Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 12]

‘Een volwassen samenleving bekijkt politici met ironie’
Een gesprek met Hans Magnus Enzensberger over de actualiteit van zijn boek ‘Ach Europa!’

Hans Schoots

Van de Duitse essayist, dichter en commentator Hans Magnus Enzensberger verscheen onlangs in Nederlandse vertaling een boek over zijn omzwervingen door de lappendeken van Europese landen. Dat Europa er sinds zijn bezoeken aan Zweden, Spanje, Italië, Portugal heel anders is gaan uitzien verheugt ook Enzensberger, maar een vermoeden van grote veranderingen is al in zijn boek te vinden. Hans Schoots zocht Enzensberger in München op.

We schrijven het jaar 2006. In de Berlijnse persclub heerst een gapende leegte. Berlijn haalt de voorpagina's niet meer en de grote elektronische kranten hebben hun correspondenten allang terug getrokken. Sinds jaar en dag is de muur open en men ruziet erover of de restanten als historisch monument bewaard moeten worden, of dat men midden in Berlijn een ‘unieke biotoop’ zal scheppen. We zijn aanwezig bij een gesprek in de persclub:

‘De Duits-Duitse harmonie is toch een fictie... feit is dat de Duitsers elkaar niet kunnen uitstaan. Oosties en Westies - dat is als kat en hond.’

‘Ik dacht dat ze na alle geruzie tot elkaar gekomen waren.’ ‘Neem het voetbal. Zonder grootscheepse politiebewaking zou het bij de finale tussen de DDR en de Bondsrepubliek telkens moord en doodslag worden. Om van de politieke apparaten maar helemaal te zwijgen. Let wel, ik spreek over de partijen van gelijke kleur, hier en ginds. Die kunnen elkaar niet luchten of zien.’

Deze blik in de toekomst gaf Hans Magnus Enzensberger twee jaar geleden in de epiloog van zijn reportageboek Ach Europa! Waarnemingen uit zeven landen met een nawoord uit het jaar 2006, dat kort geleden in het Nederlands werd vertaald (De Bezige Bij, 443 p., f 65, -). Inmiddels is de muur werkelijk open, maar nu? Een herenigd Duitsland, of kat en hond? Dat Helmut Kohl de macht heeft, maakt volgens Enzensberger niets uit, want wie de macht heeft, heeft het nog niet voor het zeggen.

Hoewel Ach Europa! werd geschreven voorafgaand aan de recente spectaculaire veranderingen op dit continent, heeft het boek opmerkelijk weinig van zijn actualiteit verloren. Volgens Enzensberger ontleent Europa zijn kracht aan verscheidenheid en niet aan unificatie, aan de gelijkwaardigheid en autonomie van uiteenlopende culturen. Ongelijkheid is voor hem een kenmerk van de menselijke samenleving, een bron van creatieve energie. Is Zweden beter dan Italië? Welnee. Ze hebben allebei hun voors en tegens - al gaat Enzensbergers sympathie uit naar de zelfregulerende warboel aan de Middellandse Zee. Hij ziet Europa als een lappendeken en nu het ijzeren gordijn niet meer in de weg zit, wordt dit ‘patchwork’ des te groter. Zijn toekomstvisie, die lijnrecht staat tegenover het beeld van een Europa dat in concentrische ringen rondom Brussel is gegroepeerd, heeft inmiddels een bijzondere actualiteit gekregen.

Hans Magnus Enzensberger

Enzensberger - commentator van tijdsverschijnselen, schrijver, dichter, auteur van hoorspelen en radioreportages en oprichter van diverse tijdschriften - weet altijd weer de aandacht te trekken met eigenwijze opinies. Klaagt iedereen over de ondergang van de leescultuur, dan beweert hij dat het al twee eeuwen een irreële utopie van intellectuelen is geweest de massa te willen laten lezen. Lopen allen te hoop tegen de afstompende werking van de televisie, dan verklaart hij de tv tot een ‘boeddhistische machine’, die een uitkomst vormt voor de gestresste moderne mens. Maakt iedereen zich zorgen over de onwetendheid van de hedendaagse doorsneeburger, dan meent hij dat deze evenveel weet als de grote humanistische intellectuelen uit de zestiende eeuw. Momenteel werkt Enzensberger aan een operalibretto, maar intussen volgt hij de maatschappelijke ontwikkelingen op de voet.

In zijn flat te München had ik een gesprek met hem over Duitsland en Europa. De gastheer biedt mij geen koffie of thee aan, maar een boek. Terwijl wij ons in de woonkamer onderhouden, klinkt uit de keuken het gerinkel van servies.

Heroïsch modernisme

Uw boek Ach Europa! werd in een Nederlands dagblad ‘postmodern’ genoemd. Kunt u zich daar wat bij voorstellen?

‘De mediawereld kan het nu eenmaal niet stellen zonder woorden die ad hoe worden uitgevonden. Ik hoop dat het begrip “postmodern” weer net zo snel verdwijnt als het gekomen is. Het is een zeer zwak woord, want het geeft alleen een indirecte aanduiding. Er komt iets na iets anders... Maar ja, naarmate het minder betekent, is het beter geschikt als modewoord.’

Ik wil wel een poging doen het te definiëren. Een aspect ervan is dan een groot, zo niet absoluut relativisme, verder is er ongeloof in historische vooruitgang en natuurlijk de opvatting dat het modernisme passé is.

‘Dit laatste is nog het meest solide. Je kunt zeker een epoche afbakenen, die ik “het heroïsche modernisme” noem. Deze begon rond 1910, had quasi heroïsche trekken, was erg strijdbaar - men was er heilig van overtuigd dat men iets nieuws deed. Je kunt niet ontkennen dat dit een zeer krachtige periode was en evenmin kun je ontkennen dat zij voorbij is. In 1960, toen het woord postmodern nog niet bestond, heb ik een anthologie gepubliceerd met de titel Museum der moderne Poesie. Met deze titel wilde ik duidelijk maken dat de moderne periode in de literatuur in mijn ogen ten einde was. Wij, jongere auteurs, maakten er geen deel meer van uit.

Dan het argument van het relativisme. Kijk, het fin-de-siècle was ook relativistisch, het dandyisme was relativistisch en dat is er toch altijd al geweest. Ik lees nu de correspondentie van Flaubert, beslist zeer relativistisch, hij geloofde alleen in de kunst, verder was alles voor hem betrekkelijk. In de oudheid waren er ook al sofisten die ongetwijfeld buitengewoon relativistisch waren. Dit is allemaal niet nieuw. Jezelf definiëren vind ik overigens niet zo'n goed idee. Laat dat anderen maar doen. Dat geldt voor de eenling, de schrijver, maar ook voor een tijdperk. Een tijdperk weet toch niet hoe het zelf is.

Het relativisme is ook zelf betrekkelijk. In zekere zin zijn wij allemaal cultuurrelativisten: we vinden het onzin te beweren dat de Franse cultuur de centrale cultuur van Europa is. Maar dit denken stuit snel op een grens, zoals we aan de affaire-Rushdie hebben gezien. Dan veranderen we zelf als het ware in fundamentalisten en zeggen: “Halt, zo kan het niet, dit gaat te ver.” Of wanneer je met een fascist te maken krijgt. Er zijn altijd nog posities die worden verdedigd.’

Wanneer ik uw werk lees, meen ik dan ook de omtrekken te zien van een ouderwetse liberaal.

‘Ik ben er niet op uit een of andere mening uit te denken en deze dan onder de mensen te verbreiden. Ik geloof niet in de manipuleerbaarheid, ik wil geen opvoeder zijn. Ik wil weten wat er aan de hand is, begrijpen hoe alles in elkaar zit. Ik ben een kind van de oorlog en de naoorlogse tijd en onze afrekening met het fascisme had ongetwijfeld nog een pedagogisch aspect. Dat was hier in Duitsland eenvoudig een hygiënische noodzaak. Toen was er een duidelijk onderscheid tussen degenen die gelijk hadden of ongelijk. Maar een dergelijke situatie behoort tot de uitzonderingen. In een samenleving van pluralisme, middelmatigheid, relativiteit en compromissen is de werkelijkheid veelal niet zwart-wit en ben je zelf ook niet zwart of wit.’

Wanneer je over uiteenlopende thema's schrijft, een bepaalde beschrijving geeft van verschijnselen, komt daar toch een zekere wereldbeschouwing in tot uitdrukking. U hebt het niet erg begrepen op de sociaal-democratie; iedere verzwakking van de staat is u welkom; u gelooft in individueel initiatief, ook op economisch gebied, u verwacht vooral heil van spontane maatschappelijke processen. Er zit lijn in.

‘Toch zou ik dit niet als een geloof willen betitelen. Men kan toch een houding onderscheiden van meningen en principes? Het is iets dat ik niet kan veranderen, niet omdat ik zo'n principevast mens ben, dat ben ik helemaal niet. Het is eenvoudig deel van een persoon met zijn ervaringen. Ik kan er niet tegen te worden betutteld. Ik kan geen chef verdragen en helemaal geen collectieve chef: de staat. Ik heb dit geleerd toen ik me als kind in dwangsituaties bevond, op school, in de Hitler-tijd, die uniformen. Vanuit mijn houding zal er in iedere afzonderlijke kwestie een breukvlak zijn met de sociaal-democratie. De staat die het goed met de mensen meent en weet wat goed voor ze is, die is vanuit mijn optiek al gauw angstaanjagend. En ik geloof niet dat dit een idee-fixe is - ervaringen genoeg.’

U stelt weinig vertrouwen in de sociaal-democratie, en het communisme stort nu daverend ineen. Zijn anderhalve eeuw socialistische beweging overbodig geweest?

‘Allereerst kun je zeggen dat deze hele geschiedenis bepaald niet zonder gevolgen is gebleven. Het stalinisme is natuurlijk niet het enige resultaat. Veel eisen die nu in Oost-Europa worden gesteld, zijn direct terug te voeren op de arbeidersbeweging, want kiesrecht en parlementarisme zijn weliswaar burgerlijke, liberale ideeën, maar we weten ook dat de bourgeoisie nooit algemeen kiesrecht heeft gewild. Het algemeen kiesrecht werd afgedwongen door de arbeidersbeweging. Verder was het socialisme de grote leermeester van het kapitaal. Dat we nu in het kapitalisme kunnen ademen, en voor zover we er kunnen ademen, hebben we dit te danken aan de druk van de arbeidersbeweging. Waar deze te zwak was, zoals in de Verenigde Staten, is een zeer onaangenaam kapitalisme ontstaan. Het kapitalisme is groot geworden door de slagen die het socialisme het toebracht. Dit leerproces is uitgepakt ten gunste van het kapitalisme, omdat het beter in staat was te leren. De socialisten wilden maar niet leren en dat wreekt zich natuurlijk. Treurig maar waar. Ik geloof overigens niet dat men in Oost-Europa alle historische ervaringen zal vergeten, al worden ze nu als negatief ervaren en wil men

[p. 13]

ervan af. Ondenkbaar. Darwinisme zal niemand zich daar kunnen veroorloven. De repressie is een onaangename leermeester, maar in de afgelopen decennia heeft er in deze landen toch een hoge mate van politisering plaatsgevonden. Het inzicht van de mensen is bewonderenswaardig en dat zou je ook een resultaat van het socialisme kunnen noemen.

Bij ons heeft de arbeidersbeweging een beetje een overwinningsnederlaag geleden. Er is geen proletariaat für sich meer, het proletarisch bewustzijn is verdwenen. Waarom? Omdat er een maatschappelijke overwinning is behaald. De vakbonden zijn volledig erkend. Zelfs een luilak mag in Duitsland niet ontslagen worden. De historische betekenis van de arbeidersbeweging moet niet onderschat worden. Misschien zullen we in de toekomst een tegenspeler van het kapitaal nog node missen. Want het kapitaal zou weleens minder tot leren in staat kunnen blijken wanneer het met rust wordt gelaten.’

Vervlechting

Voor dit probleem kunnen de Oosteuropese landen ook komen te staan nu de invloed van de Sovjetunie steeds geringer wordt. Lopen ze niet het gevaar een Derde-Wereldstatus te krijgen ten opzichte van de Europese Gemeenschap?

‘Het Europa van Brussel is een voorconstitutionele, ondemocratische instelling. Het parlement van Straatsburg heeft net zo weinig te vertellen als een Oosteuropees parlement, maar het is een illusie te menen dat dit continent zich op den duur nog politiek zal laten onteigenen. Ook de exclusiviteit van de Europese Gemeenschap zal niet werken, niet alleen omdat deze voor mensen onaanvaardbaar is, zij is ook onverenigbaar met de belangen van het kapitaal. De westerse ondernemers zullen zich hun kansen in Oost-Europa niet laten ontgaan. Hierdoor zal een vervlechting ontstaan die het Brusselse concept uit elkaar doet barsten, daarvan ben ik overtuigd. Dit wil niet zeggen dat al deze samenlevingen gelijk zullen zijn, net zomin als de Portugese maatschappij gelijk is aan de Zwitserse of de Hollandse. Dat zijn nu eenmaal rijke samenlevingen en de Portugese is arm. Daar kan geen enkele politieke constructie zomaar verandering in brengen.’

U zult nu wel tevreden zijn met uw ‘Epiloog uit 2006’, waarin niet alleen de opening van de muur werd voorspeld, maar in Roemenië ook een drukte van belang wordt voorzien, veroorzaakt door bedrijvige westerse ondernemers.

‘Het is allemaal veel sneller gegaan dan ik verwachtte. Zeker ben ik tevreden, en hiermee komen we weer op mijn houding. Er zijn mensen die in paniek raken omdat alles nu niet meer onder controle is, de stabiliteit loopt gevaar. Zulke mensen beschouwen het leven als een verzekering. Bij het politieke establishment is dit uiteraard normaal. Alle politici denken zo en laten we ons niet voor de gek houden: er is niet één regering op de wereld die zich verheugt in de aanblik van pleinen waarop 250.000 of een miljoen mensen roepen: “Weg met de regering!” Iedere regering denkt: vroeg of laat kan het ons ook overkomen. Ze moeten doen of ze er blij mee zijn, maar in werkelijkheid is het ze zeer onaangenaam, en als ze over controle en stabiliteit spreken denken ze altijd: mijn controle, mijn stabiliteit. Natuurlijk willen die niksnutten in Bonn nu met de overwinning pronken, maar je kunt bijna zeggen dat ze alles doen om haar te verhinderen. Wanneer de heer Waigel (CSU-voorzitter) spreekt over de grenzen van 1937, saboteert hij de verzoening tussen Oost en West, en wanneer men min of meer de Anschluss van de DDR eist, saboteert men de ontwikkelingen in de DDR. Pure sabotage.’

In Ach Europa! tilt u niet zwaar aan de kwestie van de Duitse eenheid. In uw schildering van het jaar 2006 is de muur open, maar zijn er nog steeds twee Duitse staten en iedereen vindt het in orde. Ik krijg de indruk dat velen daar toch een andere voorstelling van hebben.

‘In het buitenland kijkt men tegen deze Duitse olifant aan - ik meen dat het een Engelse journalist was die schreef: “We zijn wakker geworden en nu ligt er een olifant in bed.” Ik begrijp deze zorgen, maar op de eerste plaats geeft de opening van de muur reden tot vreugde. De vraag is natuurlijk wat er nu verder gebeurt, en ook hierin wantrouw ik de politici. Aan de ene kant willen ze de geallieerden geen schrik aanjagen en aan de andere kant willen ze stemmen winnen met redevoeringen over hereniging. Zo zie ik dat. De werkelijkheid is volkomen anders. Er zijn enige honderdduizenden geallieerde militairen in West-Duitsland en er zijn bijna vierhonderdduizend soldaten in de DDR. Er is een oneindige reeks van rechtsgeldige verdragen. Dat zijn feiten die niet door een speech veranderd kunnen worden. In het buitenland behandelt iedereen de hereniging nu als een hete aardappel. De Amerikanen zullen niet zeggen dat ze ertegen zijn, dat is riskant, want daardoor kan chauvinisme ontstaan dat er nu nog niet is. Maar ik geloof dat ze ertegen zijn. Zij hopen alleen dat de Russen het zeggen. Er is nog tijd, drie, vier, tien jaar. In die tijd zal er iets anders gebeuren, niet door staatsverdragen of volkenrechtelijke regelingen, maar doordat de burgemeesters van Erfurt en Kassel een buslijn openen en de pont over de Elbe weer vaart, het Siemens-concern plannen maakt voor de elektrotechnische industrie in de DDR, miljoenen mensen heen en weer reizen, een telefoonnet wordt aangelegd. Er zullen duizend netwerken zijn. Dit maatschappelijke proces is beslissend en niet een of andere politieke rede. Het leven speelt zich niet af in Brussel, Bonn of Den Haag. Een volwassen samenleving moet de bezigheden van politici met ironie bezien.’

U gelooft dus niet aan een staatkundig samengaan van de twee Duitslanden?

‘Dat is overbodig. Ik heb de volgende analogie in gedachten. In 1919 werd in het Verdrag van Versailles bepaald dat Duitsland en Oostenrijk niet samengevoegd mochten worden. Toentertijd was er zowel in Duitsland als in Oostenrijk een meerderheid voor de Anschluss. Van 1919 tot 1938 was de Anschluss voortdurend een thema in de politiek, tot Hitler in 1938 Oostenrijk onder veel gejuich binnentrok. In 1945 werd Oostenrijk een zelfstandige staat en het thema Anschluss bestaat nu niet meer, noch in Oostenrijk, noch in Duitsland. Zelfs de rechts-radicalen hebben het er niet over. Zo zie je dat een thema verdwijnt door de feitelijke ontwikkelingen. Dat zou ook met de twee Duitse staten kunnen gebeuren. Waarom niet?’

U bent optimistisch. Hier op het station las ik een opschrift: ‘Oder-Neisse reicht nicht!’ Ik vraag me af hoe breed zulke nationalistische gevoelens aanwezig zijn.

‘Ik geloof niet in een idylle. Democratie is het meest wenselijke stelsel, maar het is ook erg lastig. Persvrijheid is lastig omdat elke stinkkrant zoveel modder over ons uit kan storten als ze maar wil. De Bild-Zeitung is een voortdurende last, de televisie is een last. De democratie is een last want wij hebben onze Republikaner en Frankrijk heeft le Pen. Dat moeten we nu eenmaal verdragen. Ik ben niet zo bang voor de Republikaner, ze moeten almaar hun best doen om een degelijke en burgerlijke indruk te maken, anders krijgen ze geen stemmen. Tot op heden kun je niet van nationalistische hysterie spreken. De mensen waren zeer bezonnen. Hoe het morgen is weet ik natuurlijk niet. De angst van andere volkeren voor de Duitse laars is volgens mij gespeeld. Het is een fictie, want iedereen weet dat we bezig zijn aan een proces van ontwapening. Het is een fobie. In werkelijkheid bestaat er angst voor de economische kracht van Duitsland, niet voor de soldaten. De Fransen ergeren zich erover dat er meer Duitsers dan Fransen zijn, ze ergeren zich over de D-mark, over de concerns, maar die kunnen ze moeilijk moreel veroordelen. Er zijn nu eenmaal meer Duitsers dan Fransen, de Portugezen moeten ermee leven dat er meer Engelsen zijn en zo zijn er meer Russen dan Duitsers. Dat zijn de facts of life. Mij is het opgevallen dat in Nederland juist onder jongeren, die helemaal geen eigen ervaring met het fascisme hebben, een deels bijzonder goedkope germanofobie bestaat. Ze meten zich soms een valse slachtofferrol en een misplaatste morele superioriteit aan, terwijl ze in werkelijkheid onder vrijwel identieke omstandigheden zijn geboren als de Duitse jeugd. Ze lijken juist heel veel op elkaar. Fobieën lossen niets op, ook al hebben ze een historische oorzaak, die in dit geval niet moeilijk is aan te wijzen.’

■