Westland. Jaargang 1

[p. 557]

Literaire Documenten

Frans Smits: Willem Elsschot, zijn leven, zijn werk en zijn beteekenis als prozaschrijver en dichter. Geïllustreerd met photo's en facsimilé's van handschriften benevens een aanhangsel als proeve van omwerking van waarheid tot verdichting en een bibliografie van en over het werk van den schrijver. (Documenten uitgegeven door de U.M.A. Manteau N.V. Brussel en Nijgh en Van Ditmar N.V. te Rotterdam, 1942).

Deze lange titel tot het derde deel der Documenten-reeks van Manteau, waarin als eerste en tweede boek, respectievelijk Richard Minne's ‘Wolfijzers en Schietgeweren’ en de door Dr. Julius Pée bezorgde ‘Brieven van Multatuli’ verschenen, symboliseert a.h.w. in zijn angstvallige uitvoerigheid de hoofdverdienste van dit jongste werk van den romancier Frans Smits over zijn bloedverwant Alfons de Ridder, alias Willem Elsschot: het is een verdienste van gewetensvolle volledigheid, van streng verantwoorde en rustige beschouwing, die alle reden plaats geeft, nergens een greep doet naar een min of meer hypothetische interpretatie, kalm en zonder vooringenomenheid of partijschap bij de feiten blijft, niet aarzelend om, zonder opwinding, Jan Greshoff en Menno ter Braak in hun bewonderende voortvarendheid terecht te wijzen, constateert en besluit in een serene overwogenheid, die, alhoewel vrij van dithyrambe of polemiek, toch van een hartstochtelijke bewondering voor den behandelden auteur getuigt. Als ‘document’, als ‘inwijding’ tot het werk van een schrijver, is deze studie over Willem Elsschot in haar evenwichtige volledigheid een model, - bovendien een voorbeeld van uitstekende en zuivere schriftuur.

Na de drukker wordende belangstelling der jongste maanden rond het oeuvre van Elsschot, met de daartoe hoorende artikels en polemieken in krant en periodiek, en de verschillende (in den grond op hetzelfde neerkomende) interpretaties van Elsschot's literaire persoonlijkheid, geloof ik niet, dat er over dezen auteur nog veel nieuws te vertellen is. Voor al wie niet ziende blind is, blijft de kern dezer persoonlijkheid: het schuilgaan eener zeer kwetsbare gevoeligheid achter een cynischen schijn. Ook het klare betoog van Frans Smits, zoowel in het ontworpen ‘levensbeeld’, als in de uitvoerige ontleding en bespreking van elk werk afzonderlijk, komt dit nogmaals bevestigen. Niet dat Smits slechts doorheen het werk van Elsschot bewijzen voor deze stelling zou hebben opgespoord en zijn boek alleen de uitwerking is geworden van een ‘thema’. Niets is minder waar: Smits' boek is meer experimenteel dan thematisch, doch ook deze experimenteele werkwijze die door haar bevattelijken en oprechten eenvoud, gunstig afsteekt tegen de manier om door wijdloopige en zwaartillende betoogen het meest voor de hand liggende te bewijzen, leidt onveranderlijk tot hetzelfde

[p. 558]

resultaat. Het kon moeilijk anders, maar toch is het goed dat het eens op deze wijze werd aangetoond.

In het eerste hoofdstuk teekent Smits ‘een levensbeeld’ van den auteur, aan de hand van persoonlijk-familiale gegevens, brieven, Uitlatingen aan vrienden of interviewers, en ook van zijn werk dat ten deele zeer sterk, ten deele volledig autobiografisch van inslag is. De zeer nauwe familiale en vriendschapsbetrekkingen van den essayist met den behandelden schrijver stellen ons gerust dat dienaangaande geen knollen voor citroenen worden verkocht. Het hoofdbestanddeel van het boek is vanzelfsprekend gewijd aan den prozaschrijver Elsschot, waarbij de romans worden gegroepeerd in: Eerste werken (Villa des Roses, Een Ontgoocheling, De Verlossing), Boorman en zijn Zakenwereld (Lijmen, Het Been, Het Tankschip), Laarmans en zijn Zakenwereld (Kaas) en: Laarmans en zijn Familieleven. (Tsjip, de Leeuwentemmer, Pensioen). Elk werk wordt dan afzonderlijk uitvoerig behandeld: samengevat naar den inhoud, gesitueerd in het gezamenlijk oeuvre van den schrijver, psychologisch en letterkundig ontleed. De aandacht wordt gevestigd op steeds weerkeerende motieven of personnages, minder opvallende eigenschappen, eigenaardigheden of karaktertrekken worden naar voren gehaald, en ten slotte wordt de behandeling besloten met een synthetisch waarde-oordeel voor het besproken werk. Na den prozaschrijver te hebben behandeld, volgt een hoofdstuk over den dichter, waarin verschillende verzen volledig worden geciteerd, en waarin Smits ook niet aarzelt, zijn eigen opvatting door het aanhalen van de zienswijze van anderen weer te geven. Het ‘besluit’ brengt dan de synthese van alle resultaten die het voorafgaandelijk onderzoek opleverde.

Men hoeft in het werk van Frans Smits over Willem Elsschot geen onthullingen te zoeken of verrassende formuleeringen. Sterk persoonlijk getinte beschouwingen of lyrische ontsnappingen op kosten van den behandelden auteur biedt het evenmin. Smits heeft met deze uitvoerige studie niet zich zelf, maar alleen Willem Elsschot willen dienen. En dat is hem op overtuigende wijze gelukt. Het is zuiver en eerlijk werk van een knap vakman-met-de-pen, en zonder één enkele misprijzende bedoeling t.o.v. een andere, meer creatieve werkwijze, (beide vullen mekaar aan), durf ik zeggen: we hebben in Vlaanderen tekort aan dergelijke soliede literaire ‘documenten’. Wanneer ze bovendien, zooals het boek van Smits, dan nog worden aangevuld door een volledige bibliografie van en een bijna-volledige over het werk van den schrijver, benevens een verzameling grootendeels nooit gepubliceerde foto's, ook van handschriften, en een uitvoerige proeve van omwerking van een gewonen familiebrief tot het eerste hoofdstuk van ‘De Leeuwentemmer’, dan moeten ze elken literatuurliefhebber een duurbaar bezit worden.

Bert Ranke