Westland. Jaargang 1

[p. 932]

Kantteekeningen
De ‘critische normen’ van Maurice Roelants

Niemand zal betwisten dat er natuur- of levenswetten bestaan. Zoo ligt het ook in de natuur der dingen dat kunst bestaat. Zooals wij kunnen leven zonder van de levenswetten veel af te weten, zoo kunnen wij kunst scheppen zonder het wezen der kunst te verklaren. Door een norm bedoelen wij niet hoe ‘een ontroering of een inval tot een gedicht of een roman wordt omgezet’, dus niet de transpositie van psychologischen of biologischen aard, maar de artistieke vormverwezenlijkende activiteit, den aan de schepping ten gronde liggenden impuls. Deze is van strikt persoonlijken aard: de ware kunstenaar weet zélf het best waaraan hij zich houden moet. Is het daarom echter uitgesloten dat de eigen normenschepping door anderen beïnvloed of gericht wordt? En kan met den aard van den kunstenaar zich een opdracht niet verzoenen? Er zijn normen, laat ons dat niet onder stoelen of banken steken. Maar tusschen normen en verlangenlijstjes is een hemelsbreed verschil. Normatief is het critisch onderzoek altijd, wil het den naam van ‘critisch’ onderzoek behouden. Normatief onderzoek veronderstelt daarom nog niet dat de beoordeelde kunstenaar er gevolg aan geven moet. Maar onder critische norm verstaan we in de eerste plaats dàt waaraan het scheppend processus niet vreemd kan zijn: het waarachtige correctief. Het artistiek geweten groeit in een teelgrond van oprechtheid, waarheids- en rechtvaardigheidsliefde. Alle groote kunstenaars althans hebben dit geweten gemeen. In hoeverre later aposteriorisch wordt uitgemaakt dat hun persoonlijke normen niet volstonden, is een kwestie van tijd en het gevolg van hun particuliere opvattingen.

Als wij ‘Over critische normen’ van Maurice Roelants in ‘Schrijvers, wat is er van den mensch’ lezen, dan begeestert zijn spiritueel vuurwerk zooals trouwens al de geschriften van dezen literairen goochelaar bij eerste kennismaking bovenmate. Maar de toaststemming voorbij weten we dat we ‘gebalanceerd’ zijn geworden, geschommeld op zijn vlammende, lyrische, maar niettemin particuliere beschouwingen. Want al tennisspelend, lenig kaatsend en terugslaand, aanvallend en verwerend - wat niet het minst tot de bekoring van zijn spel met woorden en zijn woordspelingen bijdraagt - spelt hij ons zijn normen op de mouw. Dat is zijn goed recht. Maar hij moet nu niet het omgekeerde komen beweren, hij moet het niet zóó voorstellen alsof hij niet normatief zou oordeelen!

Critiek kan voor Roelants niet anders zijn dan subjectief, particulier, zooals alle kunst. ‘Kunst is een kwestie van wezen en karakter.’

[p. 933]

‘Eenige roode bloedlichaampjes minder of meer, en de criticus kan zich niet of uitstekend instellen op den hartslag van den kunstenaar.’ Als ik het goed versta is hier sprake van een vitalistische norm en doet mij de formule aan die van Forum denken: ‘heb ik hier te doen met een vent voor mijn particulier gevoel?’ ‘Veel verachten en van veel houden.’ ‘Mijn critiek is niet meer of niet minder waard dan ik zelf waard ben.’ ‘Schrijvers wat hebt gij in uw mars en in uw body?’ Bewogen door haat of liefde, door sympathie of antipathie, door bewondering of misprijzen, zijn dat ook niet ‘vooropgezette normen, vaste waardebepalingen en constante verhoudingen’ (zie de biologische determinatie!) voor den criticus Roelants? Hij zou kunnen zeggen: ‘Maar ik dring die normen toch niet op!’ Wie zegt dat? Hij beoordeelt toch maar naar wat hem ligt? Och, op de keper beschouwd zijn zijn normen klassieker dan hij wil doen gelooven, klassieker, d.w.z. de professorale critiek meer tegemoetkomend dan hij denkt. ‘Schenk mij’, zegt hij, ‘een volledig, een troostend, een sterkend beeld van God en mensch, van aarde en hemel, waarin elke persoonlijkheid en elke gemeenschap haar rechtmatig en harmonieus deel heeft, schenk mij een evenwichtige synthese van de geheele schepping. En als u dat niet mogelijk is: doe wat gij kunt.’ Hier hooren wij zeer goed, wat hij voorstaat. ‘Ik heb altijd gedroomd van een classieke volledigheid en simpele synthese...’ ‘Ik zou Christen en Griek zijn, Vlaming en Europeaan, Gentenaar en universeel, uit de fraaiste verleden en toekomstige perioden.’ Zijn dat geen normen, die hij voor den Vlaamschen kunstenaar veralgemeend zou willen zien? Persoonlijk wil ik aan deze formules zelf geen afbreuk doen, maar Roelants mag toegeven dat ze normatief zijn. Ik ben niet doof voor wat hij bedoelt met ‘Er zijn geen kunstnormen’. Laten wij een mannelijke critiek schrijven. Tot deze twee conclusies moest ik hier echter komen: 1^o Subjectieve normen zijn ook normen en niet zelden worden ze door den schepper geijkt. 2^o Wij moeten ons hoeden voor hyper-subjectiviteit. Parti-pris, goed, maar oppassen voor de onderen overschatting! Want het is een feit dat Roelants als criticus zelden verder sympathiseert dan zijn Brusselsche vriendschappen, zijn geestverwanten en zijn geboortestreek! Eigenaardig b.v. dat hij geen woord zegt over Walschap!

Voor het overige kan ik niet anders dan ‘Schrijvers, wat is er van den mensch’ (uitgave Manteau, Brussel) aanbevelen. Naast niet al te diepgaande, maar kloeke boekrecenties en piëteitvolle portretteering zijn enkele psychologische ontledingen en Hineininterpretierungen meesterlijk. Ik denk hier vooral aan ‘Herman Teirlinck en de componist’ en het oproepen van de ‘Gentsche atmosfeer’ in de studie over Richard Minne.

Paul de Vree