Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 6]

Vliegen boven een literair landschap
Atte Jongstra maakt literatuur van literatuur

De psychologie van de zwavel door Atte Jongstra Uitgever Contact, 223 p., f 34,90

Frans de Rover

Het eerste echte boek (de genre-aanduiding ‘roman’ durf ik vooralsnog niet voor mijn rekening te nemen) van Atte Jongstra, De pschychologie van de zwavel, vind ik een van de vreemdste, maar ook een van de leukste boeken die ik in de afgelopen tijd gelezen heb. Het boek is zo vreemd omdat hier toch weer een van die Jonge Turken van de nieuwste literatuur (Jongstra is onder meer redacteur van het tijdschrift Optima) op komische wijze op de loop gaat met dat aan de serieuze academies ontwikkelde begrip ‘intertekstualiteit’. En het boek is zo leuk omdat Jongstra dat toch zwaarwichtige, academische ‘literatuurbeschouwingsconcept’ zo lichtvoetig uitwerkt. Het is langzamerhand bijna een cliché: het postmodernisme heeft in de drassige Nederlandse bodem vaste grond gevonden.

Jongstra opent zijn boek met maar liefst zes motto's. Twee daarvan lijken mij in dit geval zeer toepasselijk: ‘Unser dasein starrt von Büchern’ (Hugo von Hoffmanstal) en ‘End fact. Try fiction’ (Harry Mulisch). Hoewel ik er bij dit laatste citaat al niet zeker van ben dat Jongstra niet fabuleert, dat wil zeggen: ‘literair’ liegt (zo vermeldt hij bij - de omgekeerde afdruk van - de beroemde foto van de handen van Willem Kloos schaamteloos dat het hier om een afbeelding van de handen van zijn bewonderde Multatuli gaat). Mocht het motto inderdaad van de alchemist Mulisch afkomstig zijn, dan is het minstens treffend - maar argwaan lijkt geboden.

Feit en fictie (materie en verbeelding, ofwel: zwavel en psychologie, om in termen van de alchemie te blijven) spelen in ieder geval voor de opbouw van dit boek een belangrijke rol. Vanuit het midden van de negentiende eeuw (het eerste hoofdstuk: een in memoriam Multatuli) onderneemt een jonge schrijver een letterlijke vlucht naar voren en omhoog: hij vliegt boven een literair landschap om uiteindelijk te landen op de lege sokkel van dat beroemde beeld in Haarlem. ‘Hoe lang zou ik blijven staan? (...) Tot het druppelende zuur mijn gezicht had doen oplossen en het brons van mijn schouders had weggebeten, of de wolken zo dicht werden dat ik zou verdampen? Mijn statuur zou langer voortbestaan dan alles wat zich hier op het plein bewoog, dat was zeker. Waar kon je je biografie, je persoon eigenlijk beter voor opofferen? Men had mijn zorgvuldig gegoten, gelukkige glimlach eens moeten zien toen ik in mijn hoofd slechts een vluchtig voornemen terug kon vinden: ik moest mijn A aan het volk laten zien.’

Atte Jongstra
steye raviez

De jonge schrijver moet op de lege sokkel geland zijn op het moment dat Harry Mulisch na een vliegreis over de wereld aan de hand van de bronzen Laurens Janszoon Coster in Het beeld en de klok (1989) zijn wandelingetje door Haarlem maakte. Wie dat boek van Mulisch openslaat, ontdekt direct Jongstra's ‘Spielerei’ met het eerder genoemde motto: Mulisch gebruikt het voor zijn boek, maar nu met vermelding van de juiste bron: Ezra Pound. In een van zijn hoofdstukken noemt Jongstra Mulisch' novelle overigens ‘meesterlijk’.

De creatie van literatuur uit literatuur. Postmodernisme en intertekstualiteit. Ik zou willen beloven dat ik die termen voor de laatste keer gebruikt heb, want het zijn bijna clichés geworden. Maar omdat Jongstra zich zo onbeschroomd (onbeschaamd?) schaart in de beeldendans rond Coster in Haarlem, wil ik toch eenmaal gezegd hebben: een van de meest amusante pre-postmodemistische intertekstuele boeken blijft voor mij: De verteller (1970). Van - Jongstra zal me voor zijn -: Harry Mulisch. In lang vervlogen tijden noemde Donner dat werk, die catalogus van stijlen en vertelwijzen, meer een ‘kijkboek’ dan een ‘leesboek’. Die karakteristiek lijkt me zeker ook van toepassing op De psychologie van de zwavel.

Vaderfiguur

Atte Jongstra kent zijn literatuur; hij kent de literatuur zelfs zo goed dat hij zich kan veroorloven ermee te goochelen. Hij opent zijn boek met het hoofdstuk ‘Trage zelfmoord’, een directe verwijzing naar een hoofdstuktitel in Jeroen Brouwers' studie naar literaire zelfmoorden De laatste deur (1983). Als een wellicht wat al te opzichtige Brouwers-pastiche beschrijft hij pathetisch de dood van Multatuli. Maar Multatuli is voor Jongstra, getuige bijvoorbeeld zijn boek De multatulianen (1983), dan ook een literaire vaderfiguur. Overtuigender is zijn hoofdstuk over ‘De Costerianen:; een nationaal noodzakelijke beweging’. Volgens een voetnoot (de eerste hoofdstukken zijn daarvan rijkelijk voorzien) betreft het hier een ongepubliceerd manuscript (gedateerd omstreeks 1865) van een boekhandelaar, uit het Haarlemse gemeentearchief. ‘Mijn leven lang ben ik voorstander geweest van de keuze van Nederland als bakermat van de boekdrukkunst. Ik geef wel toe dat de Duitse Gutenberg-optie vanuit wetenschappelijk-historisch oogpunt een sterk tegenbod is. Maar zolang niet voor honderd procent vaststaat dat het Gutenberg, en niet Coster is geweest blijf ik Costeriaan en ik heb daar goede redenen voor.’ Volgen die redenen in een buitengewoon amusant verslag over de oprichting van een nieuw metalen Coster-beeld, ‘vorm gegeven naar de huidige opvattingen van esthetiek en vervaardigd volgens moderne methode’. Hoe authentiek dit verslag ook moge lijken, alle voetnoten ten spijt, en met alle respect: ik geloof er geen bal van. Jongstra goochelt, omdat hij uiteindelijk als aankomend schrijver op de sokkel van dat beeld van Coster wil landen. ‘Nederland is de bakermat van de boekdrukkunst. Dat is een historisch feit.’ Met minder neemt Jongstra geen genoegen.

Voordat het zover is (want zoals gezegd: aan het eind van het boek landt de Costeriaan Jongstra op de sokkel) volgt een aantal hoofdstukken waarin de ‘Werdegang’ van een geambieerd schrijverschap gethematiseerd wordt. Met het titelhoofdstuk, na de afdeling ‘illustraties’ (met ‘De handen van Multatuli’ en andere falsificaties), wordt een andere toon gezet. Voetnoten ontbreken. ‘Ik had het gevoel dat ik het midden van mijn levensweg was genaderd, een weg door een landschap van woorden: ik las en schreef de hele dag. Bij de eerste regel van het evangelie van Johannes, “In den beginne was het woord”, was het voor mij niet gebleven; na het woord hield ook alles meteen op. Wat niet was benoemd, niet geschreven, bestond gewoonweg niet: de mens leeft in een verzameling metaforen. Ik kon daarmee vooruit, wist me met een van dag tot dag groeiend gevoel van vertrouwen door het struikgewas van de taal te hakken.’ Dat junglepad vol van amusante verwijzingen naar Flauberts absurde Bouvard et Pécuchet en naar de perverse genietingen van De Sade (waarover door de aankomende schrijver gepubliceerd zal worden in het - fictieve - tijdschrift De Boekband) wordt een startbaan voor de vlucht vooruit en omhoog. ‘De traditie van de wil om op te stijgen. In langzame lussen en voorzichtige halen jezelf de lucht door schrijven, de verbeelding. Dat telde.’

De psychologie van de zwavel is een boek waarnaar je als lezer kijkt, om te zien hoe ‘het’ gedaan wordt: de vlucht vanuit literatuur naar literatuur. Atte Jongstra toont als een volleerd vliegenier zijn instrumentarium. Dat telt.

■