kopiëren gaat. Dan heet het plagiaat en wordt de schrijver door de ontdekkende lezer veroordeeld. Althans in de meeste gevallen. Maar wij leven in een tijd van intertextualiteit. Iedereen weet dat niets uit het niets geschapen wordt. De grenzen van wat nog plagiaat kan heten vervagen. Citeren zonder bronvermelding kan ook een intellectueel spel zijn: ‘In zijn roman Leesclubje heeft Willem Brakman, zoals de titel al doet vermoeden, veel literatuur verwerkt. Hij zegt er maar zelden met zoveel woorden bij welke precies, want het leukste citeren is natuurlijk het citeren zonder bronvermelding, in de hoop dat er althans een paar lezers zullen zijn die deel uitmaken van hetzelfde literaire universum als waarin hij schrijft,’ noteerde T. van Deel over een roman van Brakman. De context waarin ontleend wordt bepaalt de functie van de ontlening.

Ik ben geen specialist in plagiaatkwesties, ik heb er geen enkel theoretisch werk over gelezen en er nooit systematisch over nagedacht. Wat ik van plagiaat weet en vind, is gebaseerd op wat mij toevallig, als literair criticus en als gewoon lezer, aan navolging en ontlening onder ogen komt. En ik heb zelf wel eens plagiaat gepleegd.

Het opmerkelijke aan plagiaat en aanverwante kwesties is dat het tegenwoordig, in een tijd waarin iedereen om geschillen te beslechten naar de rechter stapt, een juridische kwestie lijkt te zijn geworden, waar het vroeger veeleer een fatsoenskwestie was. De tijdsgeest, schat ik. Een aardig voorbeeld leverde het geval van Adriaan Venema op. T. van Deel beweerde in een recensie dat Venema in een van zijn delen Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie regelmatig plagiaat had gepleegd. Venema weersprak dat en meldde dat hij van het door hem gebruikte en aangehaalde materiaal wel degelijk melding in de bibliografie had gemaakt. In een artikel in Trouw werd Van Deel vervolgens door twee juristen in het ongelijk gesteld. Intussen bedreef Venema echter wel degelijk een veel voorkomende vorm van steelse ontlening, die je vooral onder essayisten aantreft: je noemt je bronnen weliswaar een aantal malen maar beschouwt die openhartigheid vervolgens als een vrijbrief om verder ongelimiteerd uit die bronnen te reproduceren. Of anders

[p. 92]

gezegd, door hier en daar te melden dat je iets aan iemand hebt ontleend maskeer je het feit dat je nog veel meer hebt ontleend: je toont een vinger om daarmee je hele hand te verdoezelen.

Ik zou het begrip ‘plagiaat’ eigenlijk helemaal uit zowel de juridische als morele sfeer willen halen en het veeleer als een esthetische categorie willen beschouwen, zodat de be-/veroordeling per geval een kwestie van smaak wordt. Een citaat zonder bronvermelding kan wel degelijk literair functioneel zijn en moet dan ook op die grond gewaardeerd worden: is het plagiaat geslaagd of niet? In die zin heb ik een aantal jaren geleden een artikel geschreven, getiteld Feest der herkenning, verschenen in De Revisor 1983/3. Ik probeerde daarin te beargumenteren waarom het ene ‘plagiaat’ me ergerde, terwijl het andere me koud liet, kortom beschouwde het oordeel over plagiaat als subjectief en bepaald door esthetische factoren.

Nadat ik dat artikel geschreven had vatte ik het plan op om de werking van plagiaat als literair-esthetische categorie in de praktijk te demonstreren. Ik nam mij voor een verhaal te schrijven waarin ik plagieerde, zonder dat iemand mij van plagiaat zou kunnen beschuldigen, integendeel, ik hoopte dat men zijn petje voor mij zou afnemen.

Het probleem van plagiaat als verhaalelement zoals ik dat zag, was evenwel dat een essentiële eigenschap van het verschijnsel diefstal en dus ook van letterdieverij eruit bestaat dat de dief zijn daad verborgen wil houden. Aan de andere kant wenste ik echter plagiaat zichtbaar als een esthetische categorie te tonen.

De paradox was de volgende: enerzijds mocht de lezer niet zien dat ik plagieerde, anderzijds wilde ik ontmaskerd worden. Het literaire resultaat van deze paradox werd een verhaal dat ik ‘Gestolen goed’ noemde (opgenomen in een verhalenbundel met dezelfde titel.) Het gaat in het kort als volgt. Zonder dat het met zoveel woorden wordt gezegd, blijkt de hoofdpersoon in het verhaal een kleptomaan, die onder meer postzegels steelt. Er wordt weliswaar nergens expliciet beschreven dat hij werkelijk iets steelt, maar tussen de regels en uit het feit dat hij later betrapt blijkt te zijn, kan de lezer opmaken dat hij met betrapt blijkt te zijn, kan de lezer opmaken dat hij met een dief van doen heeft. Door het thema van de diefstal niet expliciet aan de orde te stellen maar wel onmiskenbaar op te voeren, hoopte ik een parallel te verkrijgen voor het plagiaat dat ik zelf, als schrijver, in dit verhaal zou gaan plegen: niet expliciet, wel achterhaalbaar.

Ik trachtte op diverse plaatsen in het verhaal aanwijzingen te geven dat ik bezig was iets verborgen te houden. Zo schreef ik (op zichzelf ook weer ontleende) regels neer als: ‘Gij nu, houd het gezicht verborgen, want het ziet op een verre toekomst’, en ‘Nu moet ik iets bekennen, met informatie op de proppen komen die ik tot nu toe achtergehouden heb.’ Hoewel deze woorden uit de mond of het brein van de stelende hoofdpersoon komen en op zijn daden lijken te slaan, preluderen ze tegelijkertijd ook op de diefstal die de schrijver gaat plegen. Die vindt als volgt plaats. Op een zeker moment lijkt de hoofdpersoon de bij elkaar gestolen postzegelverzameling te willen verscheuren, teneinde daarmee als het ware zijn verleden als dief te vernietigen. Die passage luidt:

‘Ergens in mijn hoofd dat los in de zoelte lijkt te zweven breekt een besluit aan. Ik kijk door het raam of niemand mij kan zien. Geen mens mag mij ontdekken. Er klinkt ver gelach op, bestemd voor de naderende duisternis. Ik doe mijn ogen dicht, het is of ik mijzelf niet ben. Dan pak ik een van de bladeren beet, niet het duurste, niet het zeldzaamste, met vinger en duim waarmee ik niet blader. Die hand is klam, allebei mijn handen zijn klam. De geluiden van beneden, vage correcties die mij toelispelen hiermee op te houden, dringen niet meer door. Want ik denk: als ik het eens doe. En onderwijl alsof ik in een hoek van de kamer zit toe te zien, zie ik mezelf aan de tafel het album vernielen, blad voor blad in tweeën en vieren scheuren, soms door de postzegels heen, soms vlak ernaast. Daar zit ik, die andere jongen, ik zit daar met een doodsbleek gezicht en met tranen in de ogen iets te doen dat ik

[p. 93]

niet wil doen, een nogal eigenaardige jongen om te zien, met vet haar en een schichtige blik achter zijn brilleglazen, te beroerd voor een doodschop - maar ik zit daar, en verscheur mijn eigen postzegels, de paspoorten van mijn korte reizen, de zinnebeelden van mijn hart. En terwijl ik denk: dit moet ophouden, gaan mijn vingers er onherroepelijk mee door. Mijn ene ik kijkt met droge ogen en gebalde vuisten toe hoe, door een vloek of door een genade beroerd, mijn andere ik, hulpeloos huilend, bezig is iets te vernielen dat wij samen bij elkaar hebben gekregen. Dat duurt een tijd dan staat mijn droogogige ik op om de albums weer in de doos terug te leggen.’

Op hetzelfde moment dat de hoofdpersoon probeert zijn kleptomane verleden te begraven, neemt de schrijver de praktijk der diefstal over. Regels als ‘Ik kijk door het raam of niemand mij kan zien. Geen mens mag mij ontdekken’, ‘het is of ik mijzelf niet ben’, ‘vage correcties die mij toelispelen hiermee op te houden’ zijn niet alleen toespelingen op de postzegelscene maar vooral op de schrijfdaad, het plegen van het plagiaat. De geciteerde passage uit ‘Gestolen goed’ is dan ook bijna woordelijk overgeschreven uit de roman De ziener van S. Vestdijk, waar men op pagina 174 (editie Verzamelde Romans) kan lezen:

‘Le Roy zat heel stil, toen hij een dier bladen, niet het duurste, niet het zeldzaamste, met vinger en duim beetpakte van de hand waarmee hij niet had gebladerd. Die hand was klam. Bei zijn handen waren klam, en het geluid van de radio drong niet meer tot hem door. Want hij dacht: als ik het zelf nu eens deed. Niet om die latere klootzakken voor te zijn, maar om iets anders dat hij niet wist en wellicht nooit zou weten. Wel dacht hij: zoiets doet men niet, men doet zoiets niet als men zijn leven ermee kan redden, - niet iemand als ik. Maar onderwijl, alsof hij in een hoek van de kamer zat toe te zien, zag hij zichzelf aan de tafel het album vernielen, blad voor blad in tweeën en vieren scheuren, soms door de postzegels heen, soms vlak er naast. Daar zat hij, die andere Le Roy, hij zat daar met een doodsbleek gezicht en met tranen in de ogen iets te doen dat hij niet wou doen, een nogal nare vent om te zien, straks zou hij zijn domineeshoed opzetten en de straat opgaan, te beroerd voor een doodschop, - maar hij zat daar, en hij verscheurde zijn eigen postzegels, als de bewijzen van zijn schande, de paspoorten van zijn korte reizen, de zinnebeelden van zijn hart. De ene Le Roy keek met droge ogen en gebalde vuisten toe hoe, door een vloek of door een genade beroerd, de andere Le Roy, hulpeloos huilend, bezig was iets te vernielen dat zij samen hadden verzameld. Dat duurde een tijd. Toen stond de droogogige Le Roy op om het album in zijn kast te leggen, bij zijn boeken en stapels kranten en kranteknipsels.’

Of mijn plagiaat-demonstratie in ‘Gestolen goed’ geslaagd mag heten is overigens sterk de vraag. Ondanks haar aanzienlijke omvang bleef mijn letter-dieverij onopgemerkt. Toen niemand uit zichzelf zag dat ik gestolen had, laat staan wát ik gestolen had, begon ik zelf in kleine kring het gerucht te verspreiden, om te zorgen dat mijn quasi-misdadige bedoelingen toch maar boven water zouden komen. Bij nader inzien denk ik dat ik de diefstal toch te zeer versluierd heb. In elk geval kwam niemand op de gedachte om de regel die ik in een volgend verhaal uit de bundel Gestolen goed schreef: ‘De raadselachtige ethiek van de koppelaar had zich hardnekkig in hem vastgezet, je hoefde De ziener van Vestdijk er maar op na te lezen. Maar daar was het een halve debiel geweest met een postzegelverzameling die de foeilelijke lerares met haar leerling had samengebracht’, in verband te brengen met de postzegelverzameling uit het verhaal ‘Gestolen goed’. ‘Diefstal is het mooiste compliment dat je een ding kunt maken’, laat Nabokov de hoofdpersoon van zijn roman Despair zeggen, op het moment dat deze zijn lezers uitnodigt hem schaamteloos te imiteren en plagiëren. Helaas, als dief val je niet altijd door de mand.