Westland. Jaargang 2

[p. 332]

Dirk Vansina
Cyriel Verschaeve 70 jaar

Verschaeve is een getuige van den geest die de zielen voortdrijft en het leven naar zijn voleinding voert. Zijn aandacht gaat haast uitsluitend naar de macht die drijft; en het lijkt wel of het oordeel dat hij zich over vooraanstaande medemenschen vormt, in hoofdzaak door het al of niet aanwezig zijn van een innerlijken daimon bepaald wordt. Slechts zij die er door gedreven worden boezemen hem - buiten de evangelische naastenliefde die hij eenieder toedraagt - wezenlijk belang in. Van de drijverijen van op zichzelf bedachte menschen wendt hij zich met beslistheid af. Wie omgang met hem had weet best dat het niet opgaat met klein-menschelijke berekeningen of overwegingen bij hem af te komen. Hoe hartelijkvoorkomend hij voor zijn vrienden ook zijn mag; hoe diep-menschelijk hij zich steeds weer betoont, toch komt hij er niet toe den afstand te overbruggen die hem van zijn medemenschen scheidt. Het is een feit dat hij zich op een ander plan dan den gewonen man - en hier mag ook aan toegevoegd worden - dan den doorsneekunstenaar beweegt. Hoe zullen wij hem noemen wanneer wij hem willen kenschetsen? Een Faustisch, een Prometheïsch, een Ganymedisch mensch? Voor elk van deze benamingen valt iets te zeggen, maar geen van hen komt ons geheel gepast voor. Wél is hij een rustelooze geest maar de natuurwetenschappen blijven hem vreemd; wél is hij een hemelbestormer doch geen godvijandig opstandeling; wél schenkt hij zich aan de godheid weg, doch is een strijdersnatuur en gaat hij niet rechtstreeks op het goddelijke af. Verschaeve zelf noemt zich een Salomonsche mensch. Dat is de mensch die de ganschheid der schepping bezittend onvoldaan blijft; de onverzaadbare die aan het onuitputbare nood heeft; de mensch die een droom voedt waarbij elk bezit verbleekt. Hij is niet de asceet die de aardsche genietingen verwerpt, maar de rijke die in zijn rijkdom arm blijft. Het is de eeuwig-dorstige mensch die een eeuwigheid van doen heeft om zich aan een oneindigheid te verzadigen. Het is de onvoldane mensch die in beperktheid niet berusten kan. Het is de rusteloos strevende mensch, steeds op zoek naar nieuwe werelden, die met Hölderlin uitroept:

‘So weit das Herz
Mir reichet, wird es gehen’;

de mensch voor wien geen enkele verwezenlijking een bereiken is, maar de trede van een trap die met steeds nieuwe treden moet opgevoerd worden, hooger en hooger, een wenteltrap die geen toren van Babel is, maar de hemelladder langs waar de engelen kunnen nederdalen om hem te vertroosten, tot hijzelf in het mysterie zal

[p. 333]

worden opgenomen waar zijn levenswerk naar opklimt. Het is de mensch die door den innerlijken daimon van zijn ziel gedreven wordt, de zuiver-menschelijke mensch, in wien de groote driftlijn van het leven tot het einde toe wordt doorgetrokken. Het is de groot-levende mensch, wiens leven een vlam is die alles verteert wat zij in bezit neemt om er zich mede te voeden, een hoog-uitslaande vlam door de aardsche werkelijkheden gespijzigd en door den aether opgezogen - geen smeulend vuur dat in zijn buit dreigt te stikken, maar een feestelijk - laaiend vuur dat hemel en aarde in gloed zet. Het is de voluitbloeiende driftmensch van Rubens die ‘Ja’ zegt tot het leven, maar wiens krachtige lichaam in dienst staat van zijn jachtende ziel. Het is de mensch van het Irrequietum van Augustinus; het is de mensch die, evenals de jonge Rodenbach, ‘het ingeboren heimwee naar den Afgrond’ kent, die de eigen ziel als den afgrond van een ziedende zee aanvoelt en zich door afgronden weet omgeven.

Rodenbach, Augustinus, Rubens. Deze namen zijn als drie richtvanen die de wereld van Verschaeve afbakenen. Rodenbach, de Goethiaansche Bursche, van wien Verschaeve zei dat hij hem den eersten slag in zijn leven liet geven, er aan toevoegend ‘de eerste is de definitieve’; Augustinus, de adelaar, wiens naam meteen de neo-platonische strooming in de mystiek aangeeft waar Verschaeve bij aansluit; Rubens die men geneigd is de Vlaamsche Pan te noemen, in wiens schilderijen de grondtrekken van Vlaanderen zichtbaar worden naast de onstuimige, religieuze levensdrift van het barok. Rodenbach, de jongeling ‘het vreemde raadsel pegelend zijns levens’; Augustinus die met de volle zwaarte van zijn menschelijkheid niet de laagte maar de hoogte instort, die Gods wegen naar het land der zaligheid ook in het gebied van zonde en kwaad heeft verkend; Rubens die het leven steeds weer triomfen vieren laat, die in de zinnelijkheid niet ten onder gaat maar die integendeel vleesch en bloed heeft aangewend om een bovenmenschelijken droom te vertolken.

Doch de drie namen van Rodenbach, Augustinus en Rubens volstaan niet om de wereld van Verschaeve te situeeren. Vóór alles wordt hij door de domineerende gestalte beheerscht van Een die aarde en hemel in Zijn persoon verbindt: de koene strijder die de lauwerkroon der triomfators in den meest verbeten kamp voor het heil der menschheid heeft veroverd, de held die meer dan een mensch was, Jezus, de godmensch die zichtbaar of verholen in al de schrifturen van Verschaeve aanwezig is. De runenlezer der natuurteekens, de dichter die nooit dogmatiseert bewijst door zijn werk en door zijn leven, bewijst door zijn louter zijn dat er geen tegenspraak tusschen het reine onvertroebelde christendom en de vrij-uit gezond-bloeiende natuur bestaat. De boodschap van dezen priester zou men als volgt kunnen samenvatten: ‘Wees natuur, maar dan ook naakte en voluitgegroeide natuur’ omdat hij weet dat het christendom op den stengel van de reine natuur kan en zal bloeien, daar het reine toch eens door den Geest wordt bezocht.

[p. 334]

Zij zou insgelijks kunnen luiden: ‘Wees vuur, daar gij in wezen vuur zijt, en het nooit stilstaande vuur u naar uw bestemming zal voeren’. En met andere woorden hetzelfde zeggend zou zij kunnen zijn: ‘Wees liefde, een levende liefde die naar de Liefde uitgaat’. Het zijn enkel de stagneerende zielen die niet bereiken omdat zij hun weg niet ten einde gaan. Ook in het rijk der zielen is rust roest, stilstand bederf. Psychologen hebben uitgemaakt dat zelfmoord doorgaans tot het versagen van den levensdrift is terug te voeren. De geestelijke zelfmoord die ontzettend veelvuldig voorkomt kent geen andere oorzaak. Verschaeve wekt het leven op; hij vuurt het leven aan. Hij wendt zich af wanneer het aemechtig voortkruipt of zich om kleine genietingen in zijn vaart laat stremmen. Hij juicht daarentegen wanneer hij het overmachtig ziet heenstormen en dit juichen ontsnapt aan zijn bewonderend medeleven. O het leven is een heerlijk schouwspel voor wie het bewonderend kan gadeslaan.

‘Ik denk dat het bewonderen, en dit simpel woord, bewonderen' den sleutel geeft tot gansch mijn werk’, heeft de meester vóór tien jaar gezegd. Hij bracht in herinnering dat Keats dit woord verklaarde als ‘het vermogen om in het wondere te blijven.’ En hij voegde er aan toe: ‘Ik ben in het wondere gebleven en heb nooit van anderen hulp verwacht dan van die groote bondgenooten in het bewonderen: de groote kunstenaars in jubel ontbrand of in schrik verstomd voor den mensch en zijn lot’.

In het wondere blijven: het is het voorrecht van het kleine kind en van dit groote kind dat het genie steeds zijn zal. Een kind schaamt zich niet om het onbereikbare na te streven, het droomt niet van het nabije maar van het verre, niet van het betrekkelijke maar van het geheel. Doordat het dicht bij den oorsprong staat ziet het beter het doel. Het voelt zich niet op de wereld vereenzaamd en verloren; het is of aarde en hemel nog niet onherroepelijk gescheiden zijn. Zóó ook de mensch die in het wondere blijft: hij heeft de verbindingen met het goddelijke behouden. Hij woont het schouwspel van het leven bij en zooals Verschaeve zich uitdrukt, voor hem heeft God het theater opgericht en de decors beschilderd, en het is God die het spel regisseert dat door den mensch wordt gespeeld. Hoe kan - voor wie het menschenleven aldus zien kan - het stuk een banaal avontuur zijn, een ‘fait divers’ zonder belang, een ‘tranche de vie’ zonder beteekenis.

Hij ziet een ziel in kleinheid ten onder gaan of in grootheid groeien. Er is geen klein-menschelijk geval dat niet algemeenmenschelijk wordt. Wat op God's theater wordt opgevoerd verkrijgt een metaphysischen zin. Wie in het wondere blijft weet dat het leven zich bij voortdurendheid op het dubbele plan van het onzichtbare en het zichtbare afspeelt; dat ons op het eene plan niets wordt onthuld dat door dit feit zelf op het andere plan niet versluierd wordt. Hij weet dat het mysterie onafscheidbaar van het weten is; hij weet dat klaarheid en donker als dag en nacht met de tijdsverschijnselen zijn verbonden. Hij vreest noch het duister, noch het

[p. 335]

mysterie. En al streeft hij - wanneer hij zich moet uitspreken - de grootst-mogelijke klaarheid na, toch weet hij dat zijn zinssneden ook heel wat duisterheden met hun rhythme zullen meevoeren. Hij weet wel dat hij aanschouwelijke en genietbare beelden scheppen moet, maar hij weet ook dat deze beelden een magische kracht op den toeschouwer moeten overdragen. Hij weet dat hun schijnvolmaaktheid een mislukking kan verbergen indien bovenbedoelde kracht niet van hen uitgaat. Elk waarachtig groot kunstwerk is een sein van ziel tot ziel. Verschaeve kon de seinen der groote scheppers opvangen. Het is zijn noodlot dat de seinen die hijzelf uitzendt niet of slechts zeer gebrekkig opgevangen worden. Om een zuivere ontvangst te verkrijgen moet men op éénzelfde golflengte afgestemd zijn. Verschaeve blijft van de meeste zijner toehoorders en lezers onbegrepen; maar zij vermoeden voldoende van zijn bedoelingen om zijn grootheid te vatten. De vreugde van volkomen begrepen te worden blijft hem echter ontzegd. Vereerd of miskend blijft hij eenzaam. Hij staat in Vlaanderen geheel alleen.

De boekbesprekers die aan critiek meenen te doen hebben zich in hem herhaaldelijk vergist. Zij hebben het ‘geval Verschaeve’ aangeklaagd; zij hebben zelfs Verschaeveianen ontdekt: dat zijn menschen die iets meenen te zien waar zich niets bevindt. Men moet hen daarom niet van moedwil beschuldigen. Zij zijn wellicht eerlijk geweest. Wie te nuchter is om het klimaat der ziel te verdragen of om de teekens te verstaan, kijkt zich op de woorden blind, en meent zich te wijs om zich een rad voor de oogen te laten draaien. Naast de critische geesten die Verschaeve afwijzen zijn er ook enkele die slechts een facet van zijn persoonlijkheid zien en hem eenzijdig interpreteeren. Voor de éénen wordt hij dan een vitalist zonder meer die ziel en bloed gelijk stelt; voor de ànderen enkel een Roomsch-katholiek priester die de waarheden van zijn geloof commenteert. Het is op eerste zicht onverklaarbaar dat Verschaeve bij de groote massa der Vlaamsche intellectueelen gehoor heeft gevonden, spijt de boekrecensenten en spijt de letterkundigen, zijn collega's, die zijn werken niet lezen - het is opvallend dat er zoo goed als geen voorkomen op de lijst der inteekenaars op het ‘Verzameld Werk’ - en waarvan er meerdere zijn die hem voor een rhetor aanzien die in hun gezelschap niet thuis hoort. Het blijft een groote verdienste voor Juffrouw Belpaire, Prof. Persyn, Lodewijk Dosfel, Karel Elebaers en Maurits van de Walle dat zij het licht op den kandelaar hebben geplaatst. Ook dient Robrecht de Smet er om geloofd te worden dat hij Verschaeve heeft ‘ontdekt’. Aan hen is het voor een groot deel te danken dat de dichter een klankbodem in zijn volk heeft gevonden.

Niettegenstaande de meest uitvoerige omschrijvingen blijft de groote gestalte van Verschaeve voor menigeen nog onbepaald. Steeds opnieuw wordt de vraag gesteld: ‘Wie is Verschaeve nu eigenlijk?’ Voor de zooveelste maal volge hier een poging om het in een zin uit te drukken. Deze priester-dichter - en men begrijpe

[p. 336]

deze benaming in haar volle draagwijdte - is een mystiek geaard, scheppend begaafd, humanist, die uit het baroktijdperk in het huidige is overgestapt, die Goethe heeft gelezen, Beethoven heeft beluisterd, den wekroep van Rodenbach heeft vernomen en diens kamp voortzet. Wie het korter wil gezegd hebben, neme met deze vier woorden genoegen: Hij is een groote ziel.

Op den feestdag van de Heilige Catharina van Siëna, de geniale mystieke vrouw die van zichzelf getuigde dat zij vuur was, wordt Verschaeve zeventig jaar. Zijn werkkracht blijft onverminderd. Met nog grooter gemak dan vroeger gaat hem het schrijven af. Het leven gaat voort.

Tusschen zijn zestigste en zijn zeventigste jaar, op een ouderdom dat de meeste schrijvers zijn uitgeput, heeft de dichter zijn meesterwerk ‘Jezus’ voltooid; alsook een zijner merkwaardigste en diepzinnigste spelen: ‘Elijah’. De aanwinsten van deze tijdspanne bedragen verder een gansche reeks opstellen over onderwerpen van kunst, letterkunde, muziek alsook een reeks lezingen waarvan er meerdere een zeer grooten weerklank hebben gevonden. Met de adelbrieven van een groot verleden in de hand, heeft hij een poging gedaan om de toekomst van zijn volk veilig te stellen. Hij heeft het tot grootheid opgeroepen na het op zijn grootheid te hebben gewezen. Hij sprak zijn geloof in het Vlaamsche bloed uit dat zijn oude scheppingskracht heeft bewaard. Uit menigen passus sprak de geest van innerlijke heldhaftigheid die den grijzen kamper bezielt.

Het valt op hoe nauw de productie van deze laatste tien jaren bij het vorig werk aansluit. Het levenswerk van Verschaeve is een symfonie waarvan al de motieven reeds bij den aanvang werden aangegeven; motieven die in de volgende deelen worden hernomen, en geleidelijk tot hun volle ontwikkeling worden gebracht. Nog is deze symfonie niet voltooid. Zoolang de dichter leeft en werkt wordt het slotakkoord niet genoteerd. Wie het leven als onderwerp koos heeft aan een leven niet genoeg om het uit te putten.

Hoe meer een stroom de zee nadert, hoe grootscher wordt het schouwspel dat hij biedt. Aan den dichter van ‘Het grootste voor een stroom is groot te stroomen’ kan de zin van dit beeld, en de wensch die het inhoudt niet ontgaan. Verschaeve die aan de beste onzer jongeren als de figuur uit een sage voorkomt, beleve verder de legende van zijn leven. Hij blijve de toovermeester die de geheimen der geestelijke natuur heeft opgespoord; de dichterdenker die het in gevleugelde woorden vat; de ziener die het heden verklaart; de wijze die zijn volk tot een eenheid samensmeedt door het zijn ziel voor te houden. Hij blijve de voorspreker van zijn volk, zijn stam, zijn ras; van de antieke cultuur en de twintig eeuwen christendom waarvan hij een erfgenaam is. Hij blijve de dichter voor wie de vreugde van het bewonderen is weggelegd en die er zich niet aan stoort of wij hem al of niet bewonderen, daar hij zijn oog niet op ons, maar op het wonder zelf houdt gericht.