Yang. Jaargang 15

[p. 117]

Goodwill en ugliness
(over Ward Ruyslinck)

In een lijvig boekdeel (genre: sekundaire literatuur, d.i. literatuur terend op een literatuur) las ik toevallig dat Ruyslinck één van de twee Vlaamse auteurs is die door het uitgeverslektorendom nooit hoeft herschreven te worden. Dit voor rekening van de betrokken sekundaire auteur, zegge en schrijve Brouwers. Hoe apokrief deze apostel ook is, Ruyslinckfanaten is dit evangelisch voorschrift welgevallig. Diezelfde week de zomeraanbieding van Ruyslincks uitgever ontvangen waarin n.a.v. de 50ste verjaardag van de auteur de loftrompet terecht wordt gestoken: dit is een netjes bijeengeschreven indrukwekkend oeuvre, gelaarsd en gespoord met de nodige herdrukken, uitgerust met Vorlustscheppende en naderhand af te kluiven titels. Inderdaad. Laten we ons niet wegwijzeren door het aantal drukken dat in de loop der jaren werd afgescheiden (god noch schriftgeleerde weet hoeveel scholen, leraars en verplichte lektuur plus aankoop daar een rolletje in spelen: dit voor rekening van de leraars Nederlands die, hoewel Ruyslinck de moeite loont, hóógstens Ruyslinck voorschrijven), maar het gegeven feit Ruyslinck met z'n uitstraling in indachtig zijn. Zo erg wordt hij gelezen dat wetenswaardigheden als ‘witte olifant in de grijze kudde’, ‘gekneusde filantroop’, ‘gekwetste opstandigheid’ en ‘kreatieve moralist’ duchtig afgejakkerd zijn, er zit slijtage op. Het is mogelijk dat door koppige herhaling in voorgekauwde schoolboekjes en in te lepelen analyses op scholierenniveau een aversie ontstaat waar ik ook enkele jaren mee opgescheept zat. T.o.v. Ruyslincks werk evolueer ik precies asymptotisch. Dat men niet zonder die klicheematigheid rond Ruyslinck kan is jammer maar bewijst feitelijk ook de kracht van een oeuvre dat aanleiding geeft tot een ‘Ruyslinckterminologie’: er wordt van de ‘Ruyslinckiaan-

[p. 118]

se mens’ gesproken, een lelijke, gedoemde figuur waarover de schaduw van een ‘humeurige en krenterige’ god valt (cfr. Ruyslinckaforisme). Ruyslincks romanwereld krioelt van lelijke, in verscheidene opzichten gebrekkige figuren die zich bewegen in een al even lelijke omgeving van verkrampte bureaukratie, korruptie, hysterie. De kramp van de aanpassing in al haar vezels ontleed, en de schrijver zelf lijdt er als mens ook onder. Of, en dat heeft er heel veel mee te maken: lichamelijkheid gevangen onder de hoge hoed der onbehaaglijkheid.

‘Wat maakt dan ten slotte van ele misantroop een satiricus? Het klinkt misschien paradoxaal, maar ik ben ervan overtuigd dat het ondanks alles zijn geloof in de mensheid is, zijn utopisch geloof in de menselijke goedheid, in de menselijke liefde. Ten slotte is hij, meer dan welke schrijver ook, een advokaat van de probiteit, de integriteit, de liefde, de waarheid, de gerechtigheid. Zijn verbittering over de gehekelde samenleving impliceert teleurstelling over het onbereikbare of voorlopig onverwezenlijkte persoonlijke droombeeld van een ideale maatschappij.’ (Ruyslinck in ‘Zelfportret van een satiricus, in een beslagen spiegel’, in Heibel IV, 5, blz. 10). Of ondanks de ugliness de goodwill. Eerst even de tenu op z'n juiste draagwijdte betrapt:

Oxford Advanced Learner's Dictionary, lemma ‘ugly’: unpleasant to look at, hideous, threatening, suggesting bad weather, a dangerous person, one who may be difficult to deal with, suggesting unpleasant possibilities, e.g. of WAR. Van Dale, trefwoord ‘lelijk’: wat de zinnen, inz. het gezicht, onaangenaam aandoet, niet fraai, niet knap, misvormd, wanstaltig. Ongunstig, kwaad, boos, wat een onaangename indruk maakt op het gemoed, akelig, hinderlijk. Bij zekere eisen of verwachtingen ten achter blijvend, slecht. Strijdend met de zedenleer, laag, zondig, gemeen, onbehoorlijk. Eisler, Wörterbuch der Philosophischen Begriffe: Das Hässliche ist das anschaulich

[p. 119]

Missfallende, Abstossende, weil es Verworrenheid durch seine Beschaffenheit (Disharmonie, Unproportioniertheit, Unangemessenheit des Ausdrucks gegenüber der Idee usw.) Unlustgefühle, Abneigung erweckt. Als Komponente oder Durchgangsmoment kann das Hässliche den ästhetische Reiz erhöhen, nicht aber als Selbstzweck, wobei aber die partielle Relativität von ‘Hässlich’ und ‘Schön’ zu beobachten ist.

Bezwaarlijk kan ‘de schoonheid van het verval’ als syndroom voor Ruyslincks werk worden aangewezen. Laten we echter met enige reserve dit up-to-date programma omkeren. Zwarte humor en het lelijkheidsaspekt vormen belangrijke ingrediënten, ze zijn er als feit en als middel, onomstotelijk, en geen kultus wordt omtrent hun (ongevraagde) aanwezigheid gevoerd. ‘Lelijk’ is een zo polysemisch geladen en opererend woord dat ik het nodig vond een drietal steekproeven naar de betekenis uit te voeren, en omtrent ‘zwarte humor’ is één en ander bekend: termen als humor, cynisme, sarcasme en ironie worden door de schrijver zelf door mekaar gebruikt, feit is dat bij elk van die kategorieën de gezindheid van waaruit wordt geschreven de hoofdrol speelt. Het is b.v. mogelijk via de zwarte humor de angst te bezweren. Het afgetekende ekspliciteren van die angst vormt een tegengif tegen diezelfde angst, cfr. ook geneeskunde. Laten we stellen dat zwarte humor gewoon niet samenvalt met ‘lachen tot je zwart ziet’. Het is duidelijk dat in de Ruyslinckcode het lelijke en de zwarte humor werkschema's zijn om één en ander te verwoorden. Ik noem het eerder een gelukkige samenloop van omstandigheden dat de Oxford Dictionary vermeldt: ‘suggesting unpleasant possibilities, e.g. of war.’ Meer dan ooit is dit bij Ruyslinck het geval, en hoewel over smaak niet te palaberen valt, en hoewel die oorlog onze schuld niet was, stellen we vast: de oorlog is voor Ruyslincks werk geen

[p. 120]

tabula rasa geworden waarop b.v. de eksperimentelen hun terapeutische spiegelschrift beoefenden. Het onteigeningsproces sleept heel lang aan, en keer op keer wordt opnieuw aan dat traumatische verleden geleden. Ondanks de goodwill niettemin de gequetstheid: ook het huidige aardoppervlak is verkaveld in honderden oorlogen en oorlogjes. Het pleit tegen de Mens. De injekties aan zwarte humor en lelijkheid werden voor de eerste keer in De Ontaarde Slapers gegeven, een werk met de wonden en littekens van Heer Oorlog getooid. Woordelijke humor (in de woorden) en situationele humor (door de woorden) bezorgen dat lelijke een kwasilaagje. De oorlog (: het slechte) is in de mens, lijkt in- of aangeboren. Omstandigheden, tijdelijk en ruimtelijk, dragen daartoe bij: het slechte weer, de oorlog als herinnering of reëel gebeuren, de voorstad, het stempelen, het huis. Omtrent fysionomie of psychologie bestaat er ook geen twijfel. Die hele setting wordt toegeschreven aan Ruyslincks angst voor de ontbinding en z'n huiver t.o.v. de menselijke lichamelijkheid. Met enige moeite is dit te beschouwen als een tweede omkering van het eksperimentele aanvoelen na de oorlog: geen bevrijdende nieuwe taal d.m.v. het afwijzen van traditie, ook geen meeheulen met de aardige nieuwlichter Lichaam. Restriktie: het ambacht van de epiek en de kunst van de stilistiek zijn bij Ruyslinck optimaal gekombineerd, wat van veel generatiegenoten niet kan gezegd worden. Maakte men vroeger schone verhaaltjes, begint men nu te schrijven wanneer er niets dient gezegd, dan valt hij buiten beide kategorieën.

Ik meen te weten dat de auteur er leksikologische bezigheden op nahoudt, taalfanaten kunnen daar sporen van terugvinden bij een vormbekommerde Ruyslinckanalyse. Het samenvallen van talent en ambacht bezorgt hem hoge scores bij de verkoop. Waarmee de voorgaande opmerking omtrent ‘leraars Nederlands’ even wordt afgevlakt.

Joris Denoo