Yang. Jaargang 26

[p. 167]

Geschiedenis van de Nederlandse letterkunde 1885-1985
Een verhaal zonder Vlaanderen
Anne-Marie Musschoot

In de literatuurgeschiedschrijving van de laatste decennia heeft zich een opvallende verschuiving voorgedaan. De literatuur van de jaren '60 in de Nederlanden werd in twee delen Literair lustrum (1967 en 1973), uitgegeven door de Merlyn-redacteuren K. Fens, H.U. Jessurun d'Oliveira en J.J. Oversteegen, beschreven aan de hand van synthetische overzichten per genre, aangevuld door profielen over auteurs en hun werk. De overzichten in de Lustrum-delen zijn ‘geïntegreerd’: de literatuur van het hele taalgebied - Nederland én Vlaanderen - wordt er als geheel beschreven. De profielen zijn, in overeenstemming met de inzichten van de Merlinisten, van overwegend tekstanalyserende aard; de volgorde van deze essays is alfabetisch, op naam van de besproken auteur.

In Het literair klimaat, waarin de periode 1970-1985 wordt behandeld, onmiddellijk aansluitend op het tweede Lustrum-deel, is de aanpak echter al gewijzigd. De Vlaamse literatuur is er duidelijk gemarginaliseerd: ze wordt achteraan, als het ware in een appendix, aan het geheel toegevoegd. Deze benadering bleek ook symptomatisch te zijn voor wat zich in de dagelijkse praktijk van het literaire leven voordeed. Paul de Wispelaere, die als criticus in het Nederlandse blad Het Vaderland op de voorgrond kwam, getuigde althans dat de spontane sfeer van persoonlijke vriendschap en waardering tussen Nederlandse en Vlaamse auteurs in de jaren '60, in het daaropvolgende decennium verloren was gegaan. Deze tendens tot separatisme heeft zich ook in de jaren '80 manifest doorgezet.

De literatuurgeschiedschrijving volgt de ontwikkeling in het literaire leven op de voet. In 1986 liet de Leidse hoogleraar Ton Anbeek een studie verschijnen over de Nederlandse roman tussen 1945 en 1960 waarin Vlaamse schrijvers buiten beschouwing werden gelaten. Nu, in 1990, publiceert hij een Geschiedenis van de Nederlandse literatuur tussen 1885 en 1985 waarin de Vlaamse literatuur evenmin besproken wordt. De appendix is dus helemaal weggesneden. Het blijkt om een bewuste keuze te gaan, die door Anbeek eerder al expliciet werd verantwoord in het opstel ‘Waarom alleen een “Hollandse” literatuurgeschiedenis’ in Dietsche Warande en Belfort (dec. 1989), een antwoord op een vraag van Marcel Janssens in hetzelfde blad (mei 1987).

Het voor de hand liggende antwoord waar Anbeek even mee heeft geschermd - ‘de Vlamingen doen het ook’, met een verwijzing naar de Vlaamse literatuurgeschiedenis van R.F. Lissens en de dito aparte studies over de roman door B.F. van Vlierden, J. Weisgerber en H. Bousset (J.J. Wesselo blijft onvermeld) - wordt door hemzelf leuk spottend gehanteerd maar gelukkig niet als een rationeel argument voor de scheiding van Noord en Zuid gehandhaafd. De aangevoerde argumenten ten voordele van de eenheid van Noord en Zuid worden door Anbeek echter omgebogen.

De geïntegreerde literatuurgeschiedenis zou, indien ze al mogelijk zou zijn, juist de verschillen in de Noord- en Zuidnederlandse ontwikkeling doen uitkomen, meent hij. De raakpunten of de ‘kortstondige symbioses’ van de literatuur (met Forum, met Tijd en Mens en met Podium) ‘laten eerder het failliet van de eenheidsgedachte zien’ (Geschiedenis, p. 16). En de vroeger door Stuiveling ondernomen poging in Een eeuw Nederlandse letteren komt bij hem ‘niet overtuigend’ over (‘Waarom alleen een Hollands’, p. 683).

Op deze welles-nietes discussie wil ik hier liever niet verder doorbomen. Wel zal in wat volgt worden

[p. 168]

geargumenteerd dat juist in de theoretische grondslagen van het boek, in de nieuwe visie die erin wordt voorgestaan, de elementen vervat liggen die erom vragen dat op een zinvolle manier toch een meer dan vluchtige blik zou worden geworpen op wat Piet Grijs ‘Nederlands dikke grens met Frankrijk’ heeft genoemd.

Eerst iets meer over het boek zelf. Anbeeks nieuwe literatuurgeschiedenis biedt een boeiend en heel waardevol overzicht, gekenmerkt door een frisse, vernieuwende kijk op het literaire fenomeen en op de literaire geschiedschrijving zelf. Het boek is ontstaan uit onvrede met de galerij van evaluerende auteursportretten in het vierdelige handboek van Knuvelder. De benadering van Knuvelder berust op een ahistorisch oordeel; de modernere, nieuwe literatuurgeschiedschrijving daarentegen, ziet de geschiedenis als een systeem van veranderende literaire normen of conventies en wil het literaire werk beschrijven vanuit het gezichtspunt van de eigentijdse lezer. Een belangrijke consequentie van dit receptie-historisch standpunt is dat, voor de historicus, de individuele auteurs en afzonderlijke teksten alleen van belang zijn ‘voor zover ze passen binnen een bepaald conventiesysteem en vooral: voor zover ze tot een verandering van die normen bijdragen’ (p. 14). Concreet impliceert deze keuze op grond van relevantie binnen de systeemverandering een substantiële beperking. De historicus heeft niet langer meer de behoefte de hele werkelijkheid te beschrijven, maar wijdt alleen uitvoeriger beschouwingen aan ‘enkele teksten die als essentieel binnen een bepaalde ontwikkeling kunnen worden beschouwd’ (p. 15).

In zijn opvattingen inzake het beschrijven zelf van het verleden sluit Anbeek - zonder dat hiervan expliciet melding wordt gemaakt - aan bij dein Amerika opgang makende ideeën van Hayden White en Dominick LaCapra. Volgens White is elke geschiedschrijving een (re)constructie en dus ‘maar’ een verhaal. Het klinkt denigrerender dan wat White bedoelt. In feite gaat het om een typisch postmodernistisch, uiterst relativerend standpunt. De historicus ambieert inderdaad niet de hele waarheid te beschrijven omdat hij er nu eenmaal van uitgaat dat dé waarheid niet kenbaar is. Het beeld dat van het verleden wordt opgehangen is dus, onvermijdelijk, gekleurd door persoonlijke voorkeuren. De geschiedschrijver beoogt dan wel een waarheids- of werkelijkheids getrouw beeld te schetsen maar blijft er zich steeds van bewust dat hij daar nooit helemààl kan in slagen.

Het ‘verhaalkarakter’ van deze nieuwe (literatuur)geschiedschrijving is één van de meest aantrekkelijke facetten van Anbeeks boek: geen droge opsomming van feiten, data en titels maar een boeiend geschreven voorstelling van wat beweging bracht in de literaire werkelijkheid. Er zijn dertien hoofdstukken, waarin telkens de klemtoon wordt gelegd op de verschuivingen binnen het vigerende conventiesysteem. Bij de beweging van Tachtig is dat de nadruk op onmaatschappelijkheid; het naturalisme wordt vereenzelvigd met de exclusieve belangstelling voor het nerveuze gestel van de hoofdfiguren (waardoor in dit overzicht geen plaats is voor -toch niet onbelangrijke - varianten van het naturalisme bij een Aletrino of een Heijermans); verder staat het debat centraal over kunst en maatschappij in de jaren '90 en de daaruitvolgende interne spanningen in De Nieuwe Gids, enz.

De literatuurgeschiedenis wordt hier duidelijk herschreven: de invalshoek is nieuw, er wordt gewezen op een immens braakliggend onderzoeksterrein (het historisch receptie-onderzoek; bijvoorbeeld: hoe is het Franse symbolisme in Nederland doorgedrongen), de kaarten worden herschud.

Bij dit laatste punt staan we even stil. In overeenstemming met de uitgangspunten van dit overzicht - het in beeld brengen van de momenten waarop conventies of normen werden doorbroken - worden enkele figuren extra scherp geprofileerd (bijv. het ‘modernisme’ van Gorter), terwijl anderen minder aandacht krijgen dan gebruikelijk of zelfs helemaal onvermeld blijven. Deze her-ijking herhaalt zich in de opeenvolgende hoofdstukken. In zijn inleiding en ook in de voorstelling van de respectieve onder-

[p. 169]

delen beklemtoont Anbeek heel nadrukkelijk dat de nieuwe profilering, de her- of onderwaardering gebeurt in het licht van de internationale ontwikkelingen in de Europese literatuur en van de maatschappelijke veranderingen. Maar juist door deze brede internationale situering én het daarmee samengaande pleidooi voor een eerherstel van het oude comparatisme, lijkt de beslissing om de ontwikkeling in het Zuidelijke deel van de Nederlanden buiten beschouwing te laten toch wel héél aanvechtbaar. Als de Nederlandse literatuur moet worden bekeken tegen de achtergrond van internationale stromingen, is het dan niet een beetje vreemd dat Vlaanderen, hét meest direct nabije overgangsgebied en raakvlak met de Franse cultuur, wordt geschrapt of gewoon van de internationale kaart wordt geveegd? Onbekend maakt onbemind, inderdaad, maar de redenering dat de Zuidnederlandse literatuur geen deel uitmaakt van de Nederlandse cultuurgemeenschap omdat de Noordnederlander ze niet (er)kent lijkt me, daargelaten de onjuistheid van de veralgemening, nogal simplistisch.

In de loop van de literaire ontwikkeling in de Nederlanden zijn nochtans enkele momenten aan te wijzen waarop de nieuwe over/onderbelichting van de normdoorbrekende auteurs er anders zou uit gaan zien indien de literatuur van beneden de Moerdijk in beeld zou komen. Zo lijkt de modernist Gorter lang niet zo revolutionair modern als men bedenkt dat Gezelle een kleine dertig jaar vóór hem al een poëtica hanteerde die aanzienlijk afweek van het classicistische regelsysteem. Daar staat natuurlijk tegenover dat Gezelle in Nederland geen of weinig directe invloed heeft uitgeoefend - maar die receptie moet nog onderzocht worden - zodat zijn rol bij het doorbreken van de geijkte verstechniek misschien geminimaliseerd moet worden.

Toch is het dan weer niet duidelijk waarom de verdiensten van Van Doesburg in dat verband wél omstandig in het licht worden gesteld. Van Doesburg wordt ‘onze enige echte, onvervalste modernist’ genoemd en is inderdaad voor de hedendaagse onderzoeker een heel boeiende figuur (evenals Gorter trouwens). Maar het lijkt me wel degelijk strijdig met de uitgangspunten van dit boek dat Van Doesburgs vanaf 1916 geformuleerde ideeën - die pas na 1930 in het proza gaan domineren (met Bordewijk) en ‘de pas zo'n dertig jaar later, als de Vijftigers de macht grijpen, in de Nederlandse letterkunde erkenning zullen vinden’ - hier uitvoerig worden voorgesteld, terwijl tegelijk bij herhaling wordt betreurd dat ze ‘zo weinig weerklank vonden’ (p. 123). In Vlaanderen was er op dat moment, gelijktijdig met Van Doesburg, iemand aan het werk die wél een sterke invloed had en die ervoor zorgde dat het modernisme in de Nederlandse letterkunde wel degelijk doorbrak: Paul van Ostaijen, die hier buiten beeld blijft. Zijn betekenis - op de spits van de internationale avant-garde, werd expliciet ‘herkend’ en ‘erkend’ door Nijhoff - die dan wel als ‘volstrekt uniek’ vertegenwoordiger van de onpersoonlijke poëtica een apart hoofdstuk toegewezen krijgt. Hier lijkt het uitgangspunt - de perspectiefverenging - tot perspectiefvervalsing te leiden.

Een gelijkaardig moment vinden we terug in de jaren '50 en '60 wanneer Sybren Polet en Jacq. F. Vogelaar hun experimentele prozateksten publiceren als de realistische traditie zowel met Vestdijk als met nieuwkomers Reve en Hermans alle aandacht blijft opeisen. Juist in de jaren '60 was er - zie het getuigenis van De Wispelaere - een spontaan en collegiaal verkeer tussen de literatoren aan weerszijden van de Moerdijk. Het negeren van de inbreng van het Zuiden, dat door zijn directere territoriale nabijheid inderdaad meer open stond voor de Nouveau Roman en dat inderdaad een ‘rijkere oogst’ experimenterende teksten heeft opgeleverd (Boon, Michiels) zoals Anbeek zelf terloops opmerkt, levert ook hier een evident vals perspectief op. Het is immers duidelijk dat de literatuur van het Zuiden, in termen van het ‘oude’ comparatisme - als ‘intermédiaire’ heeft gefungeerd.

Hetzelfde kan, mutatis mutandis, nog eens worden opgemerkt in verband met het postmodernisme. Men verschraalt het fenomeen en doet het zeker

[p. 170]

onrecht aan als men alleen de varianten van het postmoderisme in de Noordnederlandse literatuur in kaart wil brengen: het beeld is - zeker vanuit internationaal standpunt bekeken - in ieder geval eenzijdig en onvolledig indien uit het oog wordt verloren dat het avant-garde proza in Vlaanderen radicaler en consequenter experimenten heeft opgeleverd en aldus éérder tot de traditie ging behoren. Zo bekeken gaat het in het Noorden dan niet om een ‘handjevol teksten’ of een ‘nieuw’ en ‘geïsoleerd verschijnsel’ maar veeleer om een aansluiten bij een vanuit het Zuiden geïntroduceerde stroming.

In een ‘Achteraf’ heeft Anbeek, met een alles doordringend relativisme dat postmodernistisch aandoet, de voor- en nadelen van zijn invalshoek en de tekortkomingen van zijn boek aangestipt. Zo blijkt ‘hoe een gerichtheid op normveranderingen het zicht op de breedte van het literaire spectrum kan blokkeren’ - een leemte die Anbeek zich voorneemt later zelf te vullen met een onderzoek naar de relatie tussen literatuur en politiek in de jaren '30.

Er valt over dit bijzonder rijke, stimulerende boek nog heel veel te zeggen. Of men nu de voordelen dan wel de nadelen van dit nieuwe overzicht wil doen doorwegen, het boek dwingt hoe dan ook respect af door de nieuwe mogelijkheden die het opent voor de geschiedschrijving. En het heeft in ieder geval de jarenlange impasse doorbroken die was ontstaan door uitzichtloze discussies over hoe een ‘moderne literatuurgeschiedenis’ er zou moeten uitzien. Nu ligt er een op tafel: er kan met concrete voorbeelden over gepraat worden, ze kan worden aangevuld.

Ton Anbeek, Geschiedenis van de Nederlandse literatuur tussen 1885 en 1985, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1990; Na de oorlog. De Nederlandse roman 1946-1960, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1986 (Synthese); ‘Waarom alleen een “Hollandse” literatuurgeschiedenis’, in Dietsche Warande en Belfort, 134e jg., nr. 6, december 1989, p. 680-684.