WFH-Verzamelkrant. Jaargang 1

[p. 29]

Zuidafrikaan Wium van Zyl:
‘Hermans zal bij ons altijd aandacht trekken’

In december 1987 promoveerde Wium van Zyl aan de Universiteit van Stellenbosch tot ‘Doctor in die Lettere en Wysbegeerte’ op het proefschrift Die hantering van karakters in W.F. Hermans se Herinneringen van een engelbewaarder. Een gekopieerde uitgave hiervan is bij de WFH-verzamelkrant (voor ƒ 32,50) te bestellen.

Van Zyl doceert tegenwoordig Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Wes-Kaapland. Onlangs was hij in Nederland in het kader van een uitwisselingsprogramma. Jan Lamboo en Tonnie Luiken hadden een gesprek met hem, waarvan wij hier het tweede en laatste deel afdrukken.

- In Zuid-Afrika is een bloemlezing van Nederlandse verhalen verschenen, Boeket, met daarin WFH's verhaal Filip's sonatine. Was dat jouw keus?

Ja, die is van mij.

- Waarom heb je juist deze novelle gekozen?

Ik heb dat boek genomen omdat Boeket bedoeld is voor leerlingen van middelbare scholen. Ikzelf was met mijn proefschrift bezig en was ontzettend geïnteresseerd in de misleidingstechnieken van W.F. Hermans. Dit verhaal is een uitstekend voorbeeld van zo'n literaire misleiding. Het gebruik van de sympathie, de natuurlijke sympathie, van de lezer voor een kind met talent. En dan blijkt dat het kind helemaal geen talent heeft.

- In Zuid-Afrika zijn De tranen der acacia's, De donkere kamer van Damokles, De herinneringen van een engelbewaarder en Het behouden huis uitgegeven. Die spelen zich allemaal af in de Tweede Wereldoorlog. Wat moeten die Zuidafrikanen met onze oorlog?

Maar jullie oorlog was een wereldoorlog!

- Maar Zuid-Afrika ligt toch op een andere planeet?! En dan krijgen jullie boeken van WFH en die gaan over ònze oorlog.

Vergis je niet, de Zuidafrikanen zaten hartstikke in de oorlog, wij hebben meegedaan aan de geallieerde kant. Voor ons was het wel op een afstand, maar wij vochten in Noord-Afrika, in Abessinië en later in Italië, èn wij kennen nog de verhalen van de mensen die thuis kwamen. Films over de Tweede Wereldoorlog, met machtige Amerikanen en slechte Duitsers hebben wij ook heel veel gezien.

[p. 30]

De Tweede Wereldoorlog als zodanig was dus niet onbekend. Aan de andere kant, hoe het precies toeging in Nederland wisten wij gewoonlijk niet. Dan is het als historische noot voor veel mensen in Zuid-Afrika interessant om het werk van Hermans te lezen.

- Heb je je voor de studie van De engelbewaarder nog speciaal moeten verdiepen in de Tweede Wereldoorlog?

Ik heb een aantal delen van Loe de Jong gelezen. Vooral de delen over de eerste vier, vijf dagen van de oorlog heb ik intensief doorgenomen. Wat ik erg interessant vond is dat Hermans ook reageert op wat De Jong heeft geschreven. Hij herschrijft de geschiedschrijving van De Jong. Zo maakt De Jong een opmerking over het aantal vliegtuigen waarover Nederland toen beschikte. Je ziet dan dat De Jong verschillende aantallen noemt. Volgens mij heeft Hermans dat ook gedaan in De engelbewaarder. Daar worden tegenstrijdigheden verteld over het aantal vliegtuigen. Zo zie je hoe de feiten zelfs De Jong door de vingers glippen. Hermans heeft achter in De engelbewaarder nog een voetnoot opgenomen, een beetje een onzinnige voetnoot, om aan te geven: ‘Ik heb iets met De Jong te maken’. Hermans corrigeert De Jong en geeft aan dat het niet mogelijk is om systematiek aan te brengen in een chaos als een oorlog nu eenmaal is. Vreemd genoeg heeft geen enkele recensent daarover geschreven. Alleen Brandt Corstius zei zoiets als: ‘Wij moeten De Jong gaan herlezen en vergelijken.’ Neem nu het volgende geval: een vriend van Alberegt vertelt hem dat hij een bank in Leeuwarden heeft gebeld, en dat hij door de telefoon de Duitsers door de straten kon horen marcheren. Voor een lezer klinkt dat heel plausibel, maar ik ging het uitzoeken, en wat bleek? Dat Hermans de Duitsers een dag te vroeg in Leeuwarden liet marcheren. Dat was geen fout, hij laat de lezer erin trappen.

- Vond je je studie over De engelbewaarder noodzakelijk omdat in Nederland te weinig aandacht aan het boek was besteed?

Ik vind De engelbewaarder een klassiek boek dat tot op de dag van vandaag is onderschat. Het is een roman die ik gelijk stel met De donkere kamer en Nooit meer slapen. Het is een echt klassiek boek, er valt geen mus van het dak zonder dat het gevolgen heeft. Het is zijn meest precies uitgewerkte boek met de fijnste details.

- In de ogen van WFH is de wereld een chaotisch en mysterieus geheel. De oorlog is een prachtig decor om dit uit te beelden. Maar is het voor een Zuidafrikaan duidelijk dat de wereld voor WFH ook in vredestijd een chaotische bende is?

[p. 31]

Ik vrees van niet. Ik denk dat Zuidafrikanen denken dat je de wereld en de werkelijkheid kunt kennen, dat je alles kunt organiseren. Er is tegenwoordig een heel andere ontwikkeling in de literatuurgeschiedenis en de theorie van de geschiedschrijving. Zo stelt Anke Smit dat er evenveel geschiedenissen zijn als geschiedschrijvers. Dat heeft Hermans al in de jaren vijftig gezegd. Trouwens, als je zo'n visie op de wereld hebt, dan ga je geen oorlog meer maken. In een oorlog gaat het altijd om een overdreven bewustzijn met het doel om een nieuwe ordening aan te brengen. Hermans is een groot vredesstrijder. Oorlog terwille van de vrede.

- Welke onderwerpen behandel je in je proefschrift over De herinneringen van een engelbewaarder?

Mijn uitgangspunt is wat er gebeurt met de personages, wat Hermans doet met zijn personages. Hermans heeft daar ook zelf een opstel over geschreven, ‘Antipathieke romanpersonages’, dat in de vijfde druk van Het sadistische universum, dus vier jaar voor De engelbewaarder, verscheen. Hermans wil geen mensen maar personificaties creëren, dat wil zeggen: op mensen lijkende zegsmiddelen. Daar richt mijn studie zich op. Mijn uitgangspunt is dat een lezer op een personificatie reageert alsof het een mens is. Je krijgt sympathie voor de personages, je bent geneigd om die te gaan volgen. Hermans laat de personages steeds naar de toekomst kijken, hypotheses maken zoals: ‘Hoe moeten we het aanpakken?’ en: ‘Wat gaat er gebeuren?’ In een oorlog loopt dat vast. De mooie plannen werken nooit. Alberegt krijgt de ene klap na de andere en hij niet alleen. In deze duisternis krijg je figuren die steeds fouten maken. Hermans herhaalt het tot in de kleinste details.

- Beschouw je de engelbewaarder zelf als een personage of als een personificatie ergens van?

Dat is heel moeilijk. Ik heb hem als een personage bekeken en dat klopt dan niet. De engelbewaarder zit vol principes, een soort ouderwetse dominee of priesterfiguur, en dat klopt nooit. Op het ene moment zegt hij bij voorbeeld dat je niet mag liegen, maar tien bladzijden verderop liegt hij zelf.

- En hoe zit het dan met de duivel? Ik vind dat die soms redelijke adviezen geeft.

Ja, dat is zo. Soms is de duivel redelijker dan de engelbewaarder. De engel is soms immoreler, egoïstischer.

- Heb je je studie in Nederland geschreven?

Ik zat hier in 1984. Ik heb mijn onderzoek hier grotendeels gedaan,

[p. 32]

maar ik heb mijn proefschrift in Zuid-Afrika geschreven.

- Toen kreeg WFH hier nogal wat kritiek te verduren.

Ik was toen eens bij De Nacht van de Poëzie. Hermans zou daar gedichten voordragen en daar was een enorme toestand over. Hij is ook niet gekomen. Ik zat hier zelf ook. bijna in een staat van beleg mijn onderzoek te doen. Ik kreeg van de Nederlandse ambassade in Zuid-Afrika maar net toestemming om hier te komen. Ik kreeg een verblijfsvergunning voor een jaar omdat ik in Zuid-Afrika bij een kleurlingen-universiteit zat. Anders had ik het zeker niet gekregen. Toen ik hier eenmaal kwam, kreeg ik ook pas na zes maanden een stempel in mijn paspoort. Ik had het gevoel dat als ik maar één ding verkeerd zou doen of als er maar één persoon zou protesteren, ik het land uitgezet zou worden.

- Is er naar jouw oordeel sindsdien wat veranderd in die situatie?

Er is erg veel veranderd. Omdat er in Zuid-Afrika erg veel is veranderd, vooral de laatste twee jaar. Er is ook veel belangstelling voor Zuid-Afrika. Men praat niet meer zoals vroeger over een boycot.

- Heb je nooit geprobeerd je proefschrift uit te geven in Nederland of in Zuid-Afrika?

In Zuid-Afrika is er geen markt voor, maar elke universiteitsbibliotheek in Zuid-Afrika heeft wèl een exemplaar, dat is verplicht. In Nederland heb ik nooit geprobeerd om het uit te geven.

- Nu geeft de WFH-verzamelkrant jouw proefschrift in gekopieerde vorm uit. Wat zou je ervan vinden als er een uitgever opstond die zou zeggen: ‘Ik wil dat proefschrift wel in boekvorm uitgeven’? Zou je dat een belangrijke aanvulling vinden op wat hier al op wetenschappelijk gebied bestaat?

Ja, ik ken tot dusver geen goede bronnen over De engelbewaarder. Niemand heeft het boek intensiever bestudeerd dan ik. Ik wil daarmee niet zeggen dat ik het laatste woord over De engelbewaarder heb gesproken, vast niet.

- Er zijn nu twee belangrijke proefschriften uit Zuid-Afrika afkomstig, het ene van jou en het andere van Henriëtte Roos, Ik en zelf. Kunnen wij nog meer verwachten uit Zuid-Afrika?

Dat zou best kunnen. Ik geef regelmatig colleges over Hermans en er zal vast wel een student komen die een scriptie of een proefschrift over hem wil schrijven. Ik vind dat W.F. Hermans de grootste schrijver is van Nederland. Hij heeft als enige naoorlogse Nederlander, voor zover ik weet, zoveel echt grote klassieke romans geschreven. Hij zal bij ons altijd de aandacht blijven trekken.