Westland. Jaargang 1

[p. 208]

Drs. H. de Vos
‘Alles voor het Rijk’

Christoph Steding:
Das Reich und die Krankheit der europäischen Kultur⁽¹⁾.

Na de glanzende openbaring, die de Rijkstentoonstelling ‘Deutsche Grösse’ in het voorjaar te Brussel voor ieder denkend en volks-voelend Vlaming geweest is, zal er voorzeker niemand meer onder ons te vinden zijn, tot wien niet een straaltje is doorgedrongen van den luister en de heerlijkheid van het Rijk en van zijn geheel Europa in tijd en ruimte overspannende beteekenis.

Tevens is de totale ineenstorting van de Britsche politiek der drie laatste eeuwen, der ‘balance of powers’, in onze gewesten het signaal geweest voor de uiteindelijke opruiming van allerlei voorbijgestreefde begrippen en daaruit voortvloeiende politieke en geesteshoudingen; daaronder heeft vooral die der ‘neutraliteit’ den gevoeligsten deuk gekregen.

Wat de harde boetseerder der geschiedenis, de oorlog, in onze dagen, met de zware slagen van zijn zwaard, op het practisch terrein van de werkelijkheid heeft doorgevoerd, dit had reeds, op het geestelijk terrein, het standaardwerk van den te vroeg, in 1938, overleden Steding, over het Rijk en het verval der cultuur van het Avondland, in hooge mate verwezenlijkt.

In dit monumentaal werk, dat ik wel den ‘Rijksbijbel’ zou durven noemen, zweeft de begaafde historieker, als de ‘adelaar van het Rijk’, boven Duitschland en zijn Nederduitsche en andere Germaansche randstaten: Zwitserland, de Nederlanden en de Noorderlanden, die hij af en toe, niet zonder bittere ironie, de ‘nepioi’ de ‘piepjongen’ of ‘allerkleinsten’ durft te noemen. Met scherpen, onfaalbaren, streng-wetenschappelijken doch tevens hartstochtelijken blik beschouwt hij voornamelijk alle cultuurpolitische prestaties in deze zijn levensruimte en dóórschouwt ze meteen: alle neutrale, on-Rijksche en bijgevolg Rijksvijandige bestrevingen, die van deze cultuurprestaties de aanleiding en meestal de drijfveer zijn, stelt hij meedoogenloos aan de kaak. Alles herleidt hij tot het Rijk. Hij strijdt

(1) Christoph Steding, Das Reich und die Krankheit der europäischen Kultur, 2^e druk, Hanseatische Verlagsanstalt, Hamburg, 1942.

[p. 209]

een ongenadigen strijd tegen alle Rijksvijanden, waar hij ze ook aantreft. Zelfs de groote Nietzsche ontsnapt niet aan dezen onverbiddelijke, die zelf in zijn diepste wezen een hartstochtelijke Nietzsche-natuur verbergt. Zelfs een Rembrandt-Duitscher als Langbehn en zeer vele schijnbaar ‘goede’ Duitschers ontmaskert hij als gevaarlijke, openlijke of heimelijke Rijksondergravers. Zijn werk stijgt reeds alleen hierdoor tot een tragische grootheid, dat het doorheen zijn ruim 700 blz. gedragen wordt op den adem van een hartstocht voor het Rijk - hij schiep het begrip, zooniet het woord, ‘Reichsleidenschaft’ -, die hem jaren lang verteerde en waaraan hij, uitgeput en overwerkt, ten langen laatste is ten ondergegaan, terwille van het Rijk.

* * *

In 1903 geboren te Waltringhausen, in het Neder-Saksen van hertog Widukind, den hardnekkigen kamper tegen Karel den Groote voor Noordsche wereldbeschouwing en Germaansch Odalsboerenrecht, was Steding de afstammeling van tallooze trotsche geslachten van vrije Nederduitsche erfboeren. Hij is gegroeid uit den grond van een gebied dat eerst voor kort, in de 19^e eeuw, tot Pruisen, de kern en het cristallisatiepunt van het nieuwe Rijk, is gaan behooren. En ook hierom wekt hij Vlaanderen's bijzondere belangstelling. Als waardige zoon van keikoppige, bodemvaste landbouwers is hij de geestelijke ‘Rijkbouwer’ geworden, bezeten door een inwendigen daimoon, die hem tot aan zijn vroegtijdigen dood in 1938 nooit meer losliet.

Om Steding ten volle te begrijpen dient men twee dingen in het oog te houden: vooreerst, zijn vrij jeugdigen ouderdom, want met 35 jaren had hij zijn levensloop voleindigd. Dit verklaart wel voor een deel zijn compromisloos recht-door-zee-varen, recht op zijn grootsche ideaal toe. Door volwassen Europeërs van heden, nog niet ten volle ontgroeid aan de gerontokratische levenshouding van een vervlogen demokratisch tijdperk, kan deze onbuigzame lijn van jeugdige onstuimigheid wel eens als een te strakke lijn worden aangevoeld. Verder kan men Steding ook niet ten volle begrijpen als men zijn Pruisendom, zijn Pruisischen geest, bij hem vleesch geworden en vereerd in zijn lievelingsphilosoof Hegel, over het hoofd ziet. Het Pruisendom van dezen Nederduitschen en Nedersaksischen, ons zoo nauw verwanten West-Duitscher, is het tucht-

[p. 210]

volle, ordevolle, want soldateske Pruisendom, dat de zuurdeeg en het cement is geweest van het Groot-Duitsche Rijk en dit ook zal blijven in het komende Rijk. Het is het Pruisendom van de Stedingsche ‘Ordnungen’, dat alle ‘Abweichung’ van het Rijk zonder meer ziet als een ‘Abweichung’ van de eeuwige Orde zelf. In dit opzicht vinden wij in Steding's dagboek een kenschetsende aanteekening: ‘Mir fällt ein, dass ich im ersten Semester ein Ordnungsfanatiker war. Ich habe ganze Blätter vollgeschrieben mit dem Wort Ordnung. War das schon eine Vorwegnahme des jetzt erwachenden Sinnes für das Reich und die Ordnungen?’

Steding bestudeerde de ‘neutralen’, waartegen hij met het dynamiet van zijn levenswerk zou stormloopen, ter plaatse zelf. Hij verbleef geruimen tijd in de randgebieden van het toenmalige Rijk, vooral in Zwitserland en in Holland. Vlaanderen heeft hij echter niet bezocht en schijnt hij als Duitsch-Germaansch volksgebied zelfs eenigszins te ignoreeren. Dit zal waarschijnlijk het gevolg zijn van de zelfs nu nog in Duitschland vaak heerschende meening, dat in onze gewesten slechts nog een weinig interessant, verfranscht ‘mengelmoes-volk’ woont.

* * *

In zijn tot den innerlijken kern der dingen doordringende studie, verklaart Steding de door niemand geloochende zwakheids- en ziekteverschijnselen der Europeesche cultuur, door het feit dat deze cultuur de natuurlijke orde heeft prijsgegeven, die haar eenmaal van uit het Europeesche middelpunt heeft doorstraald. De Rijksgedachte, als algemeen-Europeesch ordebeginsel, werd verloochend en vervangen door afwijking van het Rijk, door neutraliteit. Men is een kunstmatig en onwezenlijk onderscheid gaan invoeren tusschen politiek en geest, tusschen politiek en cultuur, die men zelfs als twee antinomieën is gaan beschouwen. Dit voor Europa zoo noodlottig dualisme deed zijn aanhangers en de staten, waarin zij leefden, in doffe, kleurlooze geschiedloosheid verstarren en ontnam hun de mannelijke teelkracht om de ware cultuur voort te brengen. Ik hoef hier niet te wijzen op het oorzakelijk verband, dat steeds in de geschiedenis der Europeesche menschheid gelegen heeft tusschen de groote perioden van krachtige politiek en weerbesef eenerzijds en cultuur anderzijds. Wij hoeven slechts, dichter bij ons, te denken aan de Fransche 17^e eeuw van den zonnekoning Lodewijk XIV en

[p. 211]

aan den Hollandschen 17^e eeuwschen bloei, als begeleidend verschijnsel van den geweldigen onafhankelijkheidsstrijd der Zeven Provinciën. Dank zij het kunstmatig verzonnen dualisme: politiek tegen cultuur, kwam men ertoe te gaan spreken van ‘het andere Duitschland’, dat der ‘dichters en denkers’, dat men tegen het ‘militaristische, Pruisische’ Duitschland, met zijn ordeningsgedachte van het Rijk, trachtte uit te spelen onder de leuze: ‘Het Duitschland der politiek is onvereenigbaar met dat van den geest’.

Aldus verklaart Steding ongeveer alle cultuurprestaties van eenig formaat der laatste eeuw in de Noorderlanden (Kierkegaard, Strindberg en den Jood Brandes), Nederland (o.a. van de Velde, Allard Pierson, Kuiper, Huizinga), en vooral in Zwitserland (Bachofen, Burckhardt e.a.), het type van het geneutraliseerde, Rijksvijandiggeworden, gewezen Rijksdeel, waar het particularisme hoogtij viert, en waarvan zelfs deelen, zooals het Calvinistische Bazel der bankiers en der intellectueelen, zich in eigengereide afzijdigheid van het overige Zwitserland afwenden. Particularisme in het quadraat! Doch ook tegen Duitschland zelf moet Steding zijn aanvallen richten. Tegen het Duitschland nl. der neutraliseering, der afkeerigheid van de groote, allesbeheerschende politiek. Steding noemt dit het Wilhelminisch-Stresemannsche Duitschland, dit Duitschland der ‘on-Duitschheid’, dat zijn aanvang neemt met de afdanking van Bismarck door Wilhelm II von Hohenzollern, dat van toen af Duitschland's verval in capitalisme, liberalisme en geflirt met het Marxisme en Jodendom bespoedigt, dat daarna noodzakelijkerwijze ineenstort in 1918, voortgezet wordt onder de Republiek van Weimar, tot deze op haar beurt wordt opgeruimd in 1933 door weerontwaakte oer-Duitsche krachten, onder leiding van den Hernieuwer en Voltooier des Rijks, Adolf Hitler.

I. De allesbeheerschende Politiek en het Rijk.

Steeds opnieuw onderlijnt Steding het reeds door de antieke Hellenen gehuldigde beginsel dat de politiek in haar hoogsten en edelsten vorm - de kunst om het welzijn van volk en staat te bevorderen - alles beheerscht, daar het wezen van den mensch is te zijn een ‘zoön politikon’. Daarom is ook de politiek het heelmiddel

[p. 212]

voor Europa en zijn wegkwijnende cultuur. Ook Platoon in zijn ‘Staatsman’ getuikt ervan:

‘Heilen und Ordnung schaffen,’ schrijft Steding, ‘kann in unserer mitteleuropäischen Welt nur das Reich und der dieses Reich tragende von Gott gesandte Staatsmann. In Platos Sprache: ‘weshalb auch dann schon der Gott welcher sie (de wereld, een land) eingerichtet hat, wenn er sie in diesen Nöten erblickt, aus Besorgnis dass sie nicht zertrümmere und durch die Zerrüttung gänzlich aufgelöst in der Unähnlichkeit unergründlichen Ort versinke, sich selbst wiederum an das Ruder stellend, alles was erkrankt und aufgelöst ist... wieder in Ordnung bringt...’ (bl. 501). Daaruit volgt, dat Staat en Rijk boven Kerk, wetten en gemeenschapsleven staan, ‘weil diese erst von jenem her existieren und weil diese zugrundegehen, wenn jenes zugrunde geht’ (bl. 500). Door deze beklemtooning van de overheerschende rol der groote politiek worden meteen de politieke Kerk in haar machtsaanspraak, het Marxisme en Liberalisme met hun valsche dogmas van overheersching der ekonomie over de politiek, voor goed weerlegd. Deze beklemtooning van het politieke vloeit natuurlijk voort uit een tot het leven ‘ja’ zeggende levenshouding, die zich niet, zooals zekere andere, vreemde wereldbeschouwingen, vermeit in ijdele droomerijen en het theoretisch Absolute tot haar God verheft, doch die een absolute idee wil gestalte geven in de werkelijkheid:

‘Das Absolute is wesentlich nur als Besonderes und das Zeitlose nur als Zeitliches. Das Absolute hiess in den Niederlanden einmal Wilhelm I oder Wilhelm III von Oranien. Er hiess in Deutschland Bismarck und heisst heute Hitler... Geschichte machen und begreifen kann daher nur der, welcher nicht mit leeren Normen und einem leeren Absoluten sich herumgestritten hat, sondern welcher im Bereich der Wirklichkeit eines konkret Absoluten und eines Zeitlichen steht, denen es um die Realisierung einer Idee geht’ (bl. 522).

Van uit dit Absolute der werkelijkheid, stelt Steding dan ook met aandrang den eisch naar een politieke wetenschap als de eenig objectieve; de zoogenaamde ‘objectieve’ wetenschap van het demokratisch-liberalistisch tijdperk, met haar sceptische oordeelsopschorting of haar op niets berustende, grillige en nukkige invallen, met haar volslagen gebrek aan een degelijk fundament, aan een vasten hefboom en steunpunt, deze wetenschan is allesbehalve objectief:

[p. 213]

‘Eine Wissenschaft ist nur dann objectiv, wenn sie politisch ist; denn dann lebt sie von der Polis, vom Staate, vom Reich her ihr Dasein und sie steht in Uebereinstimmung mit dem Gesetz, das den eigentlichen Gehalt dieses Gemeinwesens ausmacht. Sofern eine Wissenschaft unpolitisch ist, fehlt ihr jede Objektivität, weil sie dann immer nur die Eitelkeit der Privatperson oder irgendwelcher Zirkel zum “objektiven” Mass-Stab macht. Das ist spezifisch für die Länder der Abweichnung, die sich mit Stolz auch die Länder des Liberalismus nennen. Der Liberalismus kennt nur Individuen, und seine Wissenschaft ist daher wesentlich unpolitisch, was sogar mit unhistorisch identisch ist’ (bl. 299).

Steding is dan ook ten volle consequent met zichzelf en totalitair- Nationaalsocialistisch, waar hij, ten overstaan der wetenschap, een lans breekt ten voordeele der subordinatie der verschillende takken der wetenschap onder een groot geheel, want: ‘Ein Reich lebt nur durch Subordination’ (bl. 308), waar onderschikking vanzelfsprekend niet gelijk staat met onderdrukking. Hij is bijgevolg een uitgesproken vijand van alle coördineerende wetenschap, het schuifjes- en vakjessysteem, waarin iedere tak der wetenschap een autonoom, zorgvuldig afgezonderd, en daardoor juist, verdord en kwijnend leven leidt. Hiermee knoopt Steding ten andere terug aan bij de groote, oorspronkelijke traditie der oudere Grieksche wijsgeeren, voor wie b.v. natuurwetenschap en speculatieve philosophie tot één en dezelfde wetenschap behoorden en het voorwerp waren van een en dezelfde ‘weetgierigheid’:

‘Das Reich widerlegt somit auch das paritätische Prinzip im Staate der Wissenschaft, das jede einzelne Disziplin paritätisch neben der anderen und neben allen anderen stehenlässt, so wie die Kantone und Gesellschaften, Klubs und Parteien paritätisch die Idee des reinen Nebeneinanders im Raume in vollendeter Weise zur Darstellung bringen’ (bl. 308).

Vooral op het gebied der geschiedschrijving eischt Steding op kategorieke wijze een politieke geschiedschrijving: ‘was in den Kämpfen des Weltkriegs und der Strasse und der Säle Wille, Leidenschaft und Gefühl ist, ringt sich in den deutschen Historikern und allen Wissenschaften ebenso empor. Alle muss dasselbe Pathos verbinden, und nur soweit die Wissenschaftler in derselben Weise politisch sind wie die bekannten und unbekannten Männer des im engeren Sinne politischen Kampfes, vermag ihre Geschichtsschrei-

[p. 214]

bung sich zu grossen Leistungen zu verdichten. Was dort Wille, Leidenschaft, Bewegung ist, kehrt hier wieder in der geläuterten Welt des Begriffs und Begreifens. Diese Geschichtsschreibung ist, als aus einer politischen Leidenschaft heraus geboren, um so wahrhaftiger und objectiver, je politischer sie ist, während die Kulturgeschichte (van de 19^e eeuw, Bachofen, Burckhardt, Huizinga enz...) als Kulturgeschichte in der Unwahrheit existiert, denn sie ist geboren als Kind einer Zeit, die ihre Ursprünge vergessen hat und verleugnet und die demgemäss überhaupt alle Ursprünge verleugnen möchte’ (bl. 485-486).

Dat deze oorsprongen ook die zijn van het ras, mogen zij bedenken. die nog steeds droomen van een Nationaalsocialisme, ontdaan van zijn echtsten en hechtsten grondslag, de rassengedachte. De uitverkorenheid van het ‘Germaansche’ ras, of, beter gezegd, van de rassen, die de Germaansche menschheid, haar eenig en eeuwig karakter schenken, zal vooral een beslissende uitwerking hebben op het politieke lot van het Europa onzer dagen:

‘Im Mittelalter redete man vom heiligen römischen Reich deutscher Nation und fasste dieses Reich als zur Ordnung der Mitte Europas berufene Macht auf... Im 19. Jahrhundert vollzog sich der Beruf zum Reich in Anpassung an das diesem Jahrhundert Vertraute als Nationalstaatsbewegung. Im Zeitalter der Naturwissenschaften realisiert sich der Beruf der Deutschen zum Reich als dem ordnenden, hegenden Mittelpunkt Europas unter die Parole von der Auserwähltheit der germanischen Rasse.

Diese dritte Reichsgründung knüpft deswegen mit ihrem Bekenntnis zur nordischen Rasse an die besten Traditionen des europäischen Menschentums an, weil die höchste Leistung des Menschen, sich zu geordneten Staaten zusammenzuschliessen und so erst ganz Mensch, das heisst “zoon politikon” zu sein, in unseren Breiten durch den nordischen Menschen vor allem realisiert ist’ (bl. 573).

Naast het ras, waarvan de Britsche Jood Disraeli verklaarde dat het de sleutel is tot de wereldgeschiedenis, staat het Pruisendom als essentieele factor van alle Rijkspolitiek:

‘Es (het Nationaalsocialisme) war preussischer als Preussen selbst sein konnte. Es ging, vom Süden kommend, nach Berlin und Potsdam und verneigte sich vor dem Genius des grossen Preussenkönigs. Die “Kultur” (zoo duidt Steding steeds de zoogezegde liberalistische cultuur aan) begreift nicht, dass jede poli-

[p. 215]

tische Stunde eines Volkes sich zur Verwirklichung des politischen, auf Einheit zielenden Wollens solcher Mittel bedient, die immer “preussisch” sind, das heisst, ausgezeichnet sind durch die Kraft der Zusammenziehung.’ (blz. 495).

Met het begin van het ‘Pruisendom’, dat doorheen het geheele werk van Steding naar voren treedt als het groote bindmiddel van het werkelijke Rijk, niet van het ‘intellectueele’ Rijk van romantische droomers, is intiem verbonden het probleem van Recht en Macht. De zich alleen nog in het verleden vermeiende kleine Germaansche randstaten, die zich uit de groote politiek en de geschiedenis hebben teruggetrokken en zich halsstarrig vastklampen aan een schijnbaar eeuwigen ‘status quo’, begrijpen blijkbaar niet het recht van het succes en het recht der macht. Men weigert te begrijpen dat ‘der endgültige Erfolg notwendig dort sich einstellt, wo das höhere historische Recht ist. Dass die Weltgeschichte das Weltgericht ist, wird nur von den Völkern begriffen, welche selbst noch imstande sind, Geschichte und Schicksal zu gestalten’ (bl. 496).

Deze gelukkige volkeren zijn nog bekwaam in hartstocht te ontvlammen voor al wat grootsch en edel, mannelijk en schoon is, in tegenstelling met diegenen, die alleen nog van het verleden teren. Het zijn volkeren, die in overeenstemming leven met zichzelf, die als volk den sprong in de politiek gemaakt hebben; ‘Völker... denen die historische Stunde zulächelt oder zu denen sie unterwegs ist, haben weder ein schlechtes Gewissen noch sind sie sonst irgendwie beunruhigt. Nichts überrascht sie, sie befinden sich in einer glücklichen Lebensgemeinschaft mit den Mächten über und unter der Erde. Ihnen gelingt alles, während der “Kultur” in ihrer Umgebung alles misslingt. Dort stehen alle Taten in einem grösseren Zusammenhang. In allem liegt Planmässigkeit, Gesetz, Einheit. Hier ist infolge der verlorengegangenen Uebereinstimmung mit sich, den Mächten über und unter der Erde alles notwendig zusammenhanglos...’ (blz. 530-531).

Het spreekt van zelf dat in dit standaardwerk, ja hooglied der Politiek, een volk op zichzelf niet als laatste en hoogste trap der politieke volmaaktheid, als hoogste politieke zijnsvorm, kan beschouwd worden. Herhaaldelijk en met aandrang wijst Steding op de ontoereikendheid en het gevaar van het louter-volksche en bijgevolg on-politieke standpunt. In een land als het onze, waar de meesten, zelfs onder de min of meer Duitschgezinden, in een

[p. 216]

‘heilige’ en ‘volksche’ verontwaardiging losbarstten, den dag dat de Führer de Wehrmacht naar Praag liet oprukken, zal het wel, zelfs nadat de feiten den Führer, ook van ‘volksch’ standpunt gelijk hebben gegeven, niet overbodig zijn den gedachtengang van Steding beknopt weer te geven.

Vooreerst wijst hij erop dat volkskunde op zichzelf, voorgeschiedenis, rassenkunde, studie van het jodenvraagstuk ook door mannen kunnen beoefend worden, die niet door de ‘beweging van het Duitsche volk aangegrepen zijn.’ Het is bekend dat vooral in de Noorderlanden, te Oslo en Kopenhagen zoowel als te Stockholm met voorliefde met dergelijke problemen werd gedweept, zonder dat daaruit de noodige politieke gevolgtrekkingen werden getrokken. Daar was zulks tot een louter ‘cultureele’ bedrijvigheid, tot een stokpaardje voor ‘interessante’, nieuwe stof zoekende professoren ontaard.

Tegenover allerlei dweepziek en on-politiek geliefhebber met volkskunde en volksdom, stelt Steding de zaken ook in dit opzicht in hun juist daglicht:

‘Im Dritten Reich und dem von ihm aus existierenden Mitteleuropa kann nur ein Begriff vom Volk und Volkstum der wahre sein: derjenige nämlich, der als vornehmste und höchste Möglichkeit des Volkstums seine Begabung zum Staate, besser: zum Reich als Selbstverständlichkeit enthält’ (blz. 553). Want ‘Das Volk nur als Volk ist unpolitisch, sofern man Politik als Beruf zur Verwirklichung einer Idee im europäischen Raum fasst’ (blz. 550).

Deze idee is de Rijksgedachte, waardoor het Duitsche volk en de overige Germaansche volkeren van Europa uit hun ‘Geschichtslosigkeit’ treden en ten volle zichzelf worden. Het Derde Rijk is ‘der Ausdruck dafür, dass in Europa wieder neue Ordnungen errichtet sind. Im Mittelpunkt dieser Ordnungen steht das Reich, das nichts anderes als die echten Ordnungen des mitteleuropäischen Raumes wiederherstellen will, die durch das Hochkommen der Westmächte auf Kosten Deutschlands und überhaupt Mitteleuropas zerstört waren. Ausserhalb des Systems dieser neuen Ordnung, die alle Bereiche des geistigen Daseins einschliesslich des Religiösen erfasst, gibt es in Mitteleuropa keine Wahrheit mehr. Der Versuch, ganz für sich zu existieren, ist gleichbedeutend mit dem Versuch, in der Unwahrheit zu existieren’ (blz. 437).

Het Rijk is de garant voor de geestelijke genezing van Europa,

[p. 217]

daar het een einde stelt aan het zelfvernietigingsproces dat Europa sedert 1789 doormaakt, om het ware Europa opnieuw mogelijk te maken.

Daarom bevinden zich de ‘neutralen’ in de germaansche landen, sedert het ontstaan van den Rijksdrang der Duitschers ‘in einer ständigen offenen oder latenten Meuterei gegen diese nur im Reich zu realisierenden ewigen Ordnungen, wie gegen jede Bewegung, die diese Ordnungen wieder realisieren will, nachdem sie seit dem Verfall Europas seit 1648 und noch mehr seit 1789 völlig zu Schatten geworden waren’ (blz. 636).

II. ‘Neutraliteit’

Het geheele werk van Steding richt zich dan ook op bijna ieder van zijn bladzijden tegen de Germaansche ‘neutralen’ van Europa, die grootendeels afwijzend staan tegenover het Rijk, alhoewel zij, door gemeenschappelijk bloed en cultuur, geroepen zijn het Rijk te schragen en mede de dragers en uitvoerders te zijn van de ‘Ordnungen’ waarover Steding het steeds heeft.

De zoo vaak voorgewende bemiddelaarsrol, die de Germaansche ‘neutralen’ tusschen het Rijk en de overige Europeesche wereld, in 't bijzonder de Westelijke mogendheden, zouden geroepen zijn te spelen, ontmaskert Steding als een in haar diepste wezen Rijksvreemde, ja Rijksvijandige rol, die er in laatste instantie in bestaat, hemel en aarde te bewegen en te mobiliseeren tegen het Rijk, waartoe deze, hun Duitschen of Germaanschen oorsprong ontrouw geworden ‘neutralen’ onbewust voelen dat zij zich op een of andere wijze zouden dienen te bekennen.

Waar wij het verder over ‘Cultuur’ en ‘Het Nederland’ zullen hebben, zal dit alles uitvoeriger behandeld worden. Hier gaat het meer over het begrip der ‘neutraliteit’ zelf en over zijn meer algemeene uitwerkingen.

Zonneklaar bewijst Steding het absurde en hopelooze in de houding der ‘neutralen’ tegenover het Rijk, die kunstmatig van hun oorsprong en oerheimat losgerukt, allen hechten grondslag moeten ontberen en zich als ontwortelden in een onhoudbaren zweeftoestand bevinden:

‘Das Zentraldogma des neutralen und geschwächten Menschen... lautet: Es ist nicht tugendhaft, fest auf beiden Beinen zu stehen.

[p. 218]

Tugendhaft ist vielmehr, auf beiden Beinen zu hinken, ja wenn möglich, einen bodenlosen, entwurzelten, nirgends gebundenen Schwebezustand zwischen allen möglichen Positionen zu gewinnen’ (blz. 71).

In het licht der sedertdien ingetreden gebeurtenissen, doet Steding's vlijmscherpe ontleding van het ‘geval der neutralen’ echt profetisch aan: ofwel, voorspelt hij vóór 1938, blijven zij Genève en de Franco-Britsche uitvinding, die Volkenbond heet, trouw, en dan treden zij in een openlijk bondgenootschap met Frankrijk tegen Duitschland en alle jonge Europeesche volken, ofwel worden zij zich ervan bewust ‘dass sie faktisch seit 1920 nicht mehr neutral sind’ (blz. 134), en aldus krijgen zij hun vrijheid van handelen terug. ‘Wenn sie noch lange wie heute ausrufen: “pacta sunt servanda” und sich damit sowohl auf die seite von Versailles stellen, als sich einen moralischen Mantel umhängen, so werden sie bald vom Reich aus einer verdienten Verachtung anheimfallen, die ihnen jeder, der sie ihrer grossen Vergangenheit wegen schätzt, nicht wünschen möchte. “Pacta sunt servanda” ausrufen, das heisst heute: Anschlag gegen das kiemende Leben. Die Verträge wurden von einem alten Westeuropa geschaffen, um “das Recht der jungen Völker” im Keime zu ersticken’ (blz. 135).

Hoopvol voorziet Steding voor de Germaansche ‘neutralen’ een heerlijk ontwaken: ‘Sicher ist..., dass, wenn einmal in diesen Ländern eine Befreiung von dem über sie geworfenen Netz westlicher politischer und theologischer Denkformen erfolgen sollte, diesem Ereignis ein Zusammenbruch allergrössten Ausmasses vorangehen würde. Es würde der ganze künstliche Untergrund, den sich diese Intelligenz (in de Germaansche randstaten) geschaffen hat, einbrechen und sie selbst würde bei diesem Höllensturz zweifellos zerschmettert werden und mit ihr würden Ideologien, Weltanschauungen, Systeme, Slagworte platzen’ (blz. 195).

Tegenover de ‘neutrale’ opwerping der vanzelfsprekende trouw aan de ‘eigenheden’ en den eigenaard der verschillende Germaansche stammen, beklemtoont Steding de zorg van het nationaalsocialistische Rijk om de historische waarden en cultureele verscheidenheden der Rijksgouwen:

‘Die Zukunft wird zeigen, dass die im Dritten Reich realisierte Einheit den wahren germanischen Föderalismus der Stämme wieder

[p. 219]

ans Licht hebt, der durch die Territorialfürsten verschüttet worden war. Er appelliert zunächst weniger an historische Reminiszenzen, die heutzutage leicht nur ästhetisch gefasst werden können - so ist auch etwa die laute Treue gegenüber der jeweiligen Konfession, der man zufällig seit der Geburt verschrieben ist, häufig nur noch als ästhetisch zu nehmende Geste gemeint - sondern er appelliert an die Substanz der Völker, die auch Geschichte erst ermöglicht’ (blz. 196-197).

Steding wijst de particularistische Rijksvijandigheid der hedendaagsche Zwitsers terecht, waar hij erop wijst dat de oude Eedgenooten, die tegen de Habsburgers en hun huismacht opstonden, geenszins aan een zelfstandig Zwitserland dachten. ‘Sie wollten gerade reichsunmittelbar sein und sie waren eher Vorkämpfer der Reichsidee als irgendein Territorialfürst oder gar als manch ein Kaiser selbst’ (blz. 201). Het Rijk huldigt bovendien het echte Germaansche federalisme, want: ‘Nach innen ist... das Reich eine durch Treueschwur zusammengekommene wahre Eid- Genossenschaft der Stämme und einzelnen Volksgenossen’ (blz. 198).

Het Rijk, het komende Rijk moet stevig ineengevoegd zijn, want ook den Duitschen versplinteringslust kent Steding maar al te goed:

‘Wenn man die deutsche Geschichte betrachtet, so drängt sich die Anschauung unwillkürlich auf, dass das Volk, insbesondere eben das deutsche Volk dasjenige ist, das wesensmässig auseinanderstrebt und in seinen Teilen ständig Unterschiede und Abweichungen erzeugt... Aus dem deutschen Volk brachen immer Einzelne, ganze Scharen, ganze Gebiete aus: dadurch wurden ja erst die Schweiz und die Niederlande ermöglicht, die trotz weitgehender “völkischer”, bluts- und rassemässiger Verbundenheit mit dem “eigentlichen” deutschen Volke heute uns vielleicht fremder gegenüberstehen als die Japaner’ (blz. 217).

* * *

Aldus is de ‘neutraliteit’, die, in den beginne althans, wel echt en ‘strikt’ kan geweest zijn, doch in ieder geval door Rijksvijandige machten tegen het Rijk in werd voltrokken, in de kleine Germaansche randstaten tot vervreemding van het Rijk en tenslotte in onze dagen tot Rijksvijandigheid ontaard, overeenkomstig het princiep dat afvalligen steeds de hevigste vijanden worden van wat zij eenmaal vereerden en aanbaden.

[p. 220]

In verband hiermee dunkt het mij uiterst belangrijk na te gaan, op welke meesterlijke wijze Steding den aard en het geheimste wezen en de ware, Rijksvijandige rol der ‘cultuur’, zooals zij in deze ‘neutrale’ landen groeide en bloeide heeft doorvorscht en doorpeild en hoedanig, volgens hem, de ware cultuur, de Rijkscultuur, zijn moet.

III. Neutrale ‘Cultuur’ en Rijkscultuur.

Te beweren dat het met onze Avondlandsche ‘cultuur’ bergafwaarts ging, was sedert het ophefmakend boek van Oswald Spengler een gemeenplaats geworden. Nu is het echter de onschatbare verdienste van een Steding en van het Nationaalsocialisme in 't algemeen, dat zij aan het onafwendbare van deze door Spengler voorspelde fataliteit, in hun levensvol optimisme niet hebben geloofd en reeds aardig op weg zijn van dezen ondergang een opgang te maken.

Dat de hoogste dragers en verdedigers van deze liberalistische ‘cultuur’ zich vaag ervan bewust waren dat hun ‘cultuur’ naar den ondergang ijlde, toont Steding zeer gevat aan door er op te wijzen hoe alles in deze ‘cultuur’ een herfst- en doodsstemming uitademde:

‘Daher konzipiert Huizinga (“Herfsttij der Middeleeuwen”) auch die Gegenwart als eine Herbstzeit, als Zeit, in der etwas zu Ende geht. Daher betitelt er die Diagnose des “kulturellen Leidens unserer Zeit”: “Im Schatten von morgen...” Vom den Niederlanden Huizingas aus gesehen ist unsere Zeit zweifellos durch “Leiden” bestimmt, sofern sie als im Abbau begriffene gesehen wird, das heisst sofern sie ausserhalb der europäischen Erneuerungsbewegungen, die vorzüglich in der Reichsleidenschaft der Deutschen ihren reinsten Ausdruck gefunden haben und finden, liegt’ (blz. 700-701).

Dit geldt ook voor de cultuurverschijnselen in de overige Germaansche landen en zelfs voor het Duitschland vóór Adolf Hitler:

‘Galsworthy hat mit seiner “Forsytesaga” dasselbe für England geleistet, was Jo van Ammers-Küller für Holland, Thomas Mann für das alte Lübeck, die grossen skandinavischen Romanciers für Skandinavien geleistet haben. Eine Welt redet sich aus. Sie tut

[p. 221]

dies mit einer inbrünstigen Hinwendung zu allem Verfallenden. Die Todeserotik des “Tristan”, den Thomas Mann nach dieser Seite hin so ausergewöhnlich gut begriff, ist das Fluidum, in dem diese Welt atmet’ (blz. 738).

Meesterlijk toont Steding de grondige, ja afgronddiepe tegenstelling aan, die gaapt tusschen deze ‘cultuur’ en het Rijksbegrip:

‘Auch hinter dem Spieltrieb dieser “Kultur”... auf den Grenzen von Spiel und Ernst pendelnd verbirgt sich der Hass gegen jede Position als solche, die nun vornehmlich im Gesetz und Recht des Staates sich verwirklicht, der nach preussischen und von da aus reichsdeutsch gewordenen Begriffen nur als “rocher de bronze” gedacht werden kann. Kultur gegen Macht und Reich ist somit nicht Geist gegen Ungeist, sondern Negation gegen Position; Scherz, Spiel, Abenteuer und Causerie gegen Ernst und Macht; Libellentanz gegen den Marschrhythmus der preussischen und deutschen Regimenter; impressionistischer und launischer, auf Zerstörung aller Formen drängender Gefühls- wie Gedankenlyrismus gegen jeden Bauplan, den man am meisten und ressentiment-erfülltesten hasst in der wunderbaren Architektonik der Vernünftigkeit, die den echten Staat und erst recht das der Vollendung zustürmende Reich ausmacht’ (blz. 386).

Niet alleen ijlde deze ‘cultuur’ haar eigen ondergang tegemoet, doch zij dreigde tevens geheel Europa in den chaos van het Bolchevisme en der barbaarschheid mede te sleuren:

‘Die “Kultur” die sich gegen die Einheit des Reiches und die durch sie geschaffene Möglichkeit der Vernichtung des Kommunismus zur Wehr setzt, und die der Meinung war und ist, was Kultur (“beschaving”), Humanität, Liberalität anbetreffe (man beachte diese Zusammenstellung), sei man meilenweit den Deutschen voraus, wird zu spät begreifen, was sie durch die Apologie der Humanität, in Protesthaltung gegen die Einheit des Reichs, erreicht’ (blz. 494).

Barbaarsch bovendien en tot barbaarschheid leidend is deze gansche ‘cultuur’ (blz. 332-334). Want ieder van haar uitingen is de verabsoluteering van afzonderlijke gebieden en spheren. Deze verabsoluteering moet tot barbaarschheid leiden, daar zij, als al het bijzondere, geen maat kent. Zoo is gansch deze cultuurgeschiedenis barbaarsch, zij het die van Huizinga, Burckhardt of Georg Brandes, want zij verabsoluteert overwegend het esthetische. Barbaarsch is de psychoanalyse van Freud en de moederrechtstheorie van Bach-

[p. 222]

ofen, daar hier het erotische gansch ‘ungebührlich’ op den voorgrond wordt gedrongen. Barbaarsch is het Marxisme, dat de materialistische wereldbeschouwing predikt. Barbaarschheid is deze gansche ‘neutrale’ en Rijksvijandige atmospheer, geneutraliseerde of latente barbaarschheid in den beginne, om later, vooral in den naoorlogschen tiijd, de totale barbaarschheid te worden van de matelooze verzelfstandiging aller deelen tegen elkander.

En daar deze ‘cultuur’ dient gebrandmerkt als ‘Negation des Politischen’ (blz. 482) spreekt het van zelf dat ook het Christendom, voor zoover het, in zijn haat tegen de werkelijke Politiek, zelf het politiek terrein betreedt, tot dit Rijksvijandige ‘cultureele’ kamp moet gerekend worden. Treffend verklaart Steding de huidige vlucht van vele dienaren der ‘cultuur’ in het Katholicisme, zooals die van den Jood Maritain en van Sigrid Undset, die, na eerst in het grijze Skandinaafsche verleden te vergeefs een houvast gezocht te hebben, het later in Rome meende te zullen vinden:

‘Aber jetzt, wo die “Kultur” sich ihrer völligen Leere und ihres blossen Formentriebes bewusst wird, verfällt sie gerade dem Katholizismus, weil sie dort auch äussere Formen und eine scheinbare Einheit vorfindet, die als Trost wie Ersatz für die verlorene wahre Einheit des Daseins im Politischen und echt Religiösen gut fungieren kann’ (blz. 526).

Deze vlucht in het Katholicisme was voor velen des te aantrekkelijker, daar de Roomsch-Katholieke staatspartijen, het Centrum in Duitschland voorop, sedert lang een negatief begrip van het politieke koesterden en aankweekten, waartoe de Rijksvijandige dienaren der ‘cultuur’ zich spontaan aangetrokken voelden. Aldus wordt o.a. het vroeger gedweep in de nochtans protestantsche landen, Holland, Zweden en Zwitserland met het ‘katholieke’ Oostenrijk verklaarbaar. Dit ‘Oostenrijk’ scheen dezen ‘neutralen’ immers het oninneembare bolwerk tegen het Nationaalsocialistische en positief-politieke Rijk. Want: ‘Es ist seit Jahrhunderten gleichsam der Beruf der katholischen Kirche, den Versuchen zur Erneuerung unseres Erdteils Widerstand zu leisten und in der Ziellosigkeit einer alten, reifen und verhärtëten Formenkultur zu verharren’ (blz. 709).

* * *

De ‘cultuur’ van al deze ‘Abweichende’, zooals Steding alle Rijksvijandige ‘neutralen’ brandmerkt, wordt gekenmerkt door het

[p. 223]

‘unlineare’, het matelooze, ongebondene. Daartegenover stelt hij de ware cultuur, de Rijkscultuur, die haar uitdrukking vindt in het maatvolle, het classiek-gebondene, dat ligt vastgeankerd in het Pruisendom en in het Rijk.

Deze Rijkscultuur is totaal verschillend van de vormelooze en allen vasten inhoud missende liberale ‘cultuur’, omdat zij beheerscht wordt door de alles beheerschende Politiek:

‘Ein Reich muss politisch sein, und wenn es Kulturpolitik treibt, so nur eine politische Kulturpolitik. Damit ist gesagt, dass die Kultur sich nicht verselbständigen darf als eine “Potenz” neben anderen, die sich dann eventuell des Reichs bemächtigt und es in die Barbarei hineinstürzt’ (blz. 338).

Derhalve ziet het Rijk zich gedwongen deze alle orde en Europa ondermijnende schijn-cultuur der Rijksvijandigheid den oorlog te verklaren, met de zekerheid dat het in dezen strijd als besten bondgenoot zal vinden: den drang naar ontaarding en verval van deze ‘cultuur’ zelf. Onverbiddelijk en tegelijk profetisch klinkt dan ook Steding's oorlogsverklaring:

‘Die endgültige Stabilisierung des Reichs bedeutet somit met Recht die Vernichtung jener entarteten “europäischen Kultur”, die als ästhetische und neutrale nicht mit Unrecht sich zuletzt in Genf als dem ihr eigentlich zugehörigen Platz ein letztes System von Sicherungen ausschliesslich gegenüber dem Reich baute. Das Reich wird dabei von dieser “europäischen Kultur” selbst aufs beste unterstützt werden, wohnt doch allen späten ästhetischen Kulturen der Hang zur Selbstvernichtung inne’ (blz. 376).

Aldus blijkt ten volle de gegrondheid van Steding's thesis, dat het Rijk het eenige afdoende heelmiddel is voor de krankheid der Europeesche cultuur. Waar het Rijk zich doorzet, waar het, vanuit het hart van Europa, de ware cultuur opnieuw tot het hartebloed van ons herschapen werelddeel maakt, daar heeft de ‘neutrale’, Rijksvijandige, louter negatieve, aan abnormaliteit en verabsoluteering der deelen wegkwijnende ‘Europeesche cultuur’ voor goed uitgediend.

IV. Het Rijk en ‘het Nederland’.

Aan het eind van deze beschouwingen, gewijd aan Steding's fundamenteel en hoogst actueel werk over het Rijk, vind ik het

[p. 224]

wel gepast nog even de stellingname van den schrijver tegenover Nederland te behandelen. In het bovenstaande opschrift heb ik de benaming, ‘het Nederland’, aangewend, die de middeleeuwsche kroniekschrijver der graven van Holland, Melis Stoke, ter aanduiding van het geheele Neder-Duitschland tot aan de Elbe gebruikte, en waardoor het onderscheiden werd van ‘het Hoogland’, de landen van Hoogduitschen tongval. Want Steding behandelt ook de nog recente Pruisen- en Rijksafkeerigheid van zijn eigen kleinere heimat Neder-Saksen. Nochtans ontbreekt de plaatsruimte om dit laatste hier te bespreken. Ook dient herhaald dat Steding op één enkelen passus na, onze Vlaamsche gewesten buiten beschouwing laat.

Het gaat hier bijgevolg alleen over Nederland in den beperkten zin, over den huidigen staat Nederland. Doch het spreekt van zelf dat Steding's uiteenzettingen over dit Nederland in zekeren zin ook voor Vlaanderen gelden.

* * *

Zeer uitvoerig houdt Steding zich met het probleem ‘Nederland en het Rijk’ bezig. Diepgaande is zijn scherpe afrekening met de bij uitstek ‘neutrale’, apolitische en dus Rijksvijandige ‘cultuur’ van Nederland, die vooral in Huizinga een typischen, Rijksvijandigen ‘cultuurhistorieker’ van eersten rang heeft gevonden. Doch hier beperken wij ons, noodgedwongen, tot de meer politieke zijde van het ‘dualisme Nederland-Duitschland’.

Steding wijst er op (bl. 172-173) hoe bij den aanvang der ‘Hollandsche’ onafhankelijkheid de taalverschillen tusschen de nieuwe ‘Nederlanders’ en de naburige Duitschers vooreerst zeer gering waren, dat echter het nieuwe, van uit de steden van Holland gestichte staatswezen erop aanstuurde zich als iets bijzonders, eigens, zelfstandigs voor te doen, zoodat het niet kon uitblijven dat, na verloop van tijd, het onderscheid met de ‘Oosterburen’ steeds meer beklemtoond, tot uitdrukking kwam. De steeds meer uit elkander groeiende Nederlandsche en Hoogduitsche omgangstalen droegen er het hunne toe bij om het onderscheid nog meer te onderlijnen. ‘Aber in der frühen Jugend der Republik der Vereinigten Niederlande musste der Geist der Provinz Holland, der Geist Amsterdams noch um seine Herrschaft kämpfen. Weil die östlichen Provinzen, die an der deutschen Grenze lagen, sich weder durch sprachliche noch rassische, noch natürlich-geographische Unterschiede vom benach-

[p. 225]

barten deutschen Gebiet unterschieden, waren von Amsterdam aus gesehen auch diese östlichen bäurischen Provinzen die Moffenprovinzen, sie gehörten gleichsam zu ‘Moffrika’. - Zoo ging, dwars door het vroegere Nederland een geestelijke grenslijn tegenover Duitschland. Deze oostelijke Nederlandsche provinciën maken de aandacht van Steding nog om een andere, reeds even in het citaat aangeraakte reden gaande: het zijn streken, waarin echte, bodemvaste boeren wonen, in niets in dit opzicht van de naburige Neder-Duitsche boerengouwen onderscheiden, doch in hooge mate verschillend van de alle verworteldheid met den bodem missende, bijna half-industrieele ‘tuinbouwbedrijven’ en groentenkweekerijen van de kustprovinciën. Ook laat Steding niet na erop te wijzen dat het taalverschil tusschen Nederlandsche Friezen en Amsterdammers of Zeelanders veel grooter is dan tusschen deze Nederlandsche Friezen en Duitsche Oost-Friezen.

Doch telkenmale er zich iets roerde in Duitschland en het Rijk zich weer tot macht verhief, werd ook de geestelijke afweer tegen het Rijk in Nederland krachtiger, dit vooral na 1870 en 1933. Steding herinnert in dit opzicht aan een typisch feit:

‘Vor 1860 war es noch möglich, dass die angesehenste Zeitschrift des Landes “De Gids”, die auch heute noch zu den einflussreichsten zählt, einen Bericht über ein Arnhemsches niederrheinisches Sängerfest aufnahm, in dem gefordert wurde, dass die Niederlande wieder zum Reich zurückkehrten... Eine eigentliche niederländische Nationalität existiere ja doch nicht’ (blz. 174).

Het was derhalve vooral sedert 1870 en de heroprichting van het Rijk door Bismarck dat het ‘dualisme Rijk-Nederland’ op steeds grover en krasser wijze werd uitgediept en aangedikt. Psychologischhaarfijn ontleedt Steding het wezen dezer kunstmatige pogingen:

‘Diese Bemühungen sind um so schärfer in der Tonart, je mehr es darum geht, auch sich selbst zu überzeugen. Denn der Abgrund, die Bruchspalte, der Graben der die Niederlande vom Reich trennt, läuft genau gesehen sowohl mitten durch die Niederlande, wie durch die Seele jedes einzelnen Niederländers hindurch, so dass er ständig auch nicht nur die ganz Anderen, das heisst hier die Deutschen, davon überzeugen muss, dass er etwas ganz Anderes ist, sondern auch sich selbst. Ein Volk ist seine Geschichte. Auch die heutigen Niederländer sind ihre eigene Geschichte, dass heisst auch die alte Zugehörigkeit zum Reich lebt in ihnen’ (blz. 175).

[p. 226]

Wat Steding over de toekomst der Nederlandsche gewesten zegt, schijnt ons ook het vermelden waard.

Alleen een politieke idee, die van bloed, ras en volk, zou wel eens in staat kunnen zijn, Nederland's Rijksvijandigheid in een bekentenis tot het Rijk om te zetten. Deze natuurgebonden idee zal niet uitgaan van het versteedschte, ontwortelde, in rassenvermenging grootendeels ontaarde Westen, maar heeft kans wortel te schieten in de gezond gebleven oostelijke boerenprovinciën, die zich eenmaal op zichzelf zouden kunnen gaan bezinnen, dat wil zeggen op het land en niet meer op het Amsterdam der Portugeesche Joden, der Maleische ‘bastaarden’, der makelaars in Indische koffie en der ‘Chineezen van Europa’.

‘Das Land ist nur von Amsterdam geistig von sich abgezogen. Eine Rassenmischung fand dort nicht statt, weil es sich in seiner beharrlichen Beständigkeit und Widerständigkeit dem widersetzt... So besteht die Möglichkeit, dass man in den Niederlanden trotz einer fast totalen Urbanisierung, die die Entfremdung, das heisst Abweichung vom Lande, sehr gefördert hat, in einer ähnlichen Weise zu seinen wesentlichen Ursprüngen zurückkehrt wie es in Deutschland durch die Bewegung geschah, die das Dritte Reich aus sich heraussetzte. Aber ehe das eintritt, muss die Kraft Amsterdams erloschen sein, es muss der bisherige Segen der Kolonien noch mehr als bisher sich in einen Fluch verkehren, es muss durch die um die Niederlande herum sich vollziehenden Schicksale die Isolierung und geistige Autarkie noch totaler und das heisst auch narzistischer geworden sein bis etwas einem Durchbruch zu den Quellen hin ähnliches erfolgt und das Land - wir wiederholen: die Substanz einer Nation - die Führung in die Hand nimmt’ (blz. 268).

Deze schier profetische woorden hebben in onze dagen reeds grootendeels hun bekrachtiging gevonden, in dezen zin dat ‘de zegen en de vloek’ der koloniën den Nederlanders eenvoudig is ontrukt door het noodlot en meteen door het onverstand der ‘neutrale’ machthebbers van gisteren.

Heden, nu het zwaard gesproken heeft, zijn het met Steding de louter-uiterlijke omstandigheden die de randstaten tot deze innerlijke bezinning op zichzelf en op zijn oorsprongen dwingen. Niet alleen in Nederland, dat door het verlies van zijn koloniën wel het zwaarst

[p. 227]

getroffen werd, doch ook in Denemarken, Noorwegen en Vlaanderen, ja zelfs in Zweden en Zwitserland:

‘Denn das Reich ist wesentlich heiliges Reich, weil es allein Europa von seinen mannigfachen Krankheiten, insbesondere der des Liberalismus und Marxismus zu heilen vermag’ (blz. 644).

Maar bij dit teruggaan naar een dieperen oorsprong, naar een organischer verband tusschen Staat en Rijk, dient er steeds aan te worden gedacht, wat ook Steding voortdurend beklemtoont, dat dit Rijk of deze Rijksgedachte geen bloed- en levenlooze constructie is van romantische droomers of berekenende intellectueelen - de laatste verschansing der ‘neutrale cultuur’ - doch harde, manne mannelijk-schoone weerbaarheid en daad: Pruisische werkelijkheid, zooals Steding zegt.

En juist uit deze weerbaarheid en daad breekt thans weer, tegenover elk neutraal woordenspel, de erkenning naar voren van het axioma, dat als een leiddraad doorheen heel de Europeesche geschiedenis loopt, en dat de kern vormt van Steding's meesterlijk werk:

Europa staat of valt met het Rijk.