Westland. Jaargang 2

Twee historische romans: verdichting en vervalsching

Jos van Rooy: De Profeet der Verdwazing (Pro Arte, Diest). - Anton van de Velde: Nele van Ingedal (Vlaamsche Boekcentrale, Antwerpen).

Te midden van veel kleurlooze ééndagsliteratuur, brengt de Vlaamsche leestafel af en toe dan toch een verrassing. De jongste is de historische roman van Jos van Rooy: ‘De Profeet der Verdwazing’, die met den Jos Philippen-prijs werd bekroond, en waarvan het jurylid, pater Em. Janssen, geestdriftig in het maandblad ‘Streven’ getuigt, dat het een monumentaal gewrocht is, ‘niet alleen om zijn omvang’, maar ‘ook om zijn eenheid van conceptie en structuur’ en ‘de zware vastheid van zijn stijl’. De recensent vergelijkt dezen roman bij een gothische kerk, ‘imponeerend als geheel, met daarbij aan elk portaal, pilaar of hoek, een verscheidenheid van beelden en tafereelen’, en hij looft dit boek verder om zijn ‘kleurigen rijkdom, zijn grootsche proportie en zijn massale kracht’. Zonder dezen dithyrambischen toon geheel voor eigen rekening over te nemen, moeten we onmiddellijk toegeven, dat ‘De Profeet der Verdwazing’ een grootsch opgezette roman is, origineel van conceptie, flink gebouwd en met een bewonderenswaardige beheersching van de historische stof, zonder aarzelingen geschreven. Zoowel in de figuren als in de opgeroepen tijdsatmosfeer, werd de geschiedenis hier met rustige zekerheid in een plastischen vorm gegoten, die werkelijk monumentaal aandoet. Maar zooals het vaak met monumentale dingen geschiedt, is ook dit boek meer interessant dan schoon, minder een verrukking voor hart en zinnen, dan een wetsteen voor het historische ‘weten’, doch in ieder geval boeiend zonder daarom diep te ontroeren. Waar de schrijver het alledaagsch menschelijke in zijn visie wil betrekken, lijdt hij gedeeltelijk schipbreuk. Zoo valt de figuur van den half komischen dienaar Fulco buiten het kader dezer monumentaliteit en schaadt bijgevolg het geheel.

De verdienste van dezen roman als werkstuk kan men echter pas naar juiste waarde schatten, wanneer men bedenkt hoe ongehoord zwaar de behandelde stof is, zoowel wat betreft het tijdsbeeld der

[p. 381]

elfde eeuw, met haar heftigen strijd tusschen wereldlijk en geestelijk gezag, belichaamd eenerzijds in Keizer Hendrik V van Duitschland, en anderzijds in Paus Paschalis, - als wat aangaat de psychologische uitbeelding der beide hoofdpersonen Norbert en Tanchelm, den heilige en den ketter. Beiden zien we ze groeien uit hetzelfde verdorven milieu der zeer wereldsche feodale kerk, Norbert tot den van alle aardsche banden bevrijden geloofsprediker, stichter der Premonstratenzer orde, Tanchelm, oorspronkelijk reageerend tegen dezelfde kerkelijke mistoestanden en ontaarding, echter misleid door waanzinnigen hoogmoed en egoïstische zinnelijkheid, en bovendien gestuwd door de hypnotische kracht zijner persoonlijkheid, tot zelfaanbiddenden ketter en wellusteling.

De schrijver laat deze twee uitzonderlijke historische figuren eerst als jeugdvrienden optreden, leerlingen van hetzelfde stift te Xanten, later te Keulen. Norbert is de tweede zoon van den graaf van Gennep en dus voorbestemd voor de kerkelijke carrière, Tanchelm daarentegen is het onwettig kind van een geestelijke en bijgevolg moet zijn bestaan worden verdoezeld in de naamloosheid van een kloostergemeenschap. Van jongsaf voelen de twee knapen zich beurtelings tot elkaar aangetrokken en weer afgestooten; de polariteit tusschen beider persoonlijkheid zal hun geen rust meer laten tot den dood van Tanchelm. Een vrouw tot wie ze zich beide aangetrokken voelen, wordt de oorzaak dat hun wegen scheiden. Terwijl Mechtilde Norbert afwijst, weerstaat ze niet aan de hypnotische kracht van Tanchelm's persoonlijkheid en volgt hem op zijn onafgebroken zwerftochten, gedurende dewelke hij zijn ketterijen verkondigt. De eerediensten der Tanchelmieten worden orgieën van mystieke ontucht, die hun hoogtepunt bereiken te Antwerpen, waar Tanchelm ten slotte door zijn ijverzuchtig geworden volgelingen wordt vermoord.

Norbert leeft ondertusschen in een rustelooze hunkering naar de beminde vrouw. De schitterendste kansen die hem geboden worden als staatsman, aan het hof van zijn neef, koning Hendrik, wijst hij van de hand om haar beeld na te jagen. Tot hij plots zijn goddelijke zending ervaart en afstand van de wereld doet. In bestendige zelfvernedering verwerft hij de waardigheid om priester te worden gewijd. Van dan af predikt hij armoede en vernedering aan de weldoorvoede, rijk met prebenden en regaliën gezegende kanunniken van het stift, maar wordt aan kant gezet. Nu weet Norbert dat het zijn taak zal zijn, onder het volk te gaan en de seculiere geestelijken uit den poel van verderf op te heffen. Na maanden ontbering en zelfzuivering sticht hij zijn orde en bouwt met zijn eerste volgelingen zijn abdij te Prémontré. Van hier uit vertrekt hij, om te Antwerpen de ketterij van Tanchelm uit te roeien, wat hem gelukt. Zijn eerste bekeerlinge is Mechthilde, de vrouw die hij jarenlang heeft nagejaagd. Thans echter verheugt hij zich daarover nog uitsluitend in God.

Niettegenstaande de uitgesproken katholieke strekking van dit

[p. 382]

boek, heeft het de groote verdienste, volkomen vrijmoedig te zijn in het schilderen van de meest ontzettende toestanden, zooals die zich in de elfde eeuw onder de geestelijkheid voordeden. Hinderend evenwel, omdat ze den schijn wekt tendentieus te zijn, is de uitsluitend katholieke belichting van den investituurstrijd, waardoor de Rijksgeschiedenis en de Rijksidee zoo eenzijdig worden voorgesteld, dat het bepaald kwetsend is voor wie deze begrippen slechts met heiligen eerbied benadert.

Dit voorbehoud neemt niet weg, dat ‘De Profeet der Verdwazing’ als historische roman een kloek en evenwichtig werkstuk is, van een schrijver die aan een volkomen beheersching van de stof het vermogen paart om deze stof literaire gestalte te geven.

We hebben herhaaldelijk het bezwarende vermoeden uitgesproken, als zou het werk van Jos van Rooy niet heelemaal aan alle eischen der oorspronkelijkheid beantwoorden. Toevallige treffende overeenkomsten tusschen een modern Duitsch werk en zijn roman ‘Vader en Zoon’, alsook de misleidende volgorde van verschijnen zijner romans, die niet deze was van hun ontstaan, en het verbluffende tempo van dit verschijnen, dat evenmin ongewoon is, wanneer men weet dat ook ouder werk pas nu werd gepubliceerd, waren hiervan de oorzaak. Het verheugt ons dan ook uitermate, hier thans na gewetensvol onderzoek dit vermoeden te kunnen herroepen en te getuigen, dat zoowel ‘Vader en Zoon’ als ‘De Profeet der Verdwazing’ uit eigen ervaring en beleving zijn gegroeid.

De katholieke romanschrijvers schijnen wel tot het offensief overgegaan op onze nationale en Rijksgeschiedenis. Naast Jos van Rooy, die in den investituurstrijd een aanleiding vindt om de historische Rijkspolitiek te herleiden tot een plat materialistisch belangenspel, verschijnt daar Anton van de Velde, die het waagt in zijn ‘Nele van Ingedal’, onze glorierijke legende van den eeuwigen geus Tijl Uilenspiegel den nek om te draaien, en er een aangelengd historietje van te maken ‘in contra-reformistischen zin’, zooals de uitgeefster met blijkbare voldoening meedeelt! Het is dus niet voldoende geweest, dat de Kerk steeds al het mogelijke heeft gedaan om te verhinderen dat er een degelijke Nederlandsche vertaling van Charles de Coster's meesterwerk op de markt zou komen, thans moeten we ook nog beleven dat het epos van onzen volkschen strijd tegen Spanje, waarbij de bedienaars van den eeredienst er vanzelfsprekend niet zonder kleerscheuren afkwamen -, zoodanig wordt ontwricht, dat Tijl Uilenspiegel de verdediger van het katholiek geloof wordt, die voortdurend den mond vol heeft over de éénheid van gansch het volk, maar uitsluitend tegen dat eigen volk ten strijde trekt om het van zijn Calvinistische dwalingen te genezen. Spanje en de Inquisitie worden weliswaar veroordeeld, maar er wordt niets tegen ondernomen. Er wordt verzucht naar en gepleit voor één Dietschen staat rond de delta der drie stroomen; dat de hervormde Oranje aan het hoofd van dien staat zou komen, wordt mee in den

[p. 383]

koop genomen; indien Vlaanderen maar sterk genoeg is om het gift der hervorming in zijn eigen gewesten uit te roeien, zoo zal de staatsleiding verplicht zijn, met dit eigen katholiek karakter van Vlaanderen rekening te houden. Al wat niet katholiek is wordt voorgesteld als schorremorie en baatzoekers: er is dus niet veel aan verloren wanneer Tijl met zijn dapperen het heele leger muiters in de pan hakt, tot meerdere glorie van het ‘katholijk’ geloof.

Nele, de dochter van den kasteelheer van Ingedal, die in weerwil van haar vaders Calvinistische, - dus zegt Van de Velde: onvolksche - oriëntatie, dezen Tijl dapper ter zijde staat, wordt zijn vrouw: verzinnebeelding van de eenheid van Vlaanderen in al zijn standen. Verder zijn daar nog: Lamme of het materialistisch gebonden en stilaan tot bewustzijn gewekte Vlaanderen, Cobbe of de verpersoonlijking der misleide dompelaars die met een goed woord en een flink maal te winnen zijn, en Pieter Breughel, de kunstenaar die den strijd van zijn volk meeleeft en weer doet hèrleven in zijn werk.

Deze jongste, meer dan vierhonderd bladzijden lange roman van Anton van de Velde is één groote poppenkast. Men mag dan hoog opgeven over het ‘edel en fraai literair vakmanschap’ van dezen auteur, over zijn ‘zwier en grandezza’, over zijn ‘bont gefestoeneerd en gearchaïseerd Nederlandsch, waaruit een waarlijk verrassend taalvermogen blijkt’, hij is en blijft een artifex, die zich aan de uitvoering van een bepaalde, door zich zelf of anderen opgelegde taak zet, en een werkstuk aflevert dat het product is van een jarenlang geoefende stielkennis en een gecultiveerde taalvirtuoziteit, maar waaraan elke diepere ontroering totaal vreemd blijft. Hoe goed gebouwd de roman ook is, het blijft steeds tooneelschikking, d.w.z. niet van binnen uit organisch naar zijn definitieven vorm gegroeid, maar van buiten uit, met het oog op het effekt, bestudeerd en aangebracht. Van de Velde is geen romanschrijver maar een regisseur in proza, en bovendien een regisseur die zich zelf te graag hoort praten. Vandaar ellenlange dialogen en inwendige monologen die niets om het lijf hebben, eenvoudig bestaan omwille van het misleidend genot dat elk spel met woorden en klanken veroorzaakt. Zijn personages spreken dan ook onvermijdelijk een supertooneeltaal en nemen, zooals iedereen die zich bestendig aan de blikken van een toeschouwend publiek weet blootgesteld, tooneelspelersallures aan die hen hopeloos discrediteeren. Maar een romanschrijver moet regisseur en spelers tegelijk zijn, en vooral: hij moet zijn personages zoodanig weten te bezielen, dat ze de regie doen vergeten. En dat is hier niet het geval, omdat het werk van Van de Velde blijkbaar niet uit ontroering en bezieling geboren wordt. Bij zijn vorigen roman ‘Schep vreugde in 't leven’ dachten we dat hij een juisteren toonaard gevonden had, alhoewel ook dit boek een nog overwegend scenisch karakter vertoonde; ‘Nele van Ingedal’ komt ons jammer genoeg tamelijk brutaal van dit optimisme genezen.

Bert Ranke