Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Een romantisch liefdesdrama in optima forma
Stendhals ‘Le rouge et le noir’ in het Nederlands vertaald

Het rood en het zwart door Stendhal Vertaling en nawoord Hans van Pinxteren Uitgever Veen, 576 p., f 69,50

Mels de Jong

In de Gazette des Tribunaux van december 1827 wordt de rechtszaak beschreven tegen ene Berthet die terechtstaat wegens poging tot moord op de vrouw van zijn vroegere werkgever Michoud. Berthet was een jongeling van nederige afkomst die na een afgebroken seminarie-opleiding als huisleraar in dienst treedt bij Michoud. Hij verleidt diens echtgenote, wordt weggestuurd, verblijft korte tijd op het grootseminarie van Grenoble, wordt wederom huisleraar, nu bij een zekere Cordon, krijgt een verhouding met de dochter des huizes, wordt daarom ook hier weggestuurd, en pleegt vervolgens zijn daad. Uit rancune tegen de hogere standen die hem, ondanks zijn kwaliteiten, als bediende blijven zien of uit jaloezie, zoals hijzelf zegt? Het valt niet na te gaan. In ieder geval sterft hij onder de guillotine op 23 februari 1828.

Deze zaak heeft, ook al omdat hij zich afspeelde in de benepenheid van de provincie die hij zelf zo goed kende, een zo diepe indruk gemaakt op Stendhal dat hij hem welhaast letterlijk gebruikte voor zijn eerste grote roman Le rouge et le noir. Alleen de namen verschillen. Berthet wordt Julien Sorel, Michoud Rénal en Cordon de markies de La Mole. Als Julien Sorel, waarschijnlijk naast Madame Bovary (ach, hadden zij elkaar eens ontmoet!) het beroemdste romanpersonage uit de Franse literatuur van de negentiende eeuw, op zijn beurt voor de rechters staat, spreekt hij de onsterfelijke woorden: ‘Messieurs, je n'ai point l'honneur d'appartenir à votre classe, vous voyez en moi un paysan qui s'est révolté contre la bassesse de sa fortune.’ (‘Heren, ik heb niet de eer tot uw klasse te behoren, u ziet in mij een boerenzoon die in opstand is gekomen tegen de nederigheid van zijn lot.’) Heel geraffineerd en betekenisvol is de wending: ‘u ziet in mij...’ in plaats van: ‘ik ben slechts...’. Zij verwijst direct naar de uiterlijkheden en schijn die het sociale leven in zijn tijd bepaalden en waaraan Julien, ook al wist hij zich vaak geestelijk de meerdere van zijn omgeving, zich wel moest onderwerpen om de doelen te bereiken die hij zich stelde.

Het was de tijd van de Restauratie. Met de val van Napoleon waren verworvenheden van de Revolutie zoals gelijkheid voor de wet weliswaar niet verdwenen, maar onder Lodewijk XVIII en vooral Karel X komt de macht van de van emigratie terugkerende adel en van de kerk weer opzetten en worden de nieuwe burgerlijke vrijheden zoveel als maar mogelijk was aan banden gelegd. Vooral de kerk drukt een zwaar stempel op deze tijd, wat een einde maakt aan het vrolijke, wat frivole en lichtzinnige leven van de vorige eeuw. In plaats daarvan is er nu eerder sprake van ernst, moralisme en zwaarmoedigheid. Het ligt voor de hand dat in een dergelijke tijd voor iemand als Julien, die een grote intelligentie paarde aan een onwil of een onvermogen om om te gaan met de zaag in zijn vaders houtzagerij, de beste kansen op een carrière te vinden waren op geestelijk terrein en dat stond praktisch gelijk aan geestelijkheid.

Stendhal

Veinzerij

Het is dan ook als jeugdige seminarist dat hij de avonturen beleeft die hierboven al bij wijze van gemengd bericht zijn aangegeven. Bij vrouwen valt hij in de smaak om zijn romantische uiterlijk (bleke gelaatskleur met grote, donkere ogen) en om zijn spiritualiteit die aangenaam contrasteert met het zelfgenoegzame materialisme van de gegoede burgerij. Maar tegenover hun hypocrisie waarin geldelijk belang en aanzien de boventoon voeren, stelt hij de zijne. Julien dweept nog steeds met het Napoleontische tijdperk waarin voor mannen met durf nog ‘ware heroïek’ bestond, maar omdat deze ideeën op zijn zachtst gezegd niet meer reçu waren wordt hij gedwongen tot veinzerij. Zijn leven wordt bepaald door de spanning tussen ideaal en werkelijkheid, tussen het niet haalbare en het haalbare, ofte wel tussen het rood van het leger en het zwart van de geestelijkheid. Om tegemoet te komen aan zijn ideaal vat hij het leven op als een opeenvolging van ‘veldslagen’ die overwonnen moeten worden. Mooie voorbeelden hiervan zijn het moment waarop hij zichzelf de opdracht geeft om 's avonds de hand van Madame de Rénal in de zijne te nemen en zijn besluit om, weliswaar op verzoek van Mathilde de La Mole - maar hij vermoedt een valstrik, 's nachts via een ladder Mathildes slaapkamer binnen te komen. Pas als de overwinning geboekt is kan er plaats worden gemaakt voor echte gevoelens van liefde of die daarvoor doorgaan.

Deze dubbelheid of Tartuffiaanse hypocrisie zo men wil, wordt opgeheven als hij in de gevangenis op zijn terechtstelling wacht. Zijn laatste ‘veldslag’ heeft een voorspelbaar einde, want het betreft een ‘duel met een onfeilbare tegenstander’. Hij is ‘die Welt abhanden gekommen’ en kan zich daardoor eindelijk onverdeeld overgeven aan gevoelens die hij nu als de enig ware erkent: zijn liefde voor Madame de Rénal. Een schrijver als Jacques Laurent verafschuwt in zijn boek Stendhal comme Stendhal dit einde, omdat de liefde hier plotseling als het ware met een hoofdletter wordt geschreven wat in strijd zou zijn met de hele voorgeschiedenis van Julien Sorel, maar het lukt mij niet om er iets anders in te zien dan een logische consequentie juist van die voorgeschiedenis. Zijn liefde voor de rijke erfgename en meest gezochte huwelijkskandidate van de Parijse salons, Mathilde de La Mole, komt nu ook in het juiste perspectief te staan. Het initiatief tot de verhouding ging uit van haar. Zij verveelde zich bij de lege en vormelijke plichtplegingen van de aanbidders uit haar eigen kring en koesterde romantische ideeën ten aanzien van haar vaders secretaris, die zo duidelijk ‘anders’ was. En hoe zou Julien, in zijn positie, deze attenties van de mooie en begeerlijke Mathilde ook hebben kunnen weerstaan? De vraag of hij echt van haar hield kreeg door de omstandigheden geen kans om zich aan hem op te dringen. Als zij zwanger raakt, weet zij bij haar vader een huwelijk met Julien af te dwingen, wat, noblesse oblige, gepaard gaat met een adellijke titel. Het betekent voor Julien de apotheose van zijn wereldse strevingen, en een overgang van het zwart van de geestelijkheid naar het door hem zo begeerde militaire rood. Niet voor niets zegt Stendhal, als Julien zich voor het eerst naar zijn regiment begeeft, dat de roman nu ten einde is.

Maar dan komt de donderslag bij heldere hemel: Mathildes vader herroept alles op grond van een brief die hij heeft ontvangen van Madame de Rénal waarin te lezen valt dat Julien niets anders is dan een ordinaire baantjesjager die desnoods zijn aantrekkingskracht op vrouwen gebruikt om zijn doelen te bereiken. Na lezing van de brief bedenkt Julien zich geen moment. Hij begeeft zich terstond naar Verrières, de woonplaats van Madame de Rénal, en lost de schoten die haar slechts licht verwonden. Het is een impulsieve daad die moeilijk lijkt te rijmen met de berekenende overwegingen die alle voorafgaande handelingen van Julien kenmerkten en die door Stendhal steeds weer in finesse werden beschreven.

Schemertoestand

Aan deze breuk, deze kortsluiting in zijn gedrag, wijdt Henri Martineau in zijn inleiding bij de Pléiade-uitgave van Le rouge et le noir een uitvoerige analyse. Na te hebben aangetoond dat er bij Julien, ondanks alle redelijkheid, wel vaker sprake was, op momenten van diepe frustratie, van een neiging tot blinde impulsiviteit, rekent hij, met het psychiatrisch handboek open voor zich, Julien tot het type mens dat voorbestemd is voor de ‘crime passionnel’. Vanaf het moment waarop het besluit voor de daad is genomen ontstaat er een soortement schemertoestand die blijft bestaan tot na de voltooiing. Pas daarna is er weer plaats voor redelijk overleg. Stendhal heeft dit in zijn boek stilistisch opgelost door de periode van omstreeks drie dagen die verloopt tussen de lezing van de brief en het vol voeren van de daad weer te geven in een korte telegramstijl: er wordt niet meer nagedacht, enkel gehandeld. Na een diepe slaap in zijn cel ontwaakt Julien pas weer uit deze schemertoestand.

Martineau heeft waarschijnlijk gelijk, maar hij verzuimt in te gaan op de vraag waarom het nu juist Madame de Rénals brief is die de kortsluiting bij Julien teweegbrengt. Natuurlijk betekende de brief een voorlopig einde van zijn dromen op een moment dat ze werkelijkheid schenen te gaan worden, maar het is maar de vraag of dit onherroepelijk was, gegeven zijn ‘handigheid’ en het feit dat hij Mathilde onwankelbaar trouw en vastbesloten aan zijn zijde wist. Dit zal dan ook wel niet de oorzaak zijn geweest. Wat voor Julien veel zwaarder telde was het ‘verraad’ van Madame de Rénal, de vrouw die hij boven alle vrouwen hoogachtte en had liefgehad. Dat zij tot zo'n lage daad als het schrijven van deze brief in staat was betekende dat hij zich had vergist in zijn waarachtigste gevoelens. En dan had het leven ook geen betekenis meer. Zijn wraak gold het verlies van een laatste illusie.

Maar had hij zich vergist? En waarom had Madame de Rénal, die steeds in volkomen zelfopoffering van Julien had gehouden, de brief geschreven? Naar zij Julien in zijn dodencel verzekerde was het gebeurd onder grote druk van haar biechtvader, die haar de brief had gedicteerd. Maar dan nog. Zij had hem niet hoeven te versturen. Wij moeten wel aannemen dat ook zij slachtoffer is geworden van een bewustzijnsvernauwing toen zij hoorde van Juliens aanstaande huwelijk en dat zij handelde in een opwelling van hevige jaloezie. Kortom: een romantisch liefdesdrama in optima forma.

Toch is Le rouge et le noir natuurlijk niet alléén maar een liefdesroman. Het is zeker ook een roman de moeurs, een roman over de zeden uit de tijd van de Restauratie met zijn opleving van de salons van de aristocratie, het geïntrigeer en de baantjesjagerij binnen de geestelijkheid, en de vrees van de adel voor het steeds aan kracht winnende liberalisme. Julien Sorel is in deze wereld de odd man out, verteerd door eerzucht, trots, vol haat tegenover de laagheid van zijn afkomst, met een open oog voor de middelmatigheid en het holle vertoon van zijn omgeving, maar daardoor ook in staat om originaliteit en oprechtheid, de ingrediënten voor ware ‘ziele-adel’ te herkennen en te waarderen. Door de nadruk op de innerlijke roerselen van de personages is Le rouge et le noir bovendien de waarschijnlijk eerste grote psychologische roman uit de geschiedenis. Een schitterend boek, en voor mij in ieder geval een van de tien die ik meeneem naar het onbewoonde eiland.

De nieuwe vertaling die onlangs verscheen van de hand van Hans van Pinxteren doet het oorspronkelijke werk alle recht. Zij leest even plezierig als het origineel van de Meester zelf en nu Van Pinxteren van Flaubert is overgestapt op Stendhal mag men de hoop koesteren dat hij ook Balzac zal weten te vinden. Een opdrachtje, met de beste wensen!