Westland. Jaargang 1

Twee Natuurtalenten

Jos van Rooy: Vader en Zoon. (De Kinkhoren, Brugge). - Piet van Aken: De falende God. (A. Manteau, Brussel).

Naast het verschijnsel van het bewust scheppen van romanfiguren die niet meer louter individueele gevallen zijn, maar de belichaming van positieve volksche waarden, naast een versterkt geluid van optimistisch levensaanvaarden en het terug grijpen naar de formule van den historischen roman, is het creëeren van uitzonderlijk sterke persoonlijkheden, die door de kracht van hun nooit versagenden wil en de voorbeschiktheid van hun rustelooze, scheppende natuur, een bepaalde menschengemeenschap beheerschen, een der kenmerken van een onmiskenbaren wil tot vernieuwing in onze literatuur.

Typisch voor deze strekking zijn de boeken van twee nieuw-gekomenen: ‘Vader en Zoon’ van Jos Van Rooy, en ‘De falende God’ van Piet Van Aken. Wanneer ik zeg nieuw-gekomenen, dan maak ik voor Jos Van Rooy abstractie van zijn, in de volksreeks van het Davidsfonds verschenen historischen roman ‘Egmont’, die literair een mislukking was, alhoewel de eerste bladzijden een klank hadden, die iets goeds deed verwachten, en voor Piet Van Aken van enkele kortverhalen die destijds in ‘Vormen’ en onlangs in ‘Westland’ verschenen, en die niettegenstaande den al te klaarblijkelijken invloed van Walschap en De Pillecijn, uitstekend geschreven waren, en bij dezen pas 22-jarige een vormkracht deden veronderstellen, die de stoutste verwachtingen wettigt.

Het hier besproken werk van Jos Van Rooy, ‘Vader en Zoon’ heeft opvallend vernietigende critieken gekregen in de pers, waarvan het steeds terugkeerend leidmotief was: epigonisme op Knut Hamsun's ‘Hoe het groeide’. Er dient onmiddellijk toegegeven, dat de aanhef zeer sterk aan genoemd werk van Hamsun doet denken, en dat men verderop wel eens de lucht van ‘Zwervers’ van denzelfden schrijver in den neus krijgt. Maar het is toch niet alleen het onderwerp dat een boek goed of slecht maakt. Er is toch nog zoo iets als de inhoud en de manier om dien inhoud gestalte te geven. En waarom een debutant verpletteren onder het verwijt, een thema ontleend te hebben, terwijl men een meer gevestigd auteur, dit zelfde thema, blijkbaar aan dezelfde bron geput, met een blik van verstandhouding cadeau doet? M.i. werd dit boek van Jos Van Rooy, dat dan toch merkbaar hooger staat dan zijn debuut, door een aanzienlijk deel der dagbladcritiek onrechtvaardig behandeld:

[p. 469]

afgeslacht in een soort literairen sluipmoord als een gemakkelijke prooi voor fantasielooze beulsknechten. Niet het feit dat een boek wordt afgemaakt ergert me, - critiek schrijven is nu eenmaal vaak een pijnlijke operatie verrichten, - maar wel, dat zulks onverantwoord of mank gemotiveerd gebeurt. Het materiaal voor een verpletterend rekwisitorium ligt in ‘Vader en Zoon’, vooral in de eerste hoofdstukken, in voldoende mate voor het grijpen, om niet uitsluitend beroep te moeten doen op den goedkoopen dooddoener der letterdiefte. Uit dergelijke magere argumentatie blijkt niet alleen voor de zooveelste maal, hoe onze dagbladcritiek voor negentig procent een woekeren is met derde handsche ideeën, maar ook hoe weinig recensenten een boek uitlezen (‘Vader en Zoon’ is 428 bladz. lang!) Ik geef volmondig toe, dat men reeds bij de lectuur der eerste bladzijden van een boek merkt, of de auteur wel degelijk schrijven kan, maar toch dient rekening gehouden met het feit, dat een schrijver, vooral een jong schrijver in zijn werk groeien kan naar het einde toe. Dit is namelijk het geval met Jos Van Rooy in ‘Vader en Zoon’ en daarop wenschte ik de aandacht te vestigen.

‘Vader en Zoon’ is het verhaal van den sterken De Flier, een boerenzoon uit Limburg, wiens vader gestorven is, nadat zijn heele bezit onder den hamer kwam, en die met een spade, waaraan een bundeltje kleeren, over den schouder, één goudstukje in den zak en veel bitterheid in zijn hart, langs den Kempischen kanaaldijk trekt, op zoek naar werk voor zijn sterke armen en een taak voor zijn taaien wil. Een koehoedstertje stemt hem milder tegenover het leven en zijn jonge kracht wordt de bron van zijn geluk. Hij vestigt zich in het broek, neemt en bewerkt steeds meer grond, komt in conflict met de gemeente, zegeviert met steun van den kasteelheer in het proces, maakt de zompige vlakte tot vruchtbaar akkerland, en waar eens zijn eerste onooglijke plaggenhut stond verrijst thans een stevig gebouwen-complex: het hart van ‘de ontginning’. De dorpelingen noemen het de ‘Rivierenhoef’ later ‘Rivierenhof’, en sinds de kasteelheer stierf heet Rombout in den volksmond ‘de graaf’. Dina, het koehoedstertje, dat zijn leven gedurende enkele maanden deelde, en die hij trouwde op haar sterfbed, heeft deze bekroning van hun onafgebroken zwoegen niet meer mogen beleven. Ze stierf vóór de geboorte van hun kind. Dat is de schaduw over Rombout's leven: hij heeft geen zoon. Als man van middelbaren leeftijd hertrouwt hij met een twintig jaar jongere schildersdochter, een droomerig en dweepziek kind, dat enkel leeft voor de dingen des geestes en sterft bij de geboorte van hun zoon Erik. De kleine jongen wordt tot zijn tiende jaar opgevoed door het stille, mijmerige grootouders-paar, maar ondergaat er vooral den invloed van een hysterisch-godsdienstige tante. Hij studeert, komt later op de ontginning, wil reeds als student het bedrijf mechaniseeren, en zal de onderneming na den dood van zijn vader

[p. 470]

volledig industrialiseeren. De ijzererts-ontginning en de suikerfabriek doen hem het contact met de levende aarde verliezen; zijn zaken breiden uit; rond de fabrieken verrijzen woningen, cafétjes, een school, een hospitaal, een kerk... Aan het kanaal ontstaat een industriestad. Erik de Flier, de kapitalist, die door zijn rusteloozen geest gedreven wordt tot scheppen, tot nieuwe prestaties en daarbij geen menschen ontziet, heerscht over dit drukke bedrijf als de onbetwiste meester. Het hiëratische gezag dat de aarde zelf zijn vader geschonken had, is hem echter vreemd: men vreest hem, en dat is hem voldoende. In zijn binnenste is Erik echter een verscheurd mensch: in hem werken constructieve en destructieve erfelijke krachten tegen elkaar in, die hij als een verstokte individualist uitvieren wil, in plaats van ze te draineeren naar hun natuurlijk doel: de gemeenschap. Zijn huwelijk na talrijke erotische escapades, wordt een mislukking. Wanneer hij zijn buiten-echtelijke liefde tot de vrouw van zijn vroegeren ingenieur onbeantwoord ziet, kan ook zijn scheppingsdrang, die nog slechts zich zelf ten doel heeft, hem niet redden van den ondergang in den waanzin.

Het eerste gedeelte van het boek, waarin wordt gepoogd, figuren en gebeurtenissen in een mythischen lichtkring te plaatsen, ruikt zeer sterk naar ‘literatuur’ en is niet vrij van Walschapsche invloeden. Het laat overigens den lezer even onberoerd als de ‘bedachte’ constructies van dezen laatste; hoogstens ervaart men eenigen wrevel om de hinderende onwaarachtigheid in de voorstelling en de volkomen valschheid van het gevoel, die beide soms aan het belachelijke grenzen. Om te zwijgen van de vele geforceerde en stuntelige beelden, die mede de lectuur tot een karwei maken. De psychologie van den jongen Rombout is deze van een belezen collegestudent en niet van een boer. Een romantische gevoelerigheid in de verhouding tot het koehoedstertje, het hopeloos falen in het dialoog van den ontginner met den kasteelheer of de dorpsjongens, het niet-consequent aanwenden van literaire procédés en trucjes van vreemde vinding, dit alles wijst op een jeugdige onwennigheid in het métier, maar ook op een onvoldoende kennis van den landschen mensch. De enkele geslaagde momenten kunnen niet verhinderen dat het eerste deel van het boek den zeer ongunstigen indruk nalaat van opgeblazenheid en kunstmatigheid.

Doch ik zegde reeds dat Jos Van Rooy groeit in zijn werk. De tweede helft, gewijd aan den volwassen zoon Erik de Flier, is dan ook het sterkste deel van zijn boek geworden. Hier betreedt hij een terrein dat hem als modern mensch meer uit innerlijke ervaring vertrouwd is. De figuur van Erik is goed verantwoord en geloofwaardig opgebouwd uit de voorhanden zijnde elementen van erfelijkheid en milieu. Zijn krankzinnigheid aanvaardt men, zij het niet als onafwendbaar, dan toch als een mogelijkheid. Zeer goed zijn de hoofstukken met Rose van den onderwijzer, waarin men de hunkerende obsessie groeien voelt. Van zin voor realistische obser-

[p. 471]

vatie getuigen de beschrijving van de begrafenis en de uitbeelding van den jongen geestelijke, die komt bidden voor Rombouts tweede vrouw in barensnood. Ook de episode van Eriks opvoeding bij de grootouders is met werkelijkheidszin geteekend, en de weemoedig-artistieke grootvader werd trefzeker geportretteerd. Onwaarachtig daarentegen, vooral wegens het houterig en onnatuurlijk dialoog, zijn de bladzijden aan Eriks schooltijd gewijd. De kinderpsychologie schijnt voor Jos Van Rooy voorloopig nog een boek met zeven sloten.

Wat mij echter, niettegenstaande de vele gebreken van zijn boek, Jos van Rooy een natuurtalent doet noemen, is de blijkbare gemakkelijkheid waarmee hij de pen hanteert en zijn benijdenswaardige gave om een grooten roman te bouwen. Het opzet van ‘Vader en Zoon’ getuigt van een durf en een spontaneïteit, die kenmerken zijn van den waren romancier. Wat hem voorloopig nog ontbreekt is zelfbeheersching en een bestendig waakzame, verstandelijke controle. Ik ben er van overtuigd, dat zijn Muze zich het dragen van dit keurs niet zal berouwen.

Met ‘De falende God’ van Piet van Aken bevinden we ons eveneens volop in de sfeer van het mythische met sterk verliteratuurd accent, ook naar stijl en taal. Deze novelle, waarvan alle contouren wegdoezelen in een opzettelijke vaagheid van conceptie, staat evenals ‘Vader en Zoon’ in het teeken der sterke, heerschende persoonlijkheid van den man, die niet uitsluitend voldoening vindt in het geld dat zijn zwoegen hem oplevert, maar vooral in het besef dat ‘de geweldige onderneming... aan zijn geest ontsproten was’...

Ziehier hoe de binnenkant van het omslag den inhoud weergeeft van dit verhaal: ‘Uit het Noorden komt een man, die de aarde ontdekt en ze dienstbaar maakt. Maar hij is geen boer die de aarde bevecht met het geweld van zijn eigen lichaam en den hartstocht zijner handen; hij beheerscht de menschen en die doen het voor hem. En zoo, door de nietige kruiperigheid van dit wroetersras, en de sombere kracht zijner eenzaamheid, wordt hij groot: een god in deze kleine wereld. Maar er komt een vrouw. Het verleden rukt aan, en de kruiperige lafheid der menschen, en de heidensche felheid zijner liefde, matten hem geestelijk af en drijven hem tot vertwijfeling. Dan staat het volk op en hij faalt. Doch zelfs zoo gebroken en geslagen, blijft hij sterker dan zij. En hij begint opnieuw: de grondlegger der groote steenbakkerijen.’

Deze gezwollen ‘korte inhoud’ heeft het voordeel dat hij in zijn hooggestemde onstoffelijkheid volkomen den geest weergeeft van het verhaal dat inderdaad geen enkel steunpunt biedt aan eenige lichamelijke voorstelling. Ik sla willekeurig het boekje open: bl. 30 en lees: ‘Maar de dagen waren schoon en vol; - er was geen aarzeling in hun gang. Hij stond op de hoogte van het gehucht, en het leek hem dat de aarde een zwaar lichaam was dat zich elken mor-

[p. 472]

gen wentelde als een dier dat zijn versche wonden naar den balsem van de winden keert.’

Piet van Aken slingert tusschen invloeden en voorbeelden en heeft zijn eigen vorm nog niet gevonden, wat overigens op zijn leeftijd geen verwijt beteekent. Indertijd leverde hij in ‘Vormen’ uitstekende... pastiches van De Pillecijn's zwaar zintuiglijke stemmingskunst. Ook ‘De falende God’ zit nog in den greep van dezen auteur: ‘Hij staarde in de duisternis en dacht aan de nachten waarop zijn lichaam de zware koelte van de aarde had betast.’ Of dit: ‘Ze waren den klank van zijn geld te zeer gewend, en de koele lokroep van het bier staat krachtig in de zomeravonden van dit ruwe ras.’ Van Aken is nog te zeer verliefd op het mooie woord, de sierlijke wending, en bezeten van het duiveltje der atmosferisch werkende abstracties. M.i. heeft hij beter resultaat bereikt in de realistische novelle ‘Gemengd Nieuws’ onlangs in ‘Westland’ verschenen.

Maar ik wil dit werkje niet harteloos neerhalen door een doorgevoerde ontleding of een ‘korten inhoud’ in een anderen toonaard dan deze van den uitgever; het zou te gemakkelijk zijn. Ik wil integendeel nadrukkelijk wijzen op de zeldzame verdiensten van dezen zeer jongen auteur, die zelfs met dit onaanvaardbaar brokje ‘fraaie letteren’ nog bewijst een proza te kunnen schrijven, dat hem enkele andere romanciers met reputatie gerust mogen benijden. Wanneer het leven zijn gevoel voor het woord van alle belletristische zwakheden zal genezen hebben, is het niet uitgesloten, dat het natuurlijk talent van Piet van Aken tot een zeer breede ontplooiing komt.

Bert Ranke