Yang. Jaargang 18

Cyriel Buysse en het Gentse socialisme

In deze korte bijdrage kan ik slechts enkele elementen naar voren brengen over de niet zo onbelangrijke invloed van Buysse in de kultuurvorming van het Gents socialisme. In nogal wat publikaties wordt erop gewezen dat Buysse jarenlang bevriend is geweest met Edward Anseele sr. Buiten de gegevens uit het werk van prof. dr. A. Van Elslander is daaromtrent toch niet zo veel precieze informatie bekend. In de biografie van Kenis over Anseele of in het informatief rijk gestoffeerde werk van Avanti over de geschiedenis van de Gentse arbeidersbeweging wordt over deze vriendschapsrelatie niet gesproken. Ik meen dat we eerder kunnen spreken van een wederzijdse sympathie en belangstelling, die vooral concreet tot uiting kwam in de bekendheid die door Anseele en de Gentse socialistische beweging aan het werk van Buysse gegeven werd. De aard van deze relatie komt vrij goed tot uiting in een passus over Buysse in Anseeles brochure ‘Vooruit en de Vlaamsche Beweging’, geschreven in 1911. Hij verwijt er Buysse, net als andere burgerlijke auteurs, dat hij van de arbeidersklasse slechts marginale, uitzonderlijke types schetst. Hij viseert hier speciaal Buysses ‘'n Leeuw van Vlaanderen’, waarin de socialist ‘ene platte karikatuur (is) van iemand, die van anders niet spreekt dan van beafstukken, nog beafstukken en altijd beafstukken’. Dat zat Anseele wel wat hoog, want de socialist, die Buysse tekent is precies Anseele zelf. Men zou er kunnen uit afleiden dat Buysse niet zo onverdeeld sympathiek stond tegenover Anseele en ook minder inzag welk primordiaal belang de bovenlaag van socialistische arbeiders hechtte aan de kulturele vorming van de arbeidersklasse. En daarvoor precies kwam het oeuvre van Buysse zeer goed van pas. In diezelfde brochure verwijst Anseele naar de kreatie van het figuur van boer Van Paemel, ‘ene type zo waar en zo volledig als de Rodin van Sue, als de gierigaard van Molière, als de dronkaard van l'Assomoir en meer andere typen, levend geboren uit het

[p. 20]

genie van grote schrijvers’.

Het ‘Gezin Van Paemel’ werd inderdaad HET stuk waardoor Buysse in de socialistische beweging bekend werd. Anseele kreeg het te lezen van de liberale advokaat Reychler. Wanneer Anseele op de grote Buyssehulde te Antwerpen het woord nam, herinnerde hij aan deze eerste konfrontatie met dit werk: ‘en toen ik om half drie 's nachts ging slapen had ik het boek uitgelezen en 's morgens vroeg was ik bij de kameraden en zegde hun: ik heb iets gelezen; dat moeten wij absoluut spelen; dat moet Vlaanderen rondgaan’.

Het realisme van Buysse in zijn ‘Gezin Van Paemel’ kwam volledig tegemoet aan de kultuuropvattingen van de arbeidersaristocratie, waarvan Anseele de gezagvolle exponent was. Zij wilden de leiding nemen van de nog ongeorganiseerde en ongevormde proletarische massa. Het is opvallend hoe zij daarvoor de kultuur als een evenwaardig en noodwendig wapen beschouwden naast de directe materiële eisenstrijd, Vanaf de late jaren tachtig kreeg die dubbele strijd - kultureel en materieel - resultaten in de grote steden, maar niet op het platteland. Ondanks alle pogingen om dezelfde intense propaganda in de Vlaamse dorpen uit te dragen, kregen de socialisten daar geen voet in huis. ‘Het Gezin Van Paemel’ was dus niet alleen sociaal-geëngageerd realisme, zoals de socialistische leiders het graag zagen. Het was ook een sociaal-psychologische verklaring van de mentaliteit in Arm Vlaanderen.

De socialistische Gentse burcht was op dat ogenblik - 1903 - in ongekende hoogbloei. Men kon mensen en middelen inzetten als geen ander en Anseele hechtte ontzettend veel belang aan het prestige, dat de socialistische organisaties moesten uitstralen. De Multatulikring, die de opdracht kreeg om ‘Het Gezin Van Paemel’ te monteren, straalde dit prestige uit. Reeds enkele jaren speelde de kring een pionierende rol in het Vlaamse toneelleven met de eerste creaties van Ibsen en Heyermans. De première van ‘Het Gezin Van Paemel’ op zondag 25 januari 1903 in de feestzaal van Vooruit (de oude zaal van de ‘Choeurs’) in de Bagattenstraat, in aanwezigheid van Buysse, werd een triomf. Het was de inzet van een grote reeks bijkomende vertoningen in de Minardschouwburg, in verschillende Vlaamse steden en dan ook op de Buyssehulde te Antwerpen op 9 april 1911. Hierdoor leerde ook Nederland het stuk kennen dank zij entoesiaste recensies. Zo trok de Multa in februari 1912 naar Amsterdam voor een reeks bejubelde opvoeringen. Vlak voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog stond het stuk nog steeds op het Multarepertoire en werd het op 5 juli 1914 in de Nederlandse Opera te Antwerpen opgevoerd op uitnodiging van de Kring Diesterweg. In feite had dit enorme sukses een dubbele betekenis. Voor Buysse werd het een voelbare stimulans voor zijn literaire bekendheid en voor de hevige polemieken, die over hem gevoerd werden. Voor de socialistische beweging betekende het sukses van de Multatulikring een uitbraak uit het eigen ghetto naar een grotere bekendheid en erkenning buiten de socialistische rangen. Buysse zelf zou het nooit vergeten. Nog in 1924, ter gelegenheid van een grootse viering van de Multa en van Isidoor Benoot - de man, die het eerst gestalte gaf aan boer Van Paemel -, schreef Buysse: ‘Als de dag van gisteren herinner ik mij nog die eerste opvoering van Het Gezin Van Paemel, nu reeds zo vele jaren geleden. Het is voorzeker aan niet veel toneelschrijvers gegeven, hun werk in de vertolking der acteurs sterker, intenser, kleurrijker en aangrijpender te zien leven, dan zij het in de drang hunner verbeelding geschapen hadden. Dit zeldzame voorrecht heb ik bij de eerste opvoering van Het Gezin Van Paemel en ook bij deze van Driekoningen-Avond mogen genieten. O, hoe wonder-reëel leefde dat alles reeds als het scherm opging, dank zij de spelers. Mijn oude vriend Materlinck, die naast mij zat, verklaarde mij: het kan niet beter; in het Théâtre Antoine te Parijs, zoudt ge geen volmaakter spel bijwonen. Zo was het. De Mey, als Masco de stroper, Benoot als vader Van Paemel, het was de volmaaktheid zelve. En hierbij bedenk ik ook, naast zo vele anderen, met vertederde weemoed, Tercile Coppieters, die van de rol van moeder Van Paemel iets zo aangrijpends maakte, dat ik er nu nog, na zo vele jaren, niet zonder innige ontroering aan terug kan denken...’ (Deurle, april 1924).

[p. 21]

Zo werd Het Gezin Van Paemel dus het grote contactpunt tussen Buysse en de socialistische beweging. Buysse werd er zeker geen socialist door. Hij bleef de zoon van een liberale bourgeoisie, die reeds drie generaties een zekere belangstelling had getoond voor het sociale emancipatieproces. Men vindt er bij voorbeeld de sporen van terug in het werk van Virginie Loveling wanneer zij over dit milieu schrijft en herinnert aan de familiale bindingen met de kring Huet in de woelige jaren rond 1848. Maar het ging niet verder dan belangstelling en observatie. Buysse zelf bleef daarenboven bij voorkeur de kritische bourgeois op het buitengoed, ver van de stad, waar precies de kern en de kracht lag van het socialisme. Dit bevrijdende karakter van de stad zag hij niet, integendeel. Lees bij voorbeeld vele stukken uit ‘Zomerleven’, gepubliceerd in 1915, maar naar inhoud de weergave van dagboekfragmenten uit 1913: (15 april), ‘Stadsleven: negatief leven. Regen, slijk, lawaai, drukte en benauwdheid...’; (17 april ‘Stadsleven. Ik vind de stad alleen goed voor mensen die geen voet buiten hun deur zetten. Tehuis bij 't vuur, in een gezellige kamer, en kijken door de ramen naar de akelige woeling in de straten, zoals men op een veilig eiland naar het slaan en rollen van de zee kijkt’. Buysse keek dus door het raam naar het socialisme, op een veilige afstand. Het socialisme zag hem en vond zijn kritische, realistische blik bruikbaar. Daar ligt de relatie. Een relatie van wederzijds, maar toch afstandelijk respect. Men leest het bij vb. in de opdracht, die Buysse schreef in zijn boek ‘Twee Werelden’, wanneer hij een exemplaar aan Anseele schonk. De socialistische beweging bleef ook een echte coach van Buysses werk. Wanneer in 1914 het socialistische dagblad ‘Volksgazet’ werd gesticht, was de eerste feuilleton ‘Het leven van Rozeke Van Dalen’. Wanneer Anseele in maart 1915 een literair bijblad van ‘Vooruit’ stichtte: ‘Het Zondagsblad’, was één van de eerste novellen, die werden afgedrukt, ‘Plus-que-parfait’, dat toen uit Holland in het bezette etappengebied werd binnengesmokkeld.

Deze bewondering voor Buysse is nooit afgenomen. Wanneer Buysse in de katholieke ‘Boekengids’ in 1927 is verguisd met alle vermaledijdingen pareerde het dagblad Vooruit in een heftig artikel (‘Kleinzielige laster tegen Cyriel Buysse, 26 juni 1927, frontpagina). Op 13 oktober 1929 schreef Jozef De Graeve een mooie reportage: ‘Bij Vlaanderen grootsten romanschrijver. Een bezoek aan Cyriel Buysse's Molenberg te Deurle’. Een week later (25 oktober) besprak Gust Balthazar het boek van Achilles Mussche over Buysse: ‘De Vlaamsche Beweging en het socialisme. De oude historie der biefstukken’. Anseele zetelde natuurlijk in het Buysse-huldecomité, december 1929 en de Multatulikring bracht onder de regie van F. Demey een remake van ‘Het Gezin Van Paemel’. Zo zijn er meer voorbeelden, maar ik wil het hier houden bij deze enkele aanduidingen. Het onderwerp is waard om verder onderzocht te worden.

Herman Balthazar