WFH-Verzamelkrant. Jaargang 1

[p. 5]

Als twee druppels water:
Een film met een geschiedenis

Op 5 juli 1992 om 14.30 uur vertoont het Nederlands Filmmuseum in Amsterdam in samenwerking met de WFH-verzamelkrant de film ‘Als twee druppels water’ (1963) naar de roman De donkere kamer van Damocles (1958). Het gaat om een eenmalige vertoning.

In dit nummer gaan wij in op twee aspecten van film en boek. Tonnie Luiken belicht de moeizame ontstaansgeschiedenis van de film, Bob Polak signaleert een enkel element in het verleden van regisseur Rademakers. (Red.)

Het komt niet vaak voor dat een film zoveel problemen veroorzaakt als ‘Als twee druppels water’.

Onmiddellijk na lezing van De donkere kamer van Damocles was Fons Rademakers van plan het boek te verfilmen. WFH zou het scenario schrijven en zich zelfs met de regie mogen bemoeien.

Al snel ontstonden (dus) problemen. Het scenario dat WFH inleverde zou volgens Rademakers een film van 18 uur opleveren. De schrijver daarentegen verwachtte een film van maar twee uur en drie kwartier: zo lang was zijn scenario toch niet? WFH trok zich boos terug en liet het maken van de film verder grotendeels aan Rademakers over. Er kwam een nieuw scenario. De regisseur nam daarin nog enkele suggesties van WFH over. Zo verwijderde Rademakers een judoscène, die volgens de schrijver ‘uit de lucht’ kwam vallen. Volgens WFH ging het om een ‘witte pater’, een niet-functionele scène. Ook de titel van de film en de slotscène zijn vindingen van WFH. Er is wel beweerd dat Rademakers met deze slotscène, waarin wij Dorbeck met Marianne aan een zuidelijk strand zien liggen, een Interpretatie opdrong die afwijkt van die van het boek (‘Dorbeck bestaat’ in plaats van ‘Het is niet uit te maken of Dorbeck bestaat’), maar deze scène is ook te zien als een hallucinatie van de stervende Ducker, zoals Osewoudt in de film heet.

Volgend probleem. Fons Rademakers over het werken aan het scenario: ‘Ik had net een weekend bij hem [= WFH; red.] in Groningen gelogeerd en we hadden gewerkt, toen ik op maandag een telefoontje van hem kreeg, waarin hij zei: we moeten er maar van af zien, want de film wordt niks. Ik begreep er niets van. Belde zijn uitgever Geert van Oorschot en vroeg: wat is er met Hermans aan de hand, hij doet zo raar, wil ineens de film niet meer. Toen zei Van

[p. 6]

Oorschot: ja, dat kan kloppen, want ik heb net uit New York van een uitgever het verzoek gekregen voor de filmrechten en ja, nu is hij al met jou bezig...’

Het Amerikaanse avontuur ging niet door: WFH had zich al contractueel verbonden met Rademakers, en een optie is maar een optie.

Ducker (Lex Schoorel) bekijkt het onbelichte negatief dat hem had moeten redden. Tweede van links: Freddy Heineken in een bijrol. (Foto: Ed van der Elsken)

In 1963 werden er nog erg weinig films gemaakt in Nederland. ‘Als twee druppels water’ was de vijfentwintigste film na de oorlog. Het werd ook de duurste en meest besproken film tot dan toe. Producent Freddy Heineken investeerde er acht ton in, op voorwaarde dat zijn vriendin Nan Los er een rol in zou krijgen. De ambities waren hoog. De beroemde Franse cameraman Raoul Coutard werd er voor uit Frankrijk gehaald. Regelmatig deed de

[p. 7]

pers verslag van de opnamen in Haarlem, Voorschoten, Roosendaal, de Franse Rivièra en de Cinetone-studio's in Duivendrecht. Het ene interview volgde het andere op. Still-fotograaf Ed van der Elsken was actief op de set. Eén van diens foto's, waarmee Elly zich later in de film legitimeert, toont WFH, Heineken, Coutard en Mulisch, allen in Duits uniform. Op een andere foto van Van der Elsken staat WFH verkleed als verpleegster Ducker/Osewoudt.

Problemen. Vóór de eerste vertoning veranderde de schrijver voortdurend van mening. WFH: ‘De film is niet zo slecht als ik gevreesd had, maar ook niet goed. Dat ik hem goed zou vinden is sales-talk van Rademakers. De stof uit het boek is verminkt, de continuïteit is verbroken door schrappingen waardoor het publiek het niet meer snapt. [...] Verder wordt er ontzettend slecht gespeeld, erg theatraal. [...] Ik had het zelf willen regisseren.’

De reactie van Rademakers: ‘Dit is klassiek, dit is Hermans, altijd in de contramine. Vlak voor de première wordt hij weer, bang en denkt: als ik van tevoren zeg dat er theatraal en traag gespeeld wordt, dan zit ik in Nederland goed, dan ben ik gedekt. En daarom zwaait hij weer om.’

Een andere vorm waarmee WFH zich bij voorbaat tegen kritiek trachtte in te dekken was het schrijven van een ‘exposé’, een brochure bij de film. Anoniem volgde de schrijver daarin eerder zijn eigen, eerste, scenario dan de film zelf. WFH: ‘“Als twee druppels water” is niet helemaal een verfilming van de roman De donkere kamer van Damocles. Wie hoopt in de film alle episoden uit het boek tegen te komen, maakt zich schuldig aan een vergissing. Film en boek zijn eerder twee varianten op een zelfde thema.’

Al dat indekken was niet nodig. De film kreeg juichende kritieken. Een flink pak recensies is in te zien in de bibliotheek van het Filmmuseum in Amsterdam. Onder de titel ‘Inconnu aux services secrets’ werd de film zelfs ingezonden naar het Filmfestival van Cannes. Daar werd Rademakers' film weliswaar niet de beste, maar wel de meest interessante produktie genoemd. In Amerika werd de film vertoond onder de titel ‘The spitting Image’.

Na de moeizame produktieperiode bleef de film problemen veroorzaken. Ondanks het succes in Nederland en Frankrijk kondigde producent Heineken aan dat de film nooit meer in het openbaar vertoond zou mogen worden. De reden was onduidelijk. Rondom ‘Als twee druppels water’ ontstond een waas van geheimzinnigheid. De Hafbo, die de film mede uitbracht, moest na afloop van het

[p. 8]

contract in 1978 de film en al het materiaal dat bij de film hoort, bij Heineken inleveren. Heineken weigerde de oorzaak toe te lichten. Zijn eis had betrekkelijk weinig effect: de Hafbo had de film al aan het Filmmuseum afgestaan.

Toen de Tros in april 1983 de film op televisie wilde vertonen, wist de advocaat van Heineken maar enkele uren van tevoren uitzending te voorkomen omdat in tweehonderdduizend gezinnen de video zou starten.

Ducker in problemen. (Foto: Ed van der Elsken)

In 1989 weigerde Heineken toestemming tot vertoning op de Filmdagen in Utrecht te geven. Pas nadat minister Elco Brinkman van WVC te hulp was geroepen en de Volkskrant een uitgebreide publikatie over de affaire had aangekondigd, kwam Heineken terug op zijn besluit. Hij stelde wel de eis dat het Filmmuseum de kopie van de film aan hem zou afstaan. Peter van Bueren schreef in de Volkskrant dat Heineken om persoonlijke redenen bezwaren tegen

[p. 9]

de film had gekregen. Van Bueren citeerde daarbij B.J. Bertina: ‘Het was algemeen bekend dat Heineken een hechte vriendschapsrelatie onderhield met een actrice in de film.’

Zoals ik heb gemeld ging het hier om Nan Los, een mannequin die de rol van Marianne speelt. Zij had destijds haar appartement op Curaçao regelmatig met Freddy Heineken gedeeld.

Het Filmmuseum weigerde de film af te staan aan Heineken. Hoewel de film nog steeds buiten het normale filmcircuit wordt gehouden, heeft Heineken exclusief voor de lezers van de WFH-verzamelkrant een eenmalige vertoning toegestaan. Het zal duidelijk zijn: de vertoning op zondag 5 juli 1992 is een bijzondere gebeurtenis.

Tonnie Luiken

Nan Los in actie.
(Foto: Ed van der Elsken)

NB. In de tiende druk (1971) wijzigde de schrijver de titel van zijn roman. De donkere kamer van Damocles werd De donkere kamer van Damokles.

Geraadpleegde literatuur:

1.	WFH. Exposé bij de film ‘Als twee druppels water’. (1963). Herdrukt in: Rob Delvigne. ‘Als twee druppels water?’. In: De Revisor I (1974), nr. 9-10.
2.	‘“Als twee druppels water” subtiele symboliek, beheerste spanning’. In: Kunst en Kultuur van De Haagsche Post van 23 februari 1963.
3.	WFH. ‘Blokker en Bommel’. In: Podium 18 (1963-1964), nr. 1 (okt. 1963).
4.	‘Lex Schoorel nog steeds “als twee druppels water”’. In: VOO. Radio- en TV-gids van de VOO. 9 april 1984.
5.	Saskia de Vries. ‘De onkenbaarheid van “De donkere kamer”’: het scenario van Willem Frederik Hermans. In: Literatuur. 84/6. november 1984.
6.	Peter van Bueren. ‘Druppels’. In: de Volkskrant, 22 juni 1989.
7.	Dorothee Verdaasdonk e.a. Fons Rademakers, Literatuur als film. Utrecht, 1984.