Yang. Jaargang 26

[p. 67]

De toevoeger
Peter Sterivaen

Het is merkwaardig dat over Winston Coopers portret van Jane Austen tot nog toe zo weinig geschreven is. Edwin Baldwin vermeldde het in zijn biografie van de schrijfster: een terloops zinnetje in een stroom van mededelingen. Eigenlijk wist hij alleen te berichten, dat het doek zich in de collectie van Sir Robert Bennett bevond.

Toen ik in de zomer van 1985 in Greenwood was, besloot ik een kans bij de oude bullebijter te wagen. Het viel allemaal mee; één kort briefje was voldoende. Sir Robert ging me voor door de brede gangen van zijn landhuis, praatte honderduit, dirigeerde met zijn wandelstok en liet me tenslotte alleen bij het schilderij, zodat ik alle gelegenheid had het op mijn gemak te bestuderen.

Winston William Cooper kan ik het beste in de encyclopedie-taal van de echte toevoeger afdoen. De man leefde van 1776 tot 1825. Hij is nu zo goed als vergeten, maar in zijn tijd was hij een bekend landschapschilder. Zijn ‘Old Mill near Bennett Castle’ heeft nog steeds een zekere vermaardheid. Hoe hij met Jane Austen in aanraking is gekomen, is onduidelijk. Zijn schilderij van de schrijfster is, voor zover ik weet, het enige portret in zijn oeuvre. Het toont haar op ongeveer dertigjarige leeftijd; ze zit op een stoel, haar linkerarm over de leuning, haar rechterarm in haar schoot. Ze staart opzij, voor de beschouwer langs, naar een hoek van de kamer waar wellicht haar broer staat te gebaren dat ze wat vrolijker kijken moet. Voor straf werd hij een paar jaar later als dominee Collins in Pride and Prejudice voor de eerstkomende eeuwen onsterfelijk belachelijk gemaakt.

Jane kijkt inderdaad mismoedig. Haar mondhoeken hangen. Is dit de vrouw die Sir Walter Elliot van Kellynch Hall bedacht en met haar naar kalmoes smakende venijn beschreef? Ze heeft een mutsje op! Dat was natuurlijk mode toen, maar Cooper heeft het attribuut kennelijk gebruikt om haar te typeren. Hij bezorgde haar het gezicht van een vrouw die weet dat een goede nachtrust te verkiezen is boven een wandeling langs de maanverlichte wegen van Hampshire.

Waarschijnlijk was Winston William Cooper een slecht psycholoog. Misschien was zijn vrouw een oubollig mensje en nam hij door middel van dit portret wraak op het zwakke geslacht dat hem te slim was afgeweest. Vermoedelijk peinsde hij al penselend over de heuvels die hij nu niet kon schilderen, omdat hij zich met dat geestige en arrogante gezicht moest bezighouden. Het zullen altijd onzekerheden blijven. Heel misschien had Jane Austen wel een mallotig mutsjesgezicht.

Toch is dit uiterlijk niet het grootste raadsel van het portret. De wand achter de schrijfster is donker gehouden; er hangt daar een blauwachtig rood gordijn, een halve tegemoetkoming aan de romantische tijden. Maar er is ook een in een nis gevangen beeldje. Een onmiskenbaar classicistisch geval, een knieval voor Praxiteles. Een marmeren of gipsen vrouwtje is het. Ze is naakt, haar rechterbeen komt iets naar voren, haar hand brengt zij, in een aarzelend gebaar, naar haar kin. Wat betekent het?

Betekent het wat? Ik herinnerde mij een zeventiende-eeuws schilderij dat ik jaren geleden in de Hermitage gezien had. Het stelde een weduwe in de aanbieding voor: een jonge, hooghartige vrouw, keurig in het zwart, maar met veel kant, een romig decolleté, overal parels en naast een Amor-beeld, terwijl op de achtergrond nog een Venus te zien was, één hand voor haar schoot, de ander voor een borst. De boodschap was duidelijk: hier ben ik, wie wil mij hebben?

Maar dat - dacht ik - kon de bedoeling van Jane

[p. 68]

Austen niet zijn. Had zij trouwens zelf dat beeldje daar gewild, of was het een inval van Cooper geweest? Waarom stond dat vrouwtje daar zo open en bloot, zo zonder de kuise handstanden van de Venus van Abraham van den Tempel? Ik heb daar in die kamer toen dit op bedacht.

Of Jane Austen de achtergrond van haar portret zelf gearrangeerd heeft of niet, ze heeft erin ieder geval van geweten en er dus in toegestemd. Ze wilde het zo. Was het portret voor haarzelf, voor het eigen boudoir, dan was het beeldje hooguit een versierend toevoegsel. Misschien stond het wel op haar schrijftafel, de rechtervoet in de vloed van de papieren op het blad. Het was een erfstuk, ze vond het mooi. Het kwam van een oom die ze hoogachtte; een herinnering aan de achttiende eeuw, toen de schoonheid nog overzichtelijk was. Of ze had het zelf gekocht in een kunsthandeltje, waar het wat achteraf stond, tussen een groene roemer en een zilveren schaal. Het boeide haar om de edele lijnen; zo elegant zou haar proza zijn, nam ze zich voor. Heimelijk, heel heimelijk, te heimelijk eigenlijk voor dit papier, peinsde ze weleens over een meer, zilver in de zon van Hampshire, waarvan het vrouwtje - zijzelf? - met haar vooruitgeschoven voet de koelte van het water beproefde.

Maar was het portret niet bedoeld voor de eigen kamer, dan had het beeldje heel andere betekenissen. Was het voor haar broer, de dominee, dan beduidde het: jij je bijbel, ik mijn dame, - en wat voor één! Was het voor een vriendin, dan wilde het zeggen: trouw hem - wie het ook zijn mag - maar bedenk hoe het is om jong en vrij te zijn. Kortom, het vrouwtje diende als tegenwicht tegen de zoetsappigheid en conventionaliteit die ze in haar romans niet geheel zou kunnen uitbannen.

Dan was het ook nog mogelijk, bepeinsde ik, dat het schilderij een geschenk aan haar minnaar was. Toen zij zevenentwintig jaar werd, kreeg ze een aanzoek, dat ze na enige dagen van aarzeling verwierp. Waarom? Was hij een lichtmis, een kwezel, een botterik? Als zijzelf het antwoord geweten had, had ze niet hoeven te weifelen. Hij was dus accep tabel. Maar zij moest kiezen tussen vrijheid en geborgenheid; tussen de boeken en de visites; tussen kunstenaarsbestaan en burgerleven. Enige jaren later schonk zijde afgewezene (want hij was zo'n aardige man en hij wilde niemand anders) haar portret. Dan kon hij naar haar kijken, terwijl zij langs hem heen keek, - hij wist wel waarom. Want zij zat daar, kuis, met mutsje, maar haar wezen openbaarde zich achter haar. Dat was niet de Afrodite die uit het schuim van de zee geboren werd, maar dat was de godin die, o zo voorzichtig, tot het water terugkeerde. Niet de liefde, maar de eigen ziel. In de hoek van de kamer lagen haar manuscripten en daar keek ze naar.

Tevreden leunde ik achterover.

In die zelfgenoegzaamheid werd ik gestoord door een harde tik op de deur. Het was Sir Robert, gevolgd door een butler met dienblad en twee glazen cognac. De robuuste edelman ging in de stoel naast die van mij zitten. Hij rolde voorzichtig zijn Hennessy en loerde over zijn bril naar de hem negerende schrijfster. Tevreden?, vroeg hij. Ik ontvouwde mijn theorieën. Hij liet me helemaal uitspreken, pas toen begon hij te lachen.

Dat beeldje is mijn grootmoeder, zei hij. En na een. pauze: Ik zal je iets vertellen over mijn grootvader. Hij had schilderstalent; tekenen en verven was zijn lust en zijn leven. Maar een Bennett van het mannelijk geslacht, in de vorige eeuw... Je snapt het, dat kon niet. Hij moest paardrijden en op vossen jagen. Dus deed hij het stiekem, want een Bennett laat zich niet op zijn kop zitten, ook niet door een andere Bennett die toevallig zijn vader is. Zo ontwikkelde hij in het geniep zijn talent.

Toen hij vijftien, zestien was, begon hij details toe te voegen aan de schilderijen van de Bennett-verzameling. Een landschap kreeg er in de verte een huisje bij. Een voorvader ontving een extra krul in zijn pruik. Niemand merkte iets, naar die schilderijen keek toch nooit een mens om. Zijn mooiste streek heeft hij met een Vermeer uitgehaald; het doek hangt nu in Den Haag, in het Mauritshuis, zoals

[p. 69]

meen ik het museum heet. Mijn overgrootvader bezat een meisjeskop van deze Vermeer. Aan het oor van dat kind heeft mijn grootvader een parel gehangen. Niet veel later, een half jaar misschien, is dat doek tijdens een jachtfeest beschadigd geraakt. Het is toen voor een kleinigheid weggedaan en via ik weet niet wie allemaal in dat museum terechtgekomen. Daar vergaapt het publiek zich nu dag in dag uit aan de parel van Sir Robert Bennett.

Maar dat beeldje achter onze Jane Austen! Eigenlijk is dat het spannendste verhaal. Sir Robert - ik ben er nog altijd trots op dat ik dezelfde naam draag - heeft Elisabeth die toen niet ouder was dan negentien jaar en niet meer dan de dochter van een jachtvriend van zijn vader, geschilderd in deze kamer, in die hoek daar. De hele meute zat achter de vossen aan. Overal in huis was zonlicht, zij tweeën waren alleen, ik weet niet wat hij verzonnen had om thuis te kunnen blijven. Volgens hem (hij was heel oud toen hij het mij vertelde en hij kwam ertoe omdat ik hém vertelde dat... het doet er niet toe) volgens hem was het idee van haar uitgegaan. Ze tekende niet onverdienstelijk, dat deden al die Victoriaanse vrouwen, en ze wilde hem in haar schetsboek, tussen de landschappen en stillevens, als Adonis, want ze hadden eerst een uur over de Griekse mythologie gepraat. Wat die goden allemaal niet losmaken. En daarna zij dus, als Afrodite, vermarmerd in verf achter een schrijfster van liefdesromannetjes. Ach, een paar jaar later zijn ze in alle eer en deugd getrouwd.

Jammer. Jane Austen werd weer zo'n gewone achttiende-eeuwse juffrouw voor een gordijn. Een half uur lang was ze een ludieke minnares geweest. Niet eens een half uur, de laatste tien minuten van een half uur.

Maar wie weet. Vanmorgen haalde Sir Robert Bennett de voorpagina met de onthulling dat Rembrandts naam op ‘Het joodse bruidje’ van zijn grootvader Robert Bennett afkomstig is. Hij had hem over de signatuur ‘Govert F.’ heengeschilderd. Dat mag heel Engeland van mij geloven, als ik maar niet hoef. Het is mij nu wel duidelijk wie de echte toevoeger is.

Kenwood, voorjaar 1986