Walvisch van Berckhey

Dat is, eene beschrijvinghe des grooten vischs, die tot Berckhey ghestrandet is anno 1598. den 3. februarij

[fol. A2r]

Walvisch van Berckhey, Dat is: Eene beschrijvinghe des grooten Vissches, die in het Iaer 1598. den derden Februarij, te Berckhey ghestrandet is, met een cort verhael der dinghen die daer op ghevolght zijn.

1. T ^* 'Is seker en ghewis, dat Godt tot aller stont
Door teyck'nen aen de lucht, op d'aerd', of uyt s'meyrs gront
Den Menschen heeft vertoont dat sijn hant was verheven,
Om landen ende lien, van weghen haer boos leven,
Door krijgh, door pestilens, ofte door honghers noot
Te straffen, end' van hier te rucken door de doot.
Doorleest d'heylighe Schrift, doorleest d'oude Chronijcken,
T'gheen ick u hier vertell' sal ooghenschijnlijck blijcken.
Doch of wel yeder Man de teeck'nen can aensien,
Niemant voorsegghen can, wat dat sy ons bedien,
De Heer' Almachtich heeft ons dit verberghen willen,
Op dat voor sijn Ghericht wy beven ende trillen.

* ICk wil, cortheytshalven, alle andere teeckenen voorby gaen, die aen den Hemel of aen de lucht menichmael gheschiet zijn, ende wil alleenelijck eenighe Historien verhalen van Zee-monsters, dewijle ons een Zee-dier, om dit te schrijven, oorsake ghegheven heeft. Ten tijde des Roomschen Paus Eugenij de 4. isser (ghelijck Bapt. Fuig. schrijft) eenen Zee-ridder op het Landt ghecomen, wiens ghedaente eenes Menschen ghedaente seer ghelijck was, behalven dat hy twee cleyne hoornkens aent hooft hadde, ende en hadde maer twee vinghers aen elcke handt, sijn voeten waren ghelijck steerten, ende aen de aermen hadde hy twee cleyne vleughelkens ghelijck een Vleermuys. Hier op is stracx ghevolght de bloedighe oorloghe, welcke de Dolphijn van Vrancrijck des Conincx Caroli de 7. soon, den Zwitseren heeft aengedaen, door aenstouwinghe des Paus Eugenij de 4. die den Synodum, welcke te Basel aengevangen was, tegen danck des Keysers Sigismundi woude in Italien ghehouden hebben. Desen selfden qualijck gheborenen Paus heeft oock Ladislaum den jonghen Coninck van Hongarijen daer toe beredet, dat hy de vrede-handelinghe, welcke hy met Amurathe den Turckschen Keyser gemaect hadde, breken soude, hem door sijne Pauselijcke macht ontslaende des dieren Eedts, waer mede de vrede-handelinghe bevesticht was. Waer door Amurathes gheterght ende verbittert wesende, eenen grooten hoop Ruyteren ende Knechten te velde ghebracht heeft, om teghen Ladislaum te strijden. Het is gheschiedt als beyde Heyrlegheren aen malcanderen ghecomen waren, dat de Turcken begonden te wijcken ende onder te ligghen, dwelck siende Amurathes, soo heeft hy de beschrevene ende beseghelde vrede-handelinghe uyt sijnen boesem her voor ghehaelt, ende heeft sijne ooghen ende handen nae den Hemel opheffende, aldus ghesproken: Siet Iesu Christe, dit is de vrede-handelinghe die uwe Christenen met my, in dijnen Naem sweerende, ghemaeckt hebben. Zijt ghy eenen rechtveerdigen Godt, soo verdedicht dijne ende mijne eere. Amurathes dese woorden ghesproken hebbende, soo zijn de Hongheren ende Polacken floecx in de vlucht gheslaghen gheworden, den meesten deel is doot ghebleven, ende onder andere, de Coninck Ladislaus, ende Iulianus Cesarinus des Paus Ghesant, dit is gheschiet by Varna, Anno 1444. den 10. dach November, ende wort beschreven van Bonfinio lib. 6. c.3. Eugenius is corts hier nae van den Pauselijcken stoel afgeset, ende Amedeus een Hertogh van Savoyen is in sijne stede gevolght. Kauwt ende herkauwt dese gheschiedenisse wel, ghy die seght, dat men niet schuldich en is den Ketteren Eedt te hauden. Een ander exempel. Het is gheschiet, Anno 1281. dat eenighe Visschers in haer net ghevangen hebben een Zee-monster, dwelck de gedaente hadde van eenen Leeu, so haest als het buyten het water was heeft het begonnen te clagen, te schreyen ende te kermen, gelijck een Mensche die bedroeft ende beangsticht is, ende werdt levendich te Rome ghebracht tot den Paus Martinem de 4. Corts hier op sijn gevolght de Siciliaensche Vesperen, dat is, ten tijde als men gewoon is Vesperen te singhen in het Pausdom, so zijn door ingheven des Paus Nicolai de 3. ende door beleyt des Conincx van Arragon op eenen Paeschdach overvallen, vermoort, ende ommegebracht alle de Francoysche Garnisoenen, die de Coninck van Vranckrijk in Sicilien hadde. Int Iaer ons Heeren 1522. isser op den oever by Roome een Zee-monster ghesien, hebbende de ghedaente eener Vrouwe, met groote mammen, ende het hayr gheheel verwerret, met langhe ooren als een bracke, meer een Simme ghelijckende dan een Mensche. Om dese tijdt heeft Sultan Solyman de sone van den Turckschen Keyser Zelim, de Ridders van S. Ian, die Rhodes bewaerden, beleghert, ende soo gheweldichlijck bevochten, dat hy Meester van het gheheele Eylandt gheworden is. Corts eer der Romeynen velt-overste Posthumes Albinus met sijnen gantschen legher van de Francoysen is verslaghen gheworden, so heeft het gheschenen dat de Zee op vele plaetsen in brande stont, d'welck een voorteecken was van den schrickelijcken brandt der oorloghe, die ontrent dier tijdt aen velen hoecken des weerelts is ontsteken.

[fol. A2v]

 

2 Derhalven als int Iaer van t'neghentich en acht,

 

De Zee een Walvisch groot op het landt hadd' ghebracht,

 

Die grouwelijck t'aensien, en schrick'lijck was t'aenschouwen,

 

In d'ooghen van elck een, beyd' Mannen en der Vrouwen:

 

Soo was ick med' verbaest, aensiende dit ghedrocht,

 

Dwelck te Berckhey de Zee hadd' op het landt ghebrocht.

 

Elck een heeft wel verstaen dat hier op woude volghen

 

Wat vreemts en wonderbaers, en dat Godt was verbolghen,

 

Maer wat het wesen soud' heeft niemant uytghebolt,

 

Tot datter uyt Brabandt een glossa quam gherolt,

 

Daer in t'volle bescheyt niet anders wordt ontloken,

 

Dan of de Dichter hadd' met Godt den Heer ghesproken.

 

 

 

3 Ick sweegh vast still', ick hielt mijn penn' end'oock mijn mondt,

 

Hopende dat de Heer' soud' toonen t'sijner stondt,

 

Dat hy dit monster groot hadd' in Hollandt doen stranden,

 

Niet als een voorspoeck, dat hy woude dese Landen

 

Brenghen onder het groot, wreet, en bloet-dorstich dier,

 

Dwelck niet anders en soeckt, dan door het zweert en vyer,

 

Ons edele Nederlandt, woest ende leech te maken,

 

Als een Walvisch, die t'gheen dat hy crijght in sijn kaken

 

Verscheurt, inswelght, verteert, en gantschelijck vernielt.

 

Ick hebb'altijdt ghehoopt, dat Godt den Spaenschen fielt

 

Soude met pijn en smert van hongher doen versmachten,

 

Ghelijck dien Walvisch nae twee daghen en drie nachten.

 

 

 

4 Vier en twintich ellen was dit Zee-monster lanck,

 

T'vervoerde yeder Man, eensdeels door sijnen stanck,

 

Eensdeels door sijn grootheyt en leelijcke figueren,

 

Niemandt en cond' ontrent dit beest langhe ghedueren,

 

^‡ Veel tanden hadd' het, die als ^† hoornkens lanck en rondt,

 

Pasten in t'ghewulfte van sijnen wijden mondt.

 

T'hadd' twee seer cleyn ooghen, die int hooft diepe stonden,

 

^* Dat dinck was groot en lanck, dwelck niet is te vermonden,

 

Het hadd' een tong' gheen tong', daer lach in sijnen crop

 

Een dinck als een koe-pens, daer over liep t'vuyl sop,

 

Dwelck uyt sijn inghewant met stroomen quam ghedreven,

 

Het hadd' twee^‡ cleyn vinnen om door t'water te sweven.

 

 

 

5 Dit alles past seer wel op Signor l'Admirant,

 

Die (^† gh'lijck den naem med' brengt) is een wonderlijck quant.

 

Met vierentwintich duysent Man is hy ghecomen^*

‡ Twee en twintich.

† De Spaenjaerden als gehoornde Bocken, stooten, vermoorden, hinderen, ende beschadigen een yeder daer sy by ofte ontrent connen comen.

* Membrum virile.

‡ Elcke Vinne was twee ellen lanck, ende breedt vierd'half vierendeel.

† Conveniunt rebus nomina saepe suis. Dat is, Ghelijck eens Mans naem is, goet of quaet, soodanich is oock sijne daet. De Veldt -overste des Malecontentschen Legers is, Franciscus Mendosus Admirandus Arrogonie, Marchio, Quadaresto de Valdepenas, etc. Mendosus, a, um, is so veel te seggen, als een Mensche die vol fauten ende ghebreken is. Admirandus, eenen wonderbaerlijcken selsamen gheselle: Wat dat Quadereste beduyt, verstaet yeder Man wel, Valde-penas, is so veel te seggen, als eenen die andere Menschen jammerlijck quelt, ende die naemaels selfs swaerlijck sal gheplaecht worden. Doet eene n. tot sijnen vierden naem, so en sal hy niet veel min dan eenen Narre ofte gheck zijn. Dat hy dese namen ten rechten voeren mach, dat heeft hy bewesen so haest als hy over den Rijn ghecomen was, want de stad Orsoy inghenomen hebbende, ende het Casteel noch tegen holdende, soo is hy selfs, met eenen Beul ende Monick vergheselschapt zijnde, nae het Casteel toe ghegaen, haer dreygende, wouden sy het niet stracx verlaten ende hem overleveren, so mochten sy haer biechte spreken, de Beul was veerdich om haer op te hanghen. Hy heeft de stroppen, welcke hy den Beul in der handt ghegeven hadde, selfs genomen, ende heeftse om hooghe ghehouden, ende den belegerden vertoont. Ick en gheloove niet, datter aen onser zijde eenigen Capiteyn, jae oock niet datter eenen Bevel-hebber is, die aldus soude willen den Beul helpen sijn ampt verrichten.

* Eenighe spreken van meer, andere van min.

[fol. A3r]

 

Over den Rijn, en heeft Orsoy eerst inghenomen.

 

Door t'gantsche landt was hier door elck een seer verschrickt,

 

Yeder Stadt vreesde dat het op haer was ghemickt,

 

Iae t'scheen dat hy t'seffens soud' innemen de Steden

 

Die op de rijghe sijn gheleghen hier beneden.

 

Maer t'gaet veel anders toe, want sijnen vuylen tant

 

Foriert hy boven in t'Cleefsch en Munstersche landt,

 

Dat hy't soo schendich maeckt met Mannen ende Wijven,

 

^* Dat niemant ontrent hem can dueren ofte blijven.

 

 

 

6 Door s'Walvischs cleyn ooghen wierdt d'onvoorsichticheyt

 

Des Admirants beduydt, die soo langh' heeft ghebeyt

 

Sijn groot en schrick'lijck heyr dieper int landt te voeren,

 

^† Tot dat haer koorn en vee ghevlucht hadden de boeren.

 

Soo dat Signor daer nae moeste van honghers noot

 

Eten kool-stroncken, want hy en vandt nerghens broot.

 

Doch als dit hongherich volck in de ^‡ Neutrale Steden

 

^* Met hopen ghelogiert werdt, hoort eens wat sy deden,

 

Bruyn broodt, ghepeeckelt vleesch wouden sy niet eten,

 

Maer hebbent den Weerdt voor sijn voeten ghesmeten.

 

^‡ Door haer ontucht hebben sy in verdriet en rouwe

 

Ghebracht menighe Maeght en deuchdelijcke Vrouwe.

* T'ghene dat men sus anders voor een droeve schade ende groot ongheluck acht (namelijck huys ende hof met alles datter in is, verlaten) dat achten de Cleefsche ende Munstersche voor eene groote ghelucksalicheyt, ende zijn blijde dat sy alles verlatende, naeckt ende bloot uyt der Tyrannen handen connen ontcomen.

† Alle verstandige Krijgh-overste practiseren hoe ende van waer dat haer Leger soude connen ende mogen bequamelijck gespijsicht worden, maer desen wonderlijcken Quant ghecomen zijnde over den Rijn, als het koorn rijpe was, en heeft de Boeren in het Graefschap Zutphen geene salve-guarde willen geven, daer sy op het Lant in vrede blijvende, t'Leger hadden connen spijsigen. Maer hy heeft haer tijdt ende respijt ghegheven om haer koorn ende beesten in de vaste Steden te vluchten. Soo dat corts daer nae sijne Soldaten hongers halven in de plaetse van broot hebben gheten Kool-stroncken, gestremt bloedt der Beesten, wortelen der cruyden, etc. Bin dien het Landt vol eerlijcke waren was, seyde men, Ten is niet Royael, ten is niet eere genoech voor den Coninck dat hy Contributie of ding-tal van sijne onghehoorsame ondersaten soude nemen: Maer nu, nae dat de Boeren alles in de Steden gevlucht hebben, so vergunt hy haer salve-garde.

‡ Aldus noeme ick de Cleefsche ende Munstersche Steden, maer certeyn de Spaenjaert en houdtse nu niet voor Neutrael, maer voor sijn eyghen, ende verschoontse niet meer dan hy Deutecum doet, dwelck te vooren aen onser zijde altijdt gheweest is. Doch ghelijck eertijdts de Paus deses Conincx van Hispaenien voor-ouderen Americam gheschoncken heeft (daer over sich de Heydensche Coninck Artibalyda verwonderende, ghesproken heeft, de Paus moet wel eenen grooten dwaes zijn, dat hy mijne Landen ende Steden, daer hy niet eenen voet eyghendoms in en heeft, anderen is schenckende) even soo groot recht heeft hy oock om Alberto, die een van sijne liefste sonen is, het Vorstendom Cleef ende het Munstersche Landt te schencken, indien het sijne Heylicheyt belieft. Doch wat het Sticht van Munster aengaet, daer op meynt de Spaenjaert groot recht te hebben, hy seyt dat ten tijde als Knipperdollinck ende Ian Becoldt van Leyden met de Wederdooperen in het Iaer 1533. sich Meyster gemaeckt hadden van de stadt Munster, soo en is de Bisschop niet machtich ghenoech gheweest om de Stadt weder in te nemen, ende de Wederdooperen daer uyt te drijven, derhalven soo heeft hy hulpe ghesocht aent huys van Bourgoignen, belovende dat hy ende sijne ondersaten tot aller tijde wederom teghen het huys van Bourgoignen souden dancbaer zijn. Nu is het den rechten tijdt, segghen de Spagnaerden, om dese belofte te volbrengen, ende derhalven soo meynen sy dat het haer vry staet toe te tasten, ende hare schult in te manen. Siet hoe lichtelijck dat men eenen stock can vinden als men den hondt slaen wilt, vint men gheenen rechten, soo neemt men eenen crommen.

* Eenighe schamele Burgheren die met hare handen haer broodt moeten verdienen, hebben 10. 15. 20. Soldaten in haer huys, andere 25. 30. 36. meer of min, die de bedroefde inwoonders der Neutrale steden afteeren al wat sy hebben ofte weten te crijghen. Mijn Heeren sitten aen de Tafel ende maken goet chier, de Weerdt van den huyse moet als een Pagie achter haer staen met den blooten hoofde, ende haer dienen, jae gelt in de hant geven, eer sy de goede spijse, welcke voor haer staet, willen aentasten. Waer de Spaenjaerden comen te heerschen, daer moeten Ionckeren ende Burgheren die in Steden ende Landen zijn, den hoet afnemen ende nijghen voor eenen verrotten, stinckenden, pockighen, Spaenschen Korvemaker, ende Signor noemen soodanich eenen die slimmer is dan den alderverachtsten Boer die in Nederlandt is.

‡ Iae soo ontuchtich ende heet ghebakert zijn dese pockighe boeven ende Heydensche Christenen, dat sy niet en verschoonen Meyskens van 8. 9. 10. 11. of 12. Iaren.

[fol. A3v]

 

7 Door d'onbequame tong' des Walvischs werdt beduydt,

 

^† Dat de beloften, welck ons doet den Spaenschen guyt,

 

Van gheender weerde zijn, sijn woorden sijn gheen woorden,

 

T'is stanck, t'is vuylicheyt, t'is branden ende moorden

 

Dat hem int herte steeckt, hier med' is sijn ghemoedt

 

Swangher, als den Walvisch met vuyl stinckende bloedt.

 

^‡ Schijn-heylicheyt ende meyn-eedt zijn de twee vinnen

 

Daer med' de Spaenjaert meynt t'Nederlandt te winnen,

 

Voormaels heeft hy hier door veel dinghen uytghericht,

 

Maer weynich, sint dat sijn bedroch eerst quam int licht.

 

Sijn listen, sijn bedroch, stincken in yeders neusen,

 

Elck vreest sijn wreedicheyt, sy zijn^* Papen of Geusen.

 

 

 

8 Als de Wal-visch op t'strant lach, soo quam yeder Man

 

En corte sijnen staert, elck sneet een stuck daer van.

 

Wel te deegh' is den steert des Spaenjaerts afghesneden,

 

Want door den hongher groot, die't arm volck heeft gheleden,

 

Sijnder vele versmacht, veel door ons volck ombracht,

 

Veel zijnder verloopen by daegh ende by nacht.

 

Soo dat wel schier de helft, sijn legher is vermindert,

 

^† Sonder dat hy ons volck heeft ghequetst of ghehindert.

 

O schadelijcken tocht voor dees bloedt-honden quaet!

† Als onse Schepen t'voorgaende jaer in de Peperlanden aengecomen waren, ende de Heydensche Coninc te Bantam voor een seker somme van penninghen haer toeghelaten hadde in sijn Landt haren Coop-handel te drijven, so heeft hy nochtans seer haest sijne belofte gebroken, soeckende, teghen sijnen eedt ende belofte, ons volc om den hals te brengen. Hier van aengesproken ende bestraft wesende, heeft gheantwoordt: Ick en hebbe gheen been in mijn tonghe, ick canse keeren ende wenden hoe ick wil. Even dese gheleghentheyt heeft het oock met den Spaenjaert: Hy breeckt sijne belofte ende eedt, soo dickwils als het hem te passe comt. Dewijle hy de Cleefsche ende Munstersche voor geen Ketters en can schelden, ende derhalven des Concilij Tridentini regel (men sal den Ketteren geenen eedt holden) daer geen plaetse en heeft, soo ist dat als Steden ende Standen by den Admirant claghen, dat hy sijn belofte niet naeghecomen en is, soo antwoordt hy: Den dienst van Godt ende van den Coninck vereysschen soo veel, dat ick mijne belofte niet houden en can. Is dit niet reden ende oorsake ghenoech om sijnen eedt ende belofte te breken? Het is eenderhande gheneghentheyt ende gheleghentheyt by de Spaenjaerden, als voormaels gheweest is by de eergierighe Heydenen Iulium Cesarem, ende andere, die plachten te segghen, Si violandum est jus, regnandi caussa violandum est, als men het recht ende billickheyt wilt breken ende overtreden, dat moet men doen om tot de heerschappije over Landen ende luyden te gheraken. Alpen, Anholt, ende Meurs, welcke de Cardinael onder sijne handt ende zeghel neutraliteyt hadde toegheseyt, die heeft hy door den Admirant even wel laten innemen.

‡ De Spaenjaert holt sich als of hem gheen dinck meer ter herten en ginghe dan de bevoorderinghe der Roomsche Catholijckscher Religie, soo dat de Coninck van Hispaengen gheacht wort voor des Roomschen Stoels alderliefsten ende ghetrousten soon ende dienaer. Onder desen deckmantel soecken sy hare onversadelijcke eergiericheyt, gheltgiericheyt, ende bloetgiericheyt te bemantelen. Over al waer sy liggen in de Cleefsche steden, daer en verschoonen sy de Papauwen niet meer, dan die van de ghereformeerde Religie, of andere, jae men soude wel plaetsen connen noemen, daer sy de Kercken onlancx ghebroken hebben, die van de onse ongheschoffiert sijn ghelaten.

* Ick spreke van soodanighe Papauwen, die de Barbarische wreedtheyt der Spaenjaerden ghesmaeckt hebbende, wel weten dat sy niemant en verschoonen, dan over welcke sy gheen macht en hebben. Die nae des Spaenjaerts victorie verlanghen, die wenschen om haer eyghen verderf, sy zijn wie sy zijn willen.

† Als de vyandt optrock voor Deutecum, so heeft sijn Excellentie den weert verlaten, daer op hy wel begraven lach, ende heeft aen den dijck in slach-orden staende, langhe tijdt den vyandt verwacht, die met sijn Leger op den Elterbergh lach, ontrent een halve mijle van onsen Legher, de vyant heeft alle ganghe eenen alarm in sijnen Leger gemaeckt, doch sijn Excellentie niet eenen, ende en is soo coen niet gheweest met sijnen grooten Leger, onsen cleynen hoop volcx aen te tasten. Dit heet onder de bescherminghe des hoochsten sitten, ende onder de schaduwe des Almachtighen blijven, Psal. 91.1. Vele verstandighe oordeelen ende achten dat Godt de Heere der Heyrscharen sijn Excellentie dit Iaer grooter ende heerlijcker victorie ghegheven heeft, als het voorgaende Iaer gheschiet is.

[fol. A4r]

 

Hoe qualijck was hy bedocht, die haer gaf desen raedt,

 

Dat sy comen souden in dees waet'righe Landen,

 

In welcke sy alreedts hebben behaelt veel schanden.

 

 

 

9 Als eertijdts ^‡

 

Fabius de strijdtbare Romeyn

 

Stil sittende verwan den Peenschen Capiteyn:

 

Soo heeft oock onsen Heldt Graef Mauritz hoogh ghepresen

 

Sijn groot ervarentheyt in krijghs-handel bewesen,

 

Verdrijvend' uyt het veldt sonder slach ofte stoot

 

Den Vyandt met al sijn ghewelt ende cracht groot.

 

O edel Nassaus bloedt, O Prince van Orangien,

 

Mocht ghy eens d'ooghen neer slaen, en sien hoe Ian van Spaenjen

 

^* Van Mauritz dijnen Soon, den tant gheboden wordt,

 

Mocht ghy eens sien, hoe hy haer den staert heeft ghecort,

 

Verblijdt soud' zijn dijn hert, verdobbelt dijne vreughden,

 

Aenschouwende dijns Soons manhafticheyt en deughden.

 

 

 

10 Nae^† Adolph van Nassou quam aen het Keyser-rijck

 

Albertus eenen Vorst uyt t'huys van Oostenrijck.

 

Adolph van Nassou liet elck sijn goet en Landouwen,

 

Elck sijn Steden en volck in stillicheyt behouwen.

 

Soo ^‡

‡ Annibal een Velt-overste der Penen, heeft tot verscheyden stonden der Romeynen heyrlegheren verslaghen, ende uyt het veldt doen wijcken. Insonderheyt is ghedenckweerdich de victorie die hy by Cannas in Apulien ghecreghen heeft, alwaer gebleven zijn so vele duysenden der Romeynen, dat Annibalis Soldaten, benevens anderen buyt, ghecregen hebben van de handen der Verslaghene Soldaten drie mudde ringhen, ende hadde Annibal sijne victorie weten te vervolghen, hy soude des maels Roomen lichtelijck inghenomen, ende het Roomsche Rijck gantschelijck onderdruckt hebben. Corts hier naer is hy met sijnen heyrlegher, die ghewoon was altijdts te overwinnen, ghecomen naerder Italien, als dan hebben de Romeynen Q. Fabium tot eenen Dictator gemaeckt, die aenmerckende Annabalis onvertsaechtheyt, ervarentheyt, ende geschicktheyt in de Oorloghe, soo is hy, wel beschanst zijnde, stil blijven liggen, ende hoe dicwijls dat hy gheterght wiert, soo en heeft hy niet willen slaen met Annibal, hy wierdt hier over van den ghemeynen Man ghescholden voor eenen blooten bruyt, die sijnen Vyandt niet en dorst onder d'ooghen comen, maer hier heeft hy weynich op ghepast, hy is soo langhe met sijn Krijghs-volck stille blijven ligghen, tot dat Annibalis Legher hem selven gheconsumeert ende te schande ghemaeckt heeft. Daer nae hebben hem de Romeynen desen lof ghegheven.

Vnus homo nobis cunctando restituit rem.
Dit is de Man, die met stil sitten heeft
Behouden al wat in het Roomsch Rijck' leeft.

* Wel ten rechten mocht Graef Peter van Mansvelt, hoorende dat den Prince van Oragnen, Hooghloffelijcker memorie, eenen sone die Mauritius is ghenaemt gheworden, gheboren was, segghen: Indien dit Kindt sijns Vaders wijsheyt heeft, ende sijnes Groot-Vaders des Vorsten van Saxen Mauritij cloeckmoedicheyt, hy sal den Coninck van Spangen veel te doen gheven.

† Graef Adolf van Nassou is Keyser geworden, Anno 1292. ende heeft gheregneert ses Iaren, hy heeft sware oorlogen ghevoert teghen Albertum Hertoch van Oostenrijck.

‡ Overmidts de Historie daer van wy hier vermelden ghedenckweerdich is van weghen de ghelijckheyt der saken die nu geschieden, ende die over 300. Iaren gheschiet zijn, soo en can ick niet naelaten, den goetwilligen leser ten dienste, de somme der selfder hier te verhalen, ghelijck sy beschreven werdt van Iosia Simlero, lib. 1. de Rep. Helvet. Albertus is een

[fol. A4v]

 

^‡ haest als Albertus den Scepter creech in d'handt

 

Heeft hy twist en tweedracht ghesticht in Switserlandt,

 

D'welck hy met list, daer nae met twist en qua practijcken

 

Aen sijn huys voeghen woud', end' van't Rijck af doen wijcken.

 

Maer Albert taste mis, de Switsers cloeck van aert

 

Hebben voor s'Landts vrijheyt noch goet noch bloet ghespaert.

 

Sy verbonden sich t'saem, en hielden sich als Mannen,

 

Tot dats'Albert gantsch uyt het landt hadden ghebannen.

 

 

‡ groot vyandt ende benijder der Switserscher vrijheyt gheweest. Hy hadde vele kinderen, welcke alle t'samen hy willende rijck ende machtich maken, soo heeft hy op vele plaetsen sijn ghebiedt soecken wijder uyt te breyden, ende heeft vele Heerlijckheden van het Rijck ghescheurt, ende sijnen huyse als eyghen by-ghevoeght, hy is allen sijnen omligghenden naebueren lastich ende schadelijck gheweest, hy en heeft sich niet ghevreest noch ghevrucht met onbeschaemde redenen, jae oock met opentlijck gheweldt te begeeren ende sich toe te eyghenen het ghene dat anderen toe behoorde. Ende alsoo des maels de gheestelijcke persoonen rijck ende vermoghende waren, soo heeft hy getracht de sake daer toe te brenghen, dat sy hare Landen ende Gherechticheden hem souden vercoopen, of dat sy hem ende sijne kinderen tot eeuwighe ende erflijcke Bescherm-Heeren, Voochden, ende Voorstanders aennemen wouden. Hy heeft oock aen de Graven ende Baender-Heeren van Switserlant versocht, dat sy de Oosten-rijcksche Heeren wouden erkennen voor hare Leen-Heeren, die te vooren niemandt dan alleen den Roomschen Keyser en waren onderworpen gheweest. Hij heeft oock sijnes Broeders sone, over den welcken hy als Voocht ghestelt was, sijn Vaderlijck erfgoet met gheweldt onthouden. Eenighe Steden, Landen ende Heerlijckheden heeft Albertus eensdeels met bidden ende door schoone beloften, eensdeels door dreyghementen van het Rijck ghescheurt, ende aen het huys van Oosten-rijck ghelapt, maer den meesten deel hebben sijn begheerte afgheslaghen, ende en wisten hem niet te wille. Corts nae dat de Ghesanten Alberti t'huys gecomen waren, hebben vele der Switserscher Steden ende Heerlijcheden aen hem ghesonden sekere persoonen, begheerende dat het sijne Keyserlijcke Majesteyt woude ghelieven te bevestighen de Privilegien ende Rechten die sijne Voorsaten haer ghegheven ende vergunt hadden. Albertus heeft met toornighen moede gheantwoordt, dat hy woude doen t'ghene daer sy hem om baden, even ghelijck sy hem sijne begheerte vergunt hadden, daer by voeghende, dat hy eenighe Gouverneuren verordineert hadde, die hy haer woude toesenden, uyt de welcke sy sijnen wille volcomelijcker vernemen souden. Tot Gouverneuren heeft hy verordineert eenen met namen Grislerus, ende noch eenen genaemt Peregrinus Landenbergius. Dese Stadthouderen des Keysers Alberti hebben met den eersten seer beleefdelijck ende sachtsinnelijck met het volck ommeghegaen, om te versoecken of sy hier door de herten der Menschen hadden connen stelen ende Alberto onderdanich maken. Doch als sy op deser wijse tot haer voornemen niet en conden gheraken, soo hebben sy met wreedtheyt ende wrevelmoedicheyt het volck ghesocht te onderdrucken. Wy willen, cortheyts halven, vele dinghen voorby gaen, daer mede Alberti Stadhouderen de goede Switsers gheterghet hebben, ende alleen verhalen wat Grislerus gedaen heeft, die Stadthouder was over Swits ende Vri. Hy heeft, uyt bevel sijnes Heeren, een gheweldich Casteel by Altorff laten maken, d'welck hy ghenoemt heeft, Twing Vri onder die slaghen, d'welck soo veel te segghen is, als, Het Iock waer voor die van Vri tot de uyterste slavernije ende dienstbaerheyt sullen ghebracht worden. Dit Casteel veerdich wesende, soo heeft hy, om het volck te terghen, binnen Altorff op de marckt een langhe pael opghericht, ende heeft daer boven op, een Clap-mutse gheset, bevelende dat een yeder met ontdeckinghe des hoofts ende met knyebuyginghe die Clap-mutse soo groote eere soude aendoen als of de Keyser ofte hy daer tegenwoordich ware, van te vooren wel wetende dat dit niemandt doen en soude die den Keyser ofte hem niet en vermochten, doch het was hem daerom te doen op dat hy eenighe oorsake mocht crijgen om aen te tasten soodanighe persoonen die by hem suspect waren. Het heeft sich begheven dat eenen Wilhelm Tell tot verscheyden stonden de Clap-mutse voorby gaende, de selfde gheen eere aenghedaen en heeft, waer over hy by den Stadthouder aengheclaeght wesende, sich heeft meynen te ontschuldighen met te segghen dat hy niet gheweten en hadde dat hier aen soo vele gheleghen was. Doch Grislerus hier mede niet te vreden wesende, heeft ghenomen een van Wilhelm Tells sonen, die hy wist dat de Vader liefst hadde, ende heeft den jonghen eenen appel op den cop gheleyt, tot den Vader segghende, Ten zy dat ghy desen appel, sonder het kindt te quetsen, afschiet, soo sult ghy de doot sterven. De Vader heeft gheantwoordt, dat hy veel liever sterven woude, dan dit bestaen. Wel aen, sprack de Stadthouder, ten zy dat ghy het versoeckt, so sult ghy ende uwen sone beyde sterven. Alsser dan gheen bidden noch smeecken ghelden en mocht, soo heeft Wilhelm Tell den Boghe in der handt ghenomen, ende heeft, door de stuyringhe Godes, den appel van des kindts hooft gheschoten, sonder den jonghen te gheraken. De Gouverneur hadde gade gheslaghen dat Wilhem Tell twee pijlen uyt den koker ghetrocken hadde, welcker eene hy op den Boghe leyde, den anderen stack hy in sijnen riem. Hy heeft ghevraeght wat hy hier mede in den sin hadde. Wilhelm Tell heeft den Stadthouder gheantwoordt, dat dit der schutteren wijse was. Doch met dese antwoorde en is Grislerus niet te vreden gheweest, hy heeft soo langhe aenghehouden tot dat hy den rechten grondt hier van ghevonden hadde, belovende Wilhelm Tell dat hy hem aen sijn leven niet krencken en soude, indien hy hem de waerheyt woude segghen. Wilhelm hier door beweeght zijnde, heeft gheantwoordt, dat hy daerom twee pijlen hervoor ghehaelt hadde, op dat soo hy sijnen sone getroffen hadde met den eenen, hy met den anderen den Stadthouder meynde te doorschieten. D'welck Grislerus hoorende, soo heeft hy ghesprocken, O booswicht, dijn leven en sal ick dy, om mijner belofte wille, niet nemen, maer ick sal dy laten sluyten in een ghevanckenisse daer ghy gheen licht en sult sien, ende daer niemandt met dy en sal comen te spreken, daer in sult ghy u leven eyndighen. Stracx heeft hy hem handen ende voeten laten binden ende in een Schip leggen, om van Vri nae Cusnag te voeren. Als sy op het midden des Meyrs waren, soo isser eenen gheweldighen storm opghestanden, alsoo dat sy allegaer meynden te vergaen. Grislerus in groote bangicheyt wesende, soo heeft men gheroepen, ofter gheenen raet te vinden en was om van het water te gheraken? Een van sijne Dienaers heeft geantwoordt, dat hy niet en twijffelde of sy en souden wel aen landt gheraken, indien de ghevanghene Wilhelm Tell aen het Roer staende, het Schip mochte stuyren, want hy was een sterck Man, ende wel gheoeffent int varen. Men heeft hem los ghemaeckt ende aen het Roer gheset. Hy heeft sijn beste ghedaen om het Schip aen landt te brenghen, d'welck hy oock gedaen heeft. Ghecomen zijnde dicht aen een Steenclippe, (welcke heden ten daghe Tells Clippe gheheeten wordt) soo heeft hy sijnen Boghe ende den Pijl-koker by der handt ghevat, ende is op de Clippe ghespronghen, in het springen heeft hy met sijnen voet het Schip soo hardt als hy conde van lande ghestooten, hy is landewaerts in gheloopen, ende het Schip is eerst, nae veel onghemacks, een wijle tijdts daer nae te Brunnen aen landt ghecomen, van daer is Grislerus te lande nae Cussenac ghereyst. Willem Tell de gheleghentheyt der weghen ende der paden seer wel wetende, heeft sich verborghen achter de haghen ende doornen in een leeghe valleye, daer Grislerus passeren moeste, hy heeft sijnen Boghe ghespannen ende veerdich ghehouden, ende heeft den Tyran doorschoten. Dit gheschiet zijnde, soo is Wilhelm Tell ghecomen tot eenighe cloecke Mannen die hy wel wist dat Alberti ende sijner Stathouderen Tyrannije van herten vyandt waren, sy hebben t'samen raet gehouden hoe sy haer voornemen op het sekerste souden connen in het werck stellen, ende en hebben niet gherust tot dat sy soo veel te weghe ghebracht hadden, dat sy alle des Keysers Stadthouderen uyt Switserlandt verdreven, ende hare verlorene vrijheyt weder ghecregen hadden, welcke sy noch op deser ure houden. Verghelijckt onsen Albert met sijn Clap-mutse met den Albert daer van wy hier gheschreven hebben, ghy sult bevinden dat twee eyeren van eener Hinne gheleyt, malcanderen niet ghelijcker en connen zijn. Men siet den eyndt.

[fol. B1r]

 

11 Het ed'le Nassous bloet ^† gaet noch den selfden ganck

 

Die Adolph haer heeft voor-ghetreden over lanck.

 

Albert de Cardinael volght oock de selfde treden

 

Sijnes Grootvaders, die Switserlandt heeft bestreden.

 

Hy pooght het Cleefsche landt te scheuren van het Rijck,

 

Als dit voor yeder Mans ooghen gheeft schijn en blijck.

 

^‡ Als de Grave van Brouck sijn landt woude beschermen,

 

Is ghevanghen, vermoordt, verbrandt sonder ontfermen.

 

Ghy Vorsten van t'Rijck hoe langh' sult ghy dit ghedooghen,

 

Hoe langhe sult ghy noch slapen met open ooghen?

 

Ist noch niet hoogh ghenoech? De Spagnaert u verwijt,

 

Dat ghy wel Leeuwen zijt, ^* maer dat ghy niet en bijt.

 

 

 

12 O Heere Zebaoth, wilt doch dijn volck en landt

 

Ghenadelijck aensien, en met dijn stercke handt

 

Beschutten, ende voor dese half-witte Mooren

 

Beschermen. Laet niet toe dats'haren heeten tooren

 

Wreken aen t'volck d'welck ghy vercoren hebt voor dijn

 

Erfdeel. T'is waer dat wy wel weerdich souden zijn

 

Van dijn lieflijck aenschijn gantsch te wesen verstooten,

 

Wy hebben wel verdient dat ghy ons soudt ontblooten

 

Van t'heylich Woordt dijns mondts, d'welck ons nu werdt geleert,

 

W'hebben verdient ghestraft te zijn met vyer en zweert.

 

Maer, Heer', om dijns Naems eer wilt ons doch voort verschoonen,

 

Wilt dijn ghenaed' altijdt aen dijn Kercke betoonen.

 

 

 

13 O ghy Staten des Landts, dwelck t'saem vereenicht is,

 

Die tot Stadthouder hebt vercoren Graef Mauris,

† Sijne Excell. den vyant uyt Emmerick ghedreven hebbende, heeft datelijck den Vorst van Cleve ofte sijnen Raden de Stadt in handen gestelt, sonder yemandt aen lijf, goet ofte bloet te krencken.

‡ Ten is desen bloethonden niet ghenoech geweest tot vercoelinghe haers toorns, dat sy den loflijcken Grave van Brouck hadden sijn huys afgheweldight, ende hem gevanghen, maer teghen eedt ende belofte hebben sy hem moordadelijck met het gheveste van't rappier op het hooft gheslaghen, dat hy struyckelde ende neder ter aerde viel, daer nae hebben sy hem doorsteken, noch en was dit niet ghenoech, maar sy hebben hem ghesleypt in een huysken d'welck beneden aen het hof stondt, in het welcke sy hem tot afscheit verbrandt hebben. O wreede Tyrannen! maer v ghelucksalighen Grave, die in den rechten gheloove stervende, de ware Religie met dijnen bloede ghetuyghenisse hebt ghegheven. De goederen deses Godtsalighen Heeren, zijn opentlijck in des vyandts legher vercocht by den Tromnier-slaen ende der Trompetten gheluydt, ghelijck de Soldaten ghewoon zijn te vercoopen de buyten welcke sy van hare openbare vyanden crijghen.

* Dat men meynen soude, dat Albertus ende sijne medehulperen op het schrijven of op het versoeck eenigher Coninghen ofte Vorsten uyt de inghenomene Steden wijcken sal, dat is te vergheefs, het sal met hem gaen als voor eenige Iaren met Graef Teunis van Oldenborch, die het huys Dolmerhorst met sijn toebehooren sich aengemachticht hebbende, soo is hem van het Spiersche Camer-ghericht toegheschreven in den name des Keysers, dat hy het wederom soude stellen in handen des ghenen die het van rechts weghe toecomt. Hy heeft de brieven genomen, ende aen sijn oore ghehouden, seggende: Ick en hoore gheen bussen, als of hy segghen woude, T'ghene ick met geweldt van wapenen inghecreghen hebbe, dat en late ick my met gheen pampier ontnemen.

[fol. B1v]

 

Smelt al u sinnen t'saem, bidt neerstich Godt den Heere,

 

Dat hy door sijn goetheyt daegh'lijcx in u vermeere

 

Den ^† Gheest der eenicheyt, ^‡ der wijsheyt, ^* des verstandts,

 

Tot opbouwingh'der Kerck', en tot welvaert des Landts.

 

Soeckt doch voor eerst Gods Rijck, bevoordert aller weghen

 

^† D'opbouwingh'sijner Kerck, soo sal hy sijnen zeghen

 

Storten over dit Landt, veel meer als nu gheschiet,

 

Hy sal Achitophels raedtslach maken te niet,

 

En sal uwe Zielen, van hier scheydend', in vrede

 

Tot sich opnemen in de Hemelsche woonstede.

† Concordia res parvae crescunt, Eendracht maeckt macht.

‡ Het is een oudt segghen, Romanus sedendo vincit, Dat is: De Romeynen hebben sittende hare vyanden overwonnen, dat is: Door cloecke voor-bedachte raedtslagen hebben sy groote dinghen uytghericht.

* Wee het Landt, welckes Coninck een Kindt is. Het zy in Iaren, ofte in verstandt.

† Religio verè ligat, Daer de herten der Menschen niet door den bandt des waren Godsdienstes t'samen verbonden en worden, daer en is gheen vast fondament. Derhalven soo moeten alle de ghene die des Landts welvaert soecken, oock ende insonderheyt, soecken de bevoorderinghe der warer Catholijcker ghereformeerde Religie, over al daer het eenichsins moghelijck is, stellende Godtsalighe welgheleerde Mannen om Godts Woordt te prediken, ende goede Scholen verordinerende, daer in de jeucht, niet alleen in de spraken ende consten, maer oock insonderheyt in de ware Religie onderwesen worde, tot welcken eynde de Kerckelijcke goederen behoorden ghebruyckt te worden, dwelc geschiedende, soo en sal den vyanden der Religie ende des Vader-landts gheen oorsake ghegheven worden te segghen, dat men de Papen ende Monicken verdrijft, niet soo seer uyt haet der valscher Religie, als op dat men de handen in de gheestelijcke goederen soude moghen slaen.